________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ
-મૈત્રક કાલ
૫૨]
[×.
તથા લેપ ગમે તેમ કરવામાં આવેલા છે તે એમાં કાઈ વાસ્તવિક ચડતીપડતીની ભૂમિકા રહેલી નથી. ધરસેનના કેાઈ દાનશાસનમાં પરમભટ્ટારકને નિર્દેશ થયા નથી તેમજ એની સહીમાં કયાંય કાઈ ગૌણુ બિરુદ પ્રયાજાયું નથી. દાનશાસનના લેખકે પ્રાચીન પરંપરાની અસરથી કાઈ કોઈ દાનશાસનમાં સામત” અને કાઈ કાઈમાં “મહાસામત” બિરુદ કાવે તેમ ઉમેરી દીધું લાગે છે. વસ્તુતઃ ધરસેનને તેા ગારુલક સિંહાદિત્ય અને મૈત્રક શીલાદિત્ય જેવા સામત હતા,૯ આથી ધરસેન પાતે ગુહસેન જેવા સ્વતંત્ર રાજા હતા.
S.
ધરસેનની પ્રશસ્તિમાં એની ધનુર્વિદ્યામાં રહેલી કુશળતાની તેમજ એના યશસ્વી પરાક્રમની પ્રશંસા કરવામાં આવી છે.૧ એનાં કેટલાંક દાનશાસનમાં આવતા વિજયછાવણીના ઉલ્લેખ પરથી એના વિજયી પરાક્રમના ઉલ્લેખ વાસ્તવિક હાવાની પ્રતીતિ થાય છે. આ સમયે ઉત્તર ભારતની રાજકીય પરિસ્થિતિમાં અવનવું પરિવન થતું હતું. મૌખિર રાજા અવંતિવર્મા, અનુકાલીન ગુપ્ત વંશના રાજા મહાસેનગુપ્ત અને થાણેશ્વરના રાજા પ્રભાકરવન આધિપત્ય માટે સ્પર્ધા કરી રહ્યા હતા.૧૧ એમાં પ્રભાકરવને દક્ષિણમાં ગુર્જર, માલવ અને લાટ પર પેાતાનું આધિપત્ય પ્રસાયુ હતુ. આ પ્રદેશ સૌરાષ્ટ્રની નજીક આવેલા હાઈ ધરસેનને પેાતાની સ્વતંત્રતા ટકાવવા પુરુષાર્થ કરવા પડ્યો હશે. અથવા કદાચ માલવના મહત્ત્વાકાંક્ષી મહાસેનગુપ્ત સામે એને સંગ્રામમાં ઊતરવુ પડયું હોય. છતાં વધુ સભવિત એ છે કે ધરસેનનું પરાક્રમ દક્ષિણ ગુજરાતમાં રાજસત્તા પ્રસારવા માટે થયું હોય. દાનશાસનેાના દૂતક તરીકે ઉલિખિત સામત શીલાદિત્ય પ્રાય: મૈત્રક કુલના હતા ને ધણું કરીને દક્ષિણના સહ્ય પ્રદેશ પર શાસન કરતા હતા.૧૨ તા એ ધરસેનના મેટો પુત્ર શીલાદિત્ય હોવા સંભવે.૧૩ આ અનુસાર ધરસેન ૨ જાના સમયમાં મૈત્રકાની સત્તા દક્ષિણ ગુજરાત પર પ્રસરી ગણાય. બનાવટી દાનશાસનેામાં જણાવેલ દેયભૂમિનાં સ્થાન પણ આ તર્કનું સમન કરે છે.૧૪
ધરસેન માત્ર યુદ્ધુવીર નહેાતા, દાનવીર પણ હતા. એની પ્રશસ્તિમાં એ અગાઉના રાજાઓએ આપેલાં ધર્માંદાનેાનું અનુપાલન કરતા હતા ને એની સંપત્તિ પર સેંકડા હજારા યાચકોનું ગુજરાન ચાલતું હતુ એવા ઉલ્લેખ આવે છે.૧૫ આ રાજાનાં દાનશાસનેાની સંખ્યા એની દાનવીરતાની પ્રતીતિ કરાવે છે. એનાં ૧૧ ભૂમિદાન બ્રાહ્મણાને અને ત્રણ ભૂમિદાન બૌદ્ધ વિહારાને આપેલાં છે. આ રાજાને નામે આગળ જતાં ખે બનાવટી દાનશાસન ઉપજાવેલાં છે,૧૧ એ
