________________
૨૬] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કેલ
મિ. હીનયાનના ભિક્ષુઓની સંખ્યા ઘણી વધારે હતી એમ યુઅન સ્વાંગની નોંધ ઉપરથી જણાય છે.૩૯ આથી ઉપાસમાં પણ હીનયાનના અનુયાયી વધારે હશે એમ અનુમાન કરી શકાય.
સોળમા સૈકામાં થઈ ગયેલા બૌદ્ધ લામા તારાનાથે તિબ્બતી ભાષામાં બૌદ્ધ ધર્મને ઇતિહાસ આલેખે છે તેમાં શાંતિદેવ નામે એક વિખ્યાત બૌદ્ધ આચાર્ય પંડિત અને ગ્રંથકારને વૃત્તાંત ને છે. તારાનાથના કથન અનુસાર, શાંતિદેવે
બોધિચર્યાવતાર,' “સૂત્રસમુચ્ચય” અને “શિક્ષા સમુચ્ચય' એ ગ્રંથ રચ્યા હતા, જે પૈકી “શિક્ષાસમુચ્ચય'ના તિબ્બતી ભાષામાં ત્રણ અનુવાદ થયા હતા. શાંતિદેવ રાજપુત્ર હતા અને ઈ. સ. ૬૫૦ આસપાસ સૈારાષ્ટ્રમાં જન્મ્યા હતા, એટલે કે તેઓ મૈત્રકકાલમાં થઈ ગયા. નાલંદા વિદ્યાપીઠમાં એમણે ઘણે સમય ગાળે હતો તથા અધ્યાપન કર્યું હતું. મહાયાન સંપ્રદાયના પ્રસિદ્ધ શાસ્ત્રકારો “દીપકર (અતીશ), નાગાર્જુન, આર્યદેવ અને અશ્વઘોષની હરોળમાં શાંતિદેવને પણ મૂકવામાં આવે છે. પૂર્વ ભારતવર્ષમાં રચાયેલાં અપભ્રંશ ચર્યા ગીત પૈકી કેટલાંકમાં કર્તા તરીકે ઉલિખિત ભુસુકુપાદ આ શાંતિદેવથી ભિન્ન છે એ પણ એક મત પ્રતિપાદિત થયો છે.૪૦ લગભગ આ જ અરસામાં લાટમાં જન્મેલ એક બૌદ્ધ શ્રમણ ધર્મગુપ્તનું જીવન પણ રોમાંચક છે. તેવીસ વર્ષની વયે વતનમાંથી નીકળી, ગુજરાત સાથે નિકટના રાજકીય સંબધથી જોડાયેલા કાન્યકુજમાં તેઓ ગયા અને ત્યાં કૌમુદી સંધારામ નામે બૌદ્ધ મઠમાં રહી તેમણે ધર્મશાસ્ત્રોને અભ્યાસ કર્યો. ત્યાંથી ટક્ક અથવા ઉત્તર પંજાબ જઈ દેવવિહાર નામે મઠમાં રહ્યા, અને ત્યાંથી ચીન જવાનો નિશ્ચય કર્યો. ગાંધાર દેશના મુખ્ય નગર કપિશામાં બે વર્ષ રહી, પગરસ્તે પહાડો ઓળંગી, તુખાર અને બદલાન થઈ તેઓ કાશ્મર પહોંચ્યા. કાશ્મરમાં રાજ્યાશ્રિત બૌદ્ધ મઠમાં બે વર્ષ ગાળી
ચી ગયા. ત્યાં પણ બૌદ્ધ વિદ્વાનો સાથે એમને બે વર્ષ ગાળવાં પડ્યાં. કૂચીન રાજા ધર્મગુપ્તને પોતાની પાસે કાયમ રાખી લેવા આતુર હતું તેથી એને ખબર આપ્યા વિના જ તેઓ ચાલી નીકળ્યા અને માર્ગમાં અગ્નિદેશ અથવા કરાસહ અને તુફાનમાં થોડાંક વર્ષ ગાળીને તથા રણપ્રદેશમાં જોખમભરી મુસાફરી કરીને તેઓ ચીન પહોંચ્યા. ત્યાં એમણે સંખ્યાબંધ બૌદ્ધ ધર્મગ્રંથોને ચિનાઈ ભાષામાં અનુવાદ કર્યો અને ચીનમાં બૌદ્ધ સાહિત્યિક પરંપરાની નવજાગૃતિમાં મૂલ્યવાન ફાળો આપો. ધર્મગુપ્તના આ કાર્યમાં ચીનના શહેનશાહની પણ સહાય હતી. ૨૯ વર્ષની સતત પ્રવૃત્તિ પછી ઈ. સ. ૧૯ માં ધર્મગુપ્તનું ચીનમાં જ અવસાન થયું. ગુજરાતના આ બૌદ્ધ શ્રમણ ધર્મગુપ્ત પોતે જ જે જે દેશની મુલાકાત
