________________
લિપિ
[૨૪૫
એને પ્રયોગ અનુમૈત્રકકાલીન ઉત્તરી શૈલીના લેખથી દેખા દે છે. અહીં પ્રયોજાયેલાં અંકચિહ્નો પૈકી ૧૦ અને ૪ નાં એક કરતાં વધારે મરેડનાં અંકચિહ્ન પ્રયોજાયાં છે. આ અંકચિહ્નોના મરેઠ આ કાલના વર્ગો સાથે કેટલુંક આકાર-સામ્ય ધરાવે છે; દા. ત.ચેગડાનો મરોડ શિરોરેખા વગરના સંયુક્ત વ્યંજન % સાથે, પાંચડાને મરોડના સાથે, ૨૦ નો મરોડથ સાથે, ૩૦નો સ્ત્રના (વૈકદિપક) મરોડ સાથે, ૪૦ નો પહેલો મરોડ સંયુક્ત વ્યંજન ત અને બીજો મરેડ ૨ વર્ણ સાથે મળતો આવે છે. ૫૦ અને ૧૦૦ ના મરેડ લગભગ સરખા છે અને તે જ ના મુખ્ય અંગને મળતા છે, જ્યારે ૨૦૦ નો મરાઠ ને ઘણે અંશે મળતો છે. ૭૦ ને મરોડ સંયુક્ત વ્યંજન ટુ ને મળતો જણાય છે; જોકે આ આકાર–સામ્ય ઉપરથી અંકચિહ્ન અક્ષરચિહ્નો ઉપરથી સાબિત થયાં છે એમ નિશ્ચિતપણે કહી શકાતું નથી. ઘણે ભાગે આ અંકે અને વર્ગોનું આકાર-સામે આકસ્મિક હેવાનું જણાય છે. ૧૫ આ અંકશૈલીમાં શૂન્યનું ચિહ્ન તથા સ્થાન-મૂલ્યની પદ્ધતિ પ્રચલિત ન હાઈ સંખ્યાઓ દર્શાવવા માટે તે તે સંખ્યાનું અલગ અલગ ચિહ્ન પ્રયોજાતું. દા. ત. ૧૫૬ લખવા માટે ૧૦૦ નું, ૫૦ નું અને ૬ નું એમ ત્રણ ચિહ્ન પ્રજાતાં, જ્યારે ૧૦૭ માટે ૧૦૦નું અને ૭નું એમ ફક્ત બે જ ચિહ્ન પ્રજવાં પડતાં. એવી રીતે ૪૩૦ માં ૪૦૦ નું એક અને ૩૦ નું એક એમ બે જ ચિહ્ન પ્રયોજવાં પડતાં,
મૈત્રક અને અનુ-મૈત્રક કાળ દરમ્યાન દક્ષિણી શૈલીને જે લિપિપ્રકાર ગુજરાતમાં પ્રયોજાયો છે તેને ઉત્તર અને દક્ષિણ ભારતવર્ષના સમકાલીન લેખની લિપિ સાથે સરખાવતાં જણાય છે કે ગુજરાતની લિપિ પર દક્ષિણી અને ઉત્તરી એમ બને શૈલીઓની અસર થયેલી જોવા મળે છે, પરંતુ એમાં દક્ષિણી શૈલીની અસર સવિશેષ થઈ છે. આ શૈલીની અસરનું અધિક પ્રમાણે ગુજરાતની લિપિમાં છેક ક્ષેત્રપાલથી દેખા દે છે અને મૈત્રકકાલના અંતપર્યત અને અંશત: એ પછી પણ ચાલુ રહે છે સાથે સાથે ઉત્તરી શૈલીની કેટલીક અસર નજરે પડે છે. આમ ગુજરાતની આ સમયની લિપિ દક્ષિણી શૈલીનાં લક્ષણ સવિશેષ ધરાવતી હોવા છતાં, ગુજરાત ઉત્તર ભારતવર્ષની સીમા પર આવેલું હોવાથી સાંસ્કૃતિક સંપકને કારણે, ઉત્તરી શૈલીની લિપિની પણ એના ઉપર સ્વાભાવિક અસર થઈ છે. એ અસરને પરિણામે ગુજરાતની લિપિ પશ્ચિમ ભારતવર્ષની એ સમયની અન્ય લિપિઓને ઘણે અંશે મળતી આવવા છતાં જુદી પડે છે. ઉત્તરી શૈલી (આકૃતિ ૮-૯)
આ શૈલીને પ્રચાર ગુજરાતમાં ઈ. સ. ના નવમા સૈકાની પહેલી પચીસીથી થવા લાગ્યો. આ શૈલી ઉત્તર ભારતવર્ષમાં છેક ઈ. સ. ની પાંચમી સદીથી પ્રયોજાતી
