________________
પ્રસ્તાવના
ગુજરાત રાજ્ય સરકારના આર્થિક પ્રોત્સાહન નીચે ભો. જે. વિદ્યાભવને ગુજરાતને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસની ગ્રંથમાલા તૈયાર કરવાનું ૧૯૬૭ની આખરમાં શરૂ કર્યું ને ૧૯૭૨ માં એના ગ્રંથ ૧: ઇતિહાસની પૂર્વ ભૂમિકા તથા ગ્રંથ ૨ : મૌર્યકાલથી ગુપ્તકાલ પ્રકાશિત થયા.
પ્રાગૈતિહાસિક તથા આદ્ય ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિઓનું નિરૂપણ ગ્રંથ ૧ માં થયું. એતિહાસિક કાલનાં પગરણ ગ્રંથ ૨ માં થયાં ને એમાં ગુજરાતને મૌર્યકાલ, અનુ-મૌર્યકાલ, ક્ષત્રપકાલ અને ગુપ્તકાલને ઇતિહાસ આલેખાયે, જેમાં એકંદરે લગભગ ઈ. પૂ. ૩૨૨ થી લગભગ ઈ. સ. ૪૭૦ સુધીના સમયને આવરી લેવામાં આવ્યું.
હવે આ ગ્રંથ ૩ માં મૈત્રક કાલ (લગભગ ઈ. સ. ૪૭૦ થી ઈ. સ. ૭૮૮) તથા અનુ-મૈત્રક કાલ(ઈ. સ. ૭૮૮ થી ઈ. સ. ૯૪૨)ને ગુજરાતનો ઈતિહાસ નિરૂપવામાં આવ્યું છે.'
ગુજરાતના પ્રાચીન ઇતિહાસમાં ત્રણ કાલ લાંબા અને મહત્ત્વના છે : ક્ષત્રપકાલ (લગભગ ઈ. સ. ૭૮ થી કે ઈ. સ. ૩૮ થી લગભગ ઈ. સ. ૪૦૦), મૈિત્રકકાલ (લગભગ ઈ. સ. ૪૭૦ થી ઈ. સ. ૭૮૮) અને સેલંકીકાલ (ઈ.સ. ૯૪૨ થી ૧૩૦૪). મૌર્યકાલથી ગુપ્તકાલ સુધી સુરાષ્ટ્રનું રાજકીય કેંદ્ર ગિરિનગર હતું; મૈિત્રકકાળ દરમ્યાન મૈિત્રક રાજ્યની રાજધાની વલભી છે ને મૈત્રક રાજાઓની સત્તા સમસ્ત સૌરાષ્ટ્ર ઉપરાંત કચ્છ, ઉત્તર ગુજરાત, મધ્ય ગુજરાત અને પશ્ચિમ માળવા પર પ્રવર્તે છે. મૈત્રક રાજ્યના ઈતિહાસનાં સાધનામાં જેના પર ભૂમિદાનને લગતાં રાજશાસન કોતરેલાં છે તેવાં તામ્રપત્ર સહુથી વિપુલ તથા સહુથી મહત્ત્વનું સાધન છે.
મૈત્રક કાલના અંત (ઈ. સ. ૭૮૮) અને સોલંકી કાલના આરંભ(ઈ. સ. ૯૪૨)ની વચ્ચે જે દેઢ એક વર્ષને ગાળો રહેલું છે તેને માટે એ કાલના કોઈ એક વિશાળ પ્રબળ રાજ્યના અભાવે અહીં “અનુ-મૈત્રક કાલ’ શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે.
મૈત્રક કાલ તથા અનુ-મૈત્રક કાળ દરમ્યાન રાજસ્થાન-ગુજરાતમાં જે ગુર્જર અને ચાવડા રાજ્ય થયાં તે ગુજરાતના આ કાલના ઈતિહાસમાં મહત્ત્વની અસર
