________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પરિ.
છે અને મુલતાનની જેમ અહીં સૂર્ય પૂજક સફેદ દૂણોના શાસનકાલ દરમ્યાન લગભગ છઠ્ઠી સદીમાં બૌદ્ધ મંદિરનાં અથવા સ્તૂપનાં ખંડેરો ઉપર એક સૂર્ય મંદિર ચણવામાં આવ્યું હતું.
ઈટોના પરિમાણના શંકાસ્પદ પુરાવા સિવાય, પૂર્વકાલીન બૌદ્ધ ખંડેર ઉપર સૂર્યમંદિર ઊભું છે એ મતના સમર્થનમાં, હજી કંઈ પણ મળ્યું નથી. અત્યારે ટીંબાનું દેખીતું પરિમાણ ૪૨' પહોળાઈ ૬૦' લંબાઈ અને ૨૦’ 'ઊંચાઈ છે. મંદિરની ઉત્તર બાજુ અને એને ઉત્તર પશ્ચિમ ખૂણો સારી રીતે -અખંડિત છે. મંડપનો પૂર્વ મુખમંડપ, મંડપના દક્ષિણ તંભે અને તેઓની -સાથે મંડપને ઘૂમટ અને ગર્ભગૃહની દક્ષિણ અને પશ્ચિમ બાજુની મંદિસ્તી બહારની દીવાલ નાશ પામ્યાં છે. ગર્ભગૃહની ટોચે ઈટોને અસ્તવ્યસ્ત ઢગલે અને મંડપમાંથી ગર્ભગૃહ તરફને પ્રવેશ-આટલું જ શિખર અને ઉપરના માળેમાંથી બચ્યું છે. આમાં વપરાયેલી સામગ્રી ત્રણ પ્રકારની છે: મંડપના થાંભલા સંગેમરમર જેવા સફેદ આરસના છે, ગર્ભગૃહની દીવાલનું અને ગર્ભગૃહની ઉત્તરે આવેલા પ્રદિક્ષણ-માર્ગનું બાંધકામ લાલાશ પડતા પીળા લેટેરાઈટનું છે અને શિખરનો અંદરને ભાગ અને દેખીતી રીતે બીજાં કેટલાંક છાવણનાં બાંધકામ બઈ ટેરી છે. પૂર્વ બાજુના પ્રવેશથી શરૂ કરતાં જમીન મંદિરની એટલી નજીક ખોદાઈ ગઈ છે અને એટલા બધા થાંભલા પડી ગયા છે કે મુખમંડપ લગભગ કેઈ અણસાર રહ્યો નથી. પૂર્વ તરફથી પ્રવેશતાં પહેલું બાંધકામ તે મંડપના ઘૂમટના બે પૂર્વ સ્તંભ છે અને આ બે વચલા સ્તંભની ઉત્તરે ઘૂમટના ઉત્તરપૂર્વ ખૂણાને ટેકવતા રસ્તંભ છેપૂર્વ બાજુએ, સહુથી નીચેના કાંઠલા સિવાય, ઘૂમટની અને ઘુમટ ઉપરની છતની બધી નિશાની જતી રહી છે. મંડપને મધ્ય ભાગ (હાલ) ઉપરથી ખુલ્લે છે. દક્ષિણ બાજુને પૂર્વ બાજુ કરતાં પણ વધારે નુકસાન પહોંચ્યું છે. બહારની આખી દીવાલ પડી ગઈ છે અને એને ત્યાંથી ખસેડવામાં આવી છે. દક્ષિણપૂર્વ ખૂણ, મં૫ના બે દક્ષિણ સ્તંભ અને દક્ષિણપશ્ચિમ ખૂણાના સ્તંભ જતા રહ્યા છે. ઉત્તર બાજુ વધારે સારી રીતે સચવાઈ છે. જેમાંથી ઘૂમટ ઊપસ્યો તે ખૂણાઓને ગોળ બનાવતું બાંધકામ મેજૂદ છે. બાજુના કાંઠલામાં સરસ રીતે કોતરેલી સ્ત્રી-આકૃતિઓને પદ્દો છે. ઉત્તરપૂર્વ ખૂણાને થાંભલે, મંડપના બે ઉત્તર થાંભલા અને ઉત્તર પશ્ચિમ ખૂણાનો થાંભલે એ બધું મોજૂદ છે. થાંભલાની બહારની બાજુએ–બંને બાજુએ આશરે ચાર ફૂટ પહેળે અને અગિયાર ફૂટ ઊંચે એકેક પાર્શ્વમાર્ગ જાય છે અને એ માર્ગની પાર મંદિરની ઉત્તર દીવાલ છે, જેમાં સફેદ આરસનાં કક્ષાસન અને
