________________
કશું] મૈત્રક શક્ય
[૫૯ ભિક્ષુઓને ત્રણ ચીવર અને ઔષધ, કે એની કિંમતની બીજી વસ્તુઓ, અને સાત પ્રકારનાં કિંમતી વિરલ રતનેના બનેલા મૂલ્યવાન પદાર્થોનું દાન કરે છે. આ સર્વ દાનમાં આપીને એ બધું બમણી કિંમતે પાછું રાખી લે છે.. એ સદાચારને સંમાને છે ને સજજનોને આદર આપે છે. એ બહુશ્રુત જનેને માન આપે છે. દૂર દેશમાંથી આવતા મહાન ભિક્ષુઓને એ ખાસ આદરભાવથી સંમાને છે.”
યુઅન સ્વાંગ આ રાજ વિશે વળી એમ પણ સેંધે છે કે એ માછલી અને ઉતાવળી વૃત્તિનો છે ને એનું જ્ઞાન અને એની રાજનીતિ છીછરાં છે. ૪૭
ગમે તેમ, ધુવસેન બાલાદિત્યે ઉત્તરાપથના ચક્રવતી હર્ષ સાથેના સંઘર્ષમાં છેવટે સલામત રહી સૌરાષ્ટ્ર, તળ–ગુજરાત અને માળવા પરની મૈત્રક સત્તા ટકાવી રાખી હતી, એટલું જ નહિ, હર્ષના જમાઈ તરીકે ઉત્તર ભારતના સર્વ રાજાઓમાં ગરવું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. હર્ષ જેવા ચક્રવર્તીએ પિતાના જમાઈ તરીકે વલભીપતિ ધ્રુવસેનની પસંદગી કરી એ હકીકત ગુજરાતના ઇતિહાસમાં ખાસ નોંધપાત્ર ગણાય, ખાસ કરીને હર્ષ અપુત્ર હતો એ સંગમાં. ધરસેન ૪ થે-ચક્રવતી
ધ્રુવસેન બાલાદિત્યને પુત્ર અને ઉત્તરાધિકારી ધરસેન જ છે એ મૈત્રકવંશનો સહુથી મહાન રાજા છે. વલભીના શરૂઆતના રાજાઓ માત્ર “મહારાજ* હતા ને શીલાદિત્ય ૧ લાથી ધ્રુવસેન ૨ જા સુધીના રાજાઓ કંઈ રાજબિરુદપ્રજતા નહિ, જ્યારે ધરસેન ૪થાએ “પરમભટ્ટારક-મહારાજાધિરાજ-પરમેશ્વરનાં મહા બિરુદ ધારણ કરવાની પહેલ કરી હતી. આ આધિપત્યદર્શક બિરદો આગળ જતાં એના ઉત્તરાધિકારીઓએ પણ ચાલુ રાખ્યાં હતાં, પરંતુ “ચક્રવત"નું બિરુદતો માત્ર ધરસેન ૪ થાએ જ ધારણ કર્યું હતું. મૈત્રક રાજ્યને વિસ્તાર પણ એના સમયમાં સહુથી વધુ થયો હતો.
આ રાજાનાં ચાર દાનશાસન મળ્યાં છે, ઈ. સ. ૬૪૪ થી ૬૪૮ નાં.૧૮ એણે લગભગ ઈસ. ૬૪૩ થી ૬૫૦ સુધી અર્થાત્ માત્ર સાતેક વર્ષ રાજ્ય કર્યું હતું.૯ (વલભી) સંવત ૩૨૬(ઈ. સ. ૬૪૪-૪૫) નાં દાનશાસનમાં એ પિતાના પિતા ધ્રુવસેન ઉપરાંત પોતાના અજક/માતામહ)નો સાદર નિર્દેશ કરે છે, જ્યારે (વલભી) સંવત ૩૩ (ઈ. સ. ૬૪૮)નાં દાનશાસનમાં એ અજજકને નિર્દેશ કરતો નથી. આ પરથી આ નિર્દેશ સ્પષ્ટતઃ ચક્રવર્તી હર્ષને લાગુ પડે છે, જે ઈ. સ. ૬૪૬-૪૭ માં મૃત્યુ પામ્યો હતો. માતામહ હર્ષની હયાતી દરમ્યાન પણ
