________________
૫૮] ચૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ [.
યેષ્ઠ હવે રાજપુત્ર ગણાતો નહોતો. દાનશાસનના લખનાર તરીકે દિવિરપતિ વત્રભદિ પછી એના પુત્ર દિવિરપતિ કંદભટ ૨ જાને ઉલ્લેખ આવે છે.
શરૂઆતમાં ઉત્તરાપથના ચક્રવતી હર્ષે આ વલભીપતિને પરાભવ કર્યો ને ત્યારે નાંદીપુરના ગુર્જરનૃપતિરાજવંશી દ૬ પ્રશાંતરાગે એનું પરિત્રાણ કરેલું.૫૮ આગળ જતાં હર્ષે વલભીપતિ સાથે સુમેળ કરી એને પોતાને જમાઈ બનાવ્યો.૫૯ આ બંને બનાવ ધ્રુવસેનના રાજ્યકાલના આરંભમાં બન્યા હેવા જોઈએ, કેમકે ઈ. સ. ૬૪૨ માં પુખ્ત વય પ્રાપ્ત કરતો રાજપુત્ર ધરસેન હર્ષને દૌહિત્ર હોવાનું માલૂમ પડે છે. •
ચક્રવતી હર્ષે ઈ. સ. ૬૪૪ માં ગંગા-યમુનાના સંગમ પર છઠ્ઠી પંચવાર્ષિક પરિષદ બોલાવી ત્યારે એના જમાઈ તરીકે ત્યાં વલભીપતિ ધ્રુવસેનને અગ્રિમ સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું. ત્યાં ધ્રુવસેનને તંબુ સંગમની પશ્ચિમે હતો ને પરિષદ માટેની રાજસવારીમાં એના સૈનિક હાથી પર સવાર થયા હતા.
આ રાજાએ કરેલાં ભૂમિદાનોને લગતાં આઠ તામ્રશાસન મળ્યાં છે. એમાં " પાંચ દાન બ્રાહ્મણોને આપવામાં આવ્યાં છે, જે સુરાષ્ટ્ર, ખેટક અને માલવકમાં રહેતા હતા; બે દાન વલભીના બૌદ્ધ વિહારોને અર્પણ કરેલાં છે; ને એક દાન સુરાષ્ટ્રમાં આવેલા એક દેવી મંદિરને આપેલું છે. આ છેલ્લું દાન મૂળ દ્રોણસિંહે આપેલું, તે વચગાળામાં લુપ્ત થઈ જતાં ધ્રુવસેને એને તાજું કરેલું. ૧૧
પ્રશસ્તિકારે આ રાજાના સચ્ચરિત, પુરુષાર્થ, પ્રજાનુરાગ, પરાક્રમ, મૃદુ હૃદય, અગર્વિતા, પ્રશાંત સ્વભાવ ઇત્યાદિ અનેક ગુણોની ભારે પ્રશંસા કરી છે. વળી પ્રશસ્તિમાં એ રાજતંત્ર અને શાલાતુરીય (પાણિનીય) તંત્ર એ બંનેમાં નિષ્ણાત હેવનું જણાવ્યું છે. આ ઉલ્લેખ પરથી એણે વ્યાકરણના પાણિનિતંત્રને સારે અભ્યાસ કર્યો હોવાનું સૂચિત થાય છે.
ધ્રુવસેન “પરમ માહેશ્વર” હો ને અગાઉના મૈત્રક રાજાઓની જેમ બૌદ્ધ ધર્મને પણ પ્રોત્સાહન આપતો. ચીની મહાશ્રમણ યુઅન સ્વાંગે ઈ. સ. ૬૪૯ ના અરસામાં વલભીની મુલાકાત લીધી ત્યારે એણે એની નોંધમાં આ રાજા વિશે ધ્રુવ (? ધ્રુવભટ) તરીકે નિર્દેશ કર્યો છે. એમાં એ નોંધે છે કે “એ રાજા તાજેતરમાં જ ત્રિરત્નની ઉપાસના તરફ અનુરો થયો છે,”૬૪ પરંતુ એણે ઈ. સ. ૬૨૯ અને ૬૩૮ માં બૌદ્ધ વિહારોને ભૂમિદાન કરેલાં છે. યુએન સ્વાંગ આ રાજાના બૌદ્ધધર્માનુરાગ વિશે નેંધે છે: “દર વર્ષે એ મોટી પરિષદ બોલાવે છે ને સાત દિવસ સુધી અતિ કિંમતી રત્ન અને ઉત્તમ ભોજન આપે છે, ને
