________________
૨ જુ]
ભીનમાલ
[૩૯૫
ચટાડી દીધું અને વરરાજા જીવતા થયા. આમ વાર્તાના અંતે જણાવ્યું છે કેઅહીંના બ્રાહ્મણે “શ્રીમાળીએ” એટલે કે માળીઓના માથાવાળા માણસે કહેવાય. આ અર્થધટક લેષ અને પથ્થરના ગોળાનું મનુષ્યમસ્તક સાથેનું સામ્ય વાર્તાનું મૂળ હશે. બીજી બાજુ વાર્તા એ પ્રતિમા કરતાં જૂની હેય અને એ કારણે રાજાને હાથમાં મનુષ્ય મસ્તક પકડેલે બતાવ્યો હોય. એકંદરે, એ સંભવિત લાગે છે કે પ્રતિમાને સમજાવવા વાર્તા ઊપજાવવામાં આવી હોય અને ખરેખર આ યુતિ નરમેધ માટેનું મસ્તક ધારણ કરતા અને કેઈ બૌદ્ધ મંદિરના અથવા સૂર્યમંદિરના દ્વારપાળ તરીકે કામ કરતા ભૈરવની છે. પ્રતિમાને દેખાવ, એની. કદાવર સપ્રમાણ અને ભવ્ય દેહાવસ્થા અને એલિફન્ટાની મોટી ગુફાના દક્ષિણ પશ્ચિમ અથવા વિવાહખંડ પરના ચાંદની પ્રતિમા પરના પાછળ રાખવાની પેટી સાથેના બનાવટી વાળની જેમ, બનાવટી વાળ જેવાં લાંબાં ગૂંચળાં ઉપરથી એ સંભવિત બને છે કે આ પૂતળું એ શ્રીમાલનો સહુથી પ્રાચીન અવશેષ છે, અને એલિફન્ટાની બનાવટી વાળવાળી મૂર્તિઓની જેમ છઠ્ઠી સદીની અથવા સાતમી સદીના આરંભકાળની છે. ગુજરેએ આ નગરની સ્થાપના અથવા પુનઃસ્થાપના પ્રાયઃ આ સમયે કરેલી. સ્થાનિક વાત પ્રમાણે, આ મૂર્તિ, જ્યાં એની મૂળ સ્થાપના અને પૂજા થઈ હતી તે મંદિરથી લગભગ વીસ ડગલાં પૂર્વમાં ખડી, છે. જમીનની કુદરતી સ્થિતિ અને પાયાની એંધાણીઓ આજની મૂર્તિથી લગભગ પચાસ ડગલાં પશ્ચિમે મુખમંડપ અને પશ્ચિમી મંદિરનાં સ્થાન દર્શાવતી લાગે છે. જે સ્થાન મંદિરનું લાગતું હતું, તેને આશરે બે ફટ દવામાં આવ્યું, એ આશાએ કે કદાચ સિંહાસનની બેસણું હજી મૂળ જગ્યાએ રહેલી હોય, પણ છૂટાંછવાયાં ઈન્ટરી કામ સિવાય કંઈ મળ્યું નહિ. ખંડિત હોવા છતાં યક્ષ હજી પૂજાય છે. એને પર્વદિન આષાઢી પૂર્ણિમા છે. એ દિવસે ગ્રામજને પિતાની અને ઈંદ્રની વચ્ચેના મેઘ-મધ્યસ્થી તરીકે એને ઘૂઘરી એટલે કે પાણીમાં બાફેલા ઘઉં અને દૂધ, માખણ, આટ, ગેળ અને ખાંડ ધરાવે છે. સૂર્યમંદિર
બીજી અને મુખ્ય જોવાલાયક વસ્તુ તે ગુજરાત દરવાજાના અવશેષોથી આશરે ૮૦ વાર પૂર્વે આવેલા ઈટરી ટીંબા પર શહેરની દક્ષિણમાં આવેલું સૂર્યમંદિર છે. આ ઈંટેરી ટીંબે, જેની ટોચે જગતના સ્વામી “જગસ્વામી” મંદિરના સફેદ આરસના થાંભલા અને વિશાળ લેટેરાઈટ(ઈટરી કંકર)નાં ખંડેર છે, તેને એવી રીતે દવામાં આવ્યો છે કે એનું સાચું રવરૂપ અને પરિમાણુ નિશ્ચિત થઈ શકે એમ નથી. ઘણુંખરી ઈંટોનું ૧૬' x ૧'× ૩” પરિમાણુ. સૂચવે છે કે આ ટીંબો એ મંદિરના વિશાળ લેટેરાઈટ બાંધકામ કરતાં પણ જૂને.
