________________
રક્ષેત્રઢ કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
*॰ ]
[પ્ર.
ધરસેને ‘પરમભટ્ટારક–મહારાજાધિરાજ-પરમેશ્વર-ચક્રવતી'' બિરુદ ધારણ કર્યાં હતાં, આથી એમાં ચક્રવતી હની અમીદ્રષ્ટિ હાવી જોઈએ.૭૦
એ પ્રાયઃ અપુત્ર હના દૌહિત્ર તરીકે એના ઉત્તરાધિકારી ગણાતા હશે, પરંતુ હતું મૃત્યુ થતાં એને એના સામ્રાજ્યના ઉત્તરાધિકાર પ્રાપ્ત થયા નહિ એ હકીકત છે, છતાં ધરસેને એ પછી ઘેાડા વખતમાં (ઈ. સ. ૬૪૮ માં) ભરુકચ્છ(ભરૂચ)માં વિજયછાવણી નાખી એ પરથી એણે દક્ષિણ ગુજરાતમાં મૈત્રક રાજ્યની સત્તા વિસ્તારી લાગે છે. આગળ જતાં આ વંશના રાજા શીલાદિત્ય ૩ જે ભરુકચ્છ વિષય(ભરૂચ જિલ્લા)માંથી ભૂમિદાન દે છે એ હકીકત પરથી આ અનુમાનને સમર્થન મળે છે. આ પરથી ધસેને ધારણ કરેલું “ચક્રવતી” બિરુદ પશ્ચિમ ભારત પૂરતું સાÖક થયું ગણાય, કેમકે વલભીના મૈત્રકેાની સત્તા હવે સૌરાષ્ટ્ર, ઉત્તર ગુજરાત, મધ્ય ગુજરાત, પશ્ચિમ માળવા, અને સØ પ્રદેશ ઉપરાંત ભરૂચ જિલ્લા પર પણ પ્રવર્તી.
ધરસેને રાજપુત્ર-અવસ્થામાં દૂતક તરીકેની ફરજ બજાવી હતી. એની પ્રશસ્તિમાં જણાવ્યા મુજબ એ નાનપણથી વિમલ શ્રુતિ ધારણ કરતા તે દાન દેવામાં પરાયણ રહેતા.૭૧ વળી એણે પ્રજા પાસેથી હળવા કર લેવાની ઊલટ નીતિ અપનાવી હતી.૭ર એ ધનુર્વિદ્યામાં નિપુણ હતા.૩
ધરસેન ચક્રવતી તરીકે નામાંકિત થયા,પરંતુ એને પુત્ર નહોતા. એને ભૂપા નામે કુવરી હતી, જેણે એ દાનશાસનેાના દૂત તરીકે ફરજ બજાવેલી,૭૪ પરંતુ એના ઉત્તરાધિકાર તા પિતરાઈ ધ્રુવસેનને પ્રાપ્ત થયા. શીલાદિત્ય ૧ લાના રાજવાસે। એના અનુજ ખગ્રહ ૧ લાના વંશમાં ગયા હતા, તે હવે શીલાદિત્યના પુત્ર દેરભટના વંશમાં ગયા. દેરભટના પુત્રામાં ધ્રુવસેન સહુથી નાનેા હતેા, છતાં ધરસેનના ઉત્તરાધિકારી તરીકે એની પસંદગી કરેવામાં આવી હતી.૭૫ દેરભટ અને એના પછી એનેા જ્યેષ્ઠ પુત્ર શીલાદિત્ય ૨ જો વિષ્ય-સહ્ય પ્રદેશની શાખા સંભાળતા હતા, જ્યારે દેરલટના નાના પુત્ર ધ્રુવસેનને વલભીના મુખ્ય વંશના ઉત્તરાધિકાર પ્રાપ્ત થયા હતા.૭૬
(૨) પડતી અને અંત
ધ્રુવસેન ૩ જો
શીલાદિત્ય ૧ લાના પુત્ર દેરભટને કનિષ્ઠ પુત્ર ધ્રુવસેન ધરસેન ચક્રવર્તીને ઉત્તરાધિકારી થયા, પરંતુ એણે ધરસેનની જેમ કાઈ મહાબિરુદ ધારણ કર્યાં નહિ
