________________
]
વખતમાં ત્યાં વસ્તી થવા લાગી,૧૨૬ બા એ શતકે સુધી ભગ્નાવશેષો ધરાવતું નાનું સ્થળ જ રહ્યું ને ત્યાં અગાઉ મૈત્રકોના વિશાળ રાજ્યની રાજધાની હતી ને એની ગણના પશ્ચિમ ભારતની પ્રસિદ્ધ સમૃદ્ધ નગરી તરીકે થતી એ હકીક્ત સ્મૃતિશેષ બની રહી.
Rવક રાજ્યની સિદ્ધિઓ
બાહ્ય પ્રદેશના શાસનમાંથી મુક્ત થઈ ગુજરાતમાં મૈત્રક વંશે પોતાની સ્વતંત્ર સત્તા સ્થાપી એ એની પહેલી મહત્ત્વની સિદ્ધિ છે. પછી મૈત્રક વંશની સત્તા સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ, ઉત્તર ગુજરાત, અષા ગુજરાત અને પશ્ચિમ ભાળવા પર પ્રવતી (નક ૧) ને ત્રણ શતકે જેટલા સુદીર્ઘ કાલ પર્યત ટકી એ મૈત્રક રાજ્યની બીજી મહાન રાજકીય સિદ્ધિ ગણાય. મૈત્રક રાજાઓએ પોતાના વિશાળ રાજ્યમાં સુવિહિત રાજ્યતંત્ર વિકસાવ્યું હતું. એમણે ધર્મ, વિદ્યા, સાહિત્ય, કલા, વેપાર, ઉદ્યોગ વગેરેને પ્રોત્સાહન આપી પોતાના રાજ્યમાં આર્થિક તેમજ સાંસ્કૃતિક જીવનની પ્રવૃત્તિઓને પણ વિકસાવી હતી. તેઓએ બ્રાહ્મણ, દેવાલયો અને બૌદ્ધ વિહારોને અનેકાનેક ભૂમિદાન દીધાં હતાં તે તામ્રપત્રો પર એનાં રાજશાસન કેતરાવી આપ્યાં હતાં.
વલભીમાં “ભદિકાવ્ય” કે “રાવણવધ જેવું અવનવું મહાકાવ્ય રચાયું હતું. વલભી શિક્ષણક્ષેત્રે તથા વેપારક્ષેત્રે દેશભરમાં નામાંકિત થઈ હતી. વલભીમાં શિવ, બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મને ઘણું પ્રોત્સાહન મળ્યું હતું. મૈત્રક કાળ દરમ્યાન ગુજરાતમાં જૈન સાહિત્યમાં દ્વાદશાનિયચક્ર, વિશેષાવશ્યકભાષ્ય, ચૂર્ણિઓ અને હરિવંશપુરાણ જેવી મહત્ત્વની કૃતિઓ રચાઈ હતી. સૌરાષ્ટ્રમાં મંદિર–સ્થાપત્યના સ્વરૂપને પા કાલમાં વિકાસ થયો હતો. મૈત્રક રાજ્યમાં શિલ્પકલામાં પણ નોંધપાત્ર પ્રગતિ સધાઈ હતી.
આમ ગુજરાતના રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસમાં મૈત્રક રાજ્ય અનેક રીતે મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે.
