________________
કૃતિઓનો વૃત્તાંત નિરૂપાયા છે. એમાં આ કાળ દરમ્યાન ગુજરાતમાં દેવાલયના સ્થાપત્ય-સ્વરૂપનો જે ક્રમિક વિકાસ થયો તે તથા અહીં શાંગંધરની જે પશ્ચિમી કલાશૈલી પ્રચલિત થઈ તે બે બાબત લક્ષ્યમાં લેવા જેવી ગણાય. આ કાલની ચિત્રકલાના નમૂના હાલ ગુજરાતમાં ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ વલભીના મૈત્રક રાજ્યના શાસન નીચેના માલવ પ્રદેશમાં બાઘના ડુંગરની ગુફાઓમાં મળે છે.
ખંડ ૪ પછી ચાર પરિશિષ્ટ આપવામાં આવ્યાં છે. પરિશિષ્ટ ૧માં ચીની પ્રવાસી યુઅન સ્વાંગના પ્રવાસગ્રંથ “સિ-યુ–કી'માંથી ગુજરાતને લગતો વૃત્તાંત આપવામાં આવ્યો છે. પરિશિષ્ટ ૨ અને ૩ માં બબ્બે ગેઝેટિયરમાંથી અનુક્રમે ભીનમાલ (ભિલ્લમાલ) અને ગુજર(ગુજર)ને લગતાં પરિશિષ્ટોને અનુવાદ રજૂ કર્યો છે. પરિશિષ્ટ ૪ માં આ કોલને લગતા અગત્યના આનુશ્રુતિક વૃત્તાંતોને ખ્યાલ આવ્યો છે.
ગ્રંથ ર ની જેમ છેવટે વંશાવળીઓ, સંદર્ભ સૂચિ અને શબ્દસૂચિ પણ આપવામાં આવી છે.
વળી નકશાઓ, રેખાચિત્રો અને ફોટોગ્રાફોને લગતા ૪૦ ૫ટ્ટ આપવામાં આવ્યા છે, જેથી અગાઉનાં પ્રકરણોમાં નિરૂપેલી ઘણી બાબતે વધુ વિશદ બને.
ગુજરાતના રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસની આ ગ્રંથમાલા તૈયાર કરાવી પ્રકાશિત કરવા માટે રાજ્ય સરકારે ૭પ ટકાના અનુદાનની માતબર સહાય કરી છે એની કૃતજ્ઞતાપૂર્વક નોંધ લઈ, આ ગ્રંથમાલાની યોજના પાર પાડવામાં રાજ્ય સરકારનું સક્રિય પ્રોત્સાહન હંમેશાં મળતું રહેશે એવી આશા રાખીએ છીએ. | ગુજરાત રાજ્યના ભાષાનિયામકશ્રીના વિભાગ તરફથી આ બાબતમાં અમને સતત સક્રિય માર્ગદર્શન મળેલ છે એ માટે અમે એ વિભાગના સહુ સંચાલકોને આભાર માનીએ છીએ.
અવારનવાર કિંમતી સૂચને આપવા માટે સલાહકાર સમિતિના વિદ્વાન સભ્યના અમે ઋણી છીએ.
અમારા નિમંત્રણને સ્વીકાર કરી જે અનેક વિદ્વાનોએ આ ગ્રંથનાં પ્રકરણ તથા પરિશિષ્ટ તૈયાર કરી આપ્યાં છે તે સહુને અમે હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ. ગુજરાતના સર્વાગી ઇતિહાસની આ યોજનાની સફળતાનો મુખ્ય આધાર એવા સહુ તા વિદ્વાનોના સહકાર પર રહેલો છે.
