________________
ધરાવે છે. શ્રીમાલ-મિલમાલ-ભીનમાલ એ પ્રાચીનતર ગુર્જર દેશનું પાટનગર હતું, એટલું જ નહિ, વર્તમાન ગુજરાતની અનેક મહત્ત્વની જાતિઓનું મૂળ સ્થાન પણ હતું. નાંદીપુર–ભરુકચ્છનો મૈત્રકકાલીન ગુજરવંશ તો એ પ્રાચીનતર ગુજરદેશના પ્રતીહાર વંશની શાખા લાગે છે. પંચાસરના રાજા જયશિખરી અને અણહિલવાડના સ્થાપક વનરાજ ચાવડા સાથે સંકળાયેલા કનોજના રાજા ગુર્જરપ્રતિહાર વંશના હતા ને એ વંશે સૌરાષ્ટ્ર પર લાંબા સમય લગી આધિપત્ય ધરાવ્યું હતું. ચાપોત્કટ–ચાવડા કુલનાં રાજ્ય ભિલમાલ અને પંચાસર ઉપરાંત સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છમાં અનેક સ્થળોએ થયાં. ઉત્તર ગુજરાતને ચાવડા વંશ અણહિલવાડ પાટણના કારણે ગુજરાતના ઇતિહાસમાં નામાંકિત થયેલ છે. એના પોતાના કોઈ અભિલેખ મળ્યા ન હોઈ એને ચોક્કસ રાજ્યકાલ નક્કી કરવો મુશ્કેલ નીવડ્યો છે, છતાં કનોજના સંભવિત સમકાલીન રાજાઓના નિર્ણત રાજ્યકાલના આધારે જયશિખરી–વનરાજના આનુશ્રુતિક રાજ્યકાલને સોએક વર્ષ મોડો મૂકો પડે છે એ મુદ્દો અહીં ખાસ નોંધપાત્ર છે.
મૈત્રક કાળ દરમ્યાન સૌરાષ્ટ્રમાં ગારુલકનું રાજ્ય થયું તથા દક્ષિણ ગુજરાતમાં શૈકૂટકે, કટમ્યુરિઓ, ચાહમાને, સંદ્રકો અને ચાલુક્યોનાં પણ રાજ્ય પ્રવર્યા. મૈત્રક કાલના અંતભાગમાં સૌરાષ્ટ્રમાં સેંધવોનું અને દક્ષિણ ગુજરાતમાં રાષ્ટ્રકૂટોનું રાજ્ય સ્થપાયું, તે બંને રાજ્ય અનુ–મૈત્રક કાળ દરમ્યાન ચાલુ રહ્યાં. પછીના આ કાલમાં સૌરાષ્ટ્રમાં ચાપ-કુલ ઉપરાંત ચાલુક્ય–કુલનું પણ એક સત્ય પર્યું. આ બધાં મોટાનાનાં રાજને ઇતિહાસ અહીં “ખંડ ૨: રાજકીય ઈતિહાસમાં નિરૂપવામાં આવ્યો છે.
પરંતુ હવે ઈતિહાસ રાજકીય ઇતિહાસમાં સીમિત રહ્યો નથી. આથી ગ્રંથ ૨ ની જેમ આ ગ્રંથમાં પણ સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસનો વિસ્તૃત ખંડ આપવામાં આવ્યો છે, જેમાં આ કાલનાં સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ, ભાષા અને સાહિત્ય, લિપિ અને ધર્મસંપ્રદાયને ઇતિહાસ આલેખવામાં આવ્યાં છે. લિપિના ઇતિહાસમાં અહીં આ કાલ દરમ્યાન અગાઉની દક્ષિણી શૈલીને બદલે ઉત્તરી શૈલી પ્રચલિત થઈ એ નોંધપાત્ર છે. એવી રીતે ધર્મસંપ્રદાયના ઈતિહાસમાં આ કાલ દરમ્યાન અહીં બૌદ્ધ ધર્મને લોપ થયો ને ઇસ્લામ તથા જરથોસ્તી ધર્મને પ્રવેશ થયે એ પણ ખાસ ઉલ્લેખપાત્ર છે.
પુરાવસ્તુને લગતા ખંઠ ૪ માં ગ્રંથ ૨ ની જેમ આ ગ્રંથમાં પણ સ્થળતપાસ તથા ઉખનન દ્વારા મળેલી માહિતી, સ્થાપત્યકીય સ્મારકો અને શિલ્પ
