________________
૨૪]
મૈત્રક કાલ અને અનુમૈત્રક કાલ હતી, આથી ગુજરાતમાં ઉત્તરી શૈલીનું પૂર્વકાલીન સ્વરૂપ ઉત્તર ભારતવર્ષના ઈ. સ. ૪૦૦ થી ઈ. સ. ૮૦૦ દરમ્યાનના લેખોમાં પ્રાપ્ત થાય છે. આ લિપિના પૂર્વ કાલીન સ્વરૂપને લક્ષમાં લઈને અનુ-મૈત્રકકાલીન ઉત્તરી શૈલીની લિપિનું સ્વરૂપ અને એમાં થયેલા વિકાસ તપાસીએ એ પહેલાં બે બાબત ધ્યાનમાં લેવી જરૂરી છે: (૧) ઉત્તર અને દક્ષિણી શૈલીઓ મૂળ (મૌર્યકાલીન) બ્રાહ્મીના રૂપાંતરમાંથી ઉદ્દભવી છે, છતાં એમાં બધા જ વર્ગોના મરોડમાં શૈલી પ્રમાણે અલગ અલગ રૂપાંતરો થયાનું જણાતું નથી. એવા કેટલાક વર્ષોનું સ્વરૂપ ઉત્તરી તેમજ દક્ષિણ શૈલીમાં એકસરખું રૂપાંતર પામીને પ્રચારમાં રહેલું નજરે પડે છે. ખાસ કરીને છે, ઝ, ટ, ૪, ૪, ૫, , , ૪ (વૈકલ્પિક સ્વરૂપ), ૩, અને દૃના મરોડ બંને શૈલીઓમાં એકસરખા સ્વરૂપવાળા પ્રયોજાતા હતા, જ્યારે બાકીના વર્ણોનાં સ્વરૂપમાં વત્તેઓછે અંશે તફાવત નજરે પડે છે. (૨) ઉત્તરી શૈલીના વર્ષોની બાબતમાં મહત્ત્વની નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે આ શૈલીમાં વણેને નીચલે છે. નાની-શી ઊભી રેખા ઉમેરવામાં આવતી. આ પ્રવૃત્તિ સાતમા-આઠમા સૈકામાં ઉત્તર ભારતમાં આરંભાઈ હતી અને નવમા સૈકામાં એ ઉત્તર ભારતમાં અને ગુજરાતમાં પણ વ્યાપક બનેલી જણાય છે. ૪, ૫, ૨, ૨, ૪, ૫, ૬, ૧, ૨, ૨, ૪, , ૬, ૪ અને હૃમાં નીચલે છેડે નાની-શી ઊભી રેખા ઉમેરાઈ છે. જે વર્ણને અંગભૂત ઊભી રેખા હોય તો આ માટે એ રેખાને જ સહેજ નીચે લંબાવવામાં આવી. આ નાની રેખા ઉમેરવાને લઈને આ વર્ણોના સ્વરૂપમાં ક્રાંતિકારક પરિવર્તન આવ્યું. મોટા ભાગના વણે તેઓના પ્રાચીન સ્વરૂપથી છેટા પડીને અર્વાચીન નાગરી સ્વરૂપની નિકટ આવી ગયા. વળી આને લઈને ઉત્તરી શૈલી અને દક્ષિણી શૈલી વચ્ચેનું અંતર વધી ગયું.
ઉપર્યુક્ત બંને બાબત લક્ષમાં લઈને આ લિપિના વર્ણોનું સ્વરૂપ તપાસીએ. તો એમાં કેટલાંક સાધારણ લક્ષણ જણાઈ આવે છે:
(૧) શિરોરેખા મુખ્યત્વે નાની આડી રેખાના સ્વરૂપે અને કવચિત બિંદુસ્વરૂપે પ્રયોજાય છે. શિરોરેખા ક્યારેક ત્રિકોણાકારે પણ પ્રજાઈ છે. , ૩, જેવા મથાળે એક ટોચવાળા વર્ષોમાં ક્યાંક ક્યાંક શિરોરેખાની લંબાઈ વધવા લાગી છે. બે ટોચવાળા વર્ગોમાં ડાબી ટચે શિરેખા અચૂક કરવામાં આવતી. સમય જતાં એવા વર્ણોની જમણું ટોચે પણ શિરોરેખા થવા લાગી અને ક્યાંક તે આ બંને અલગ અલગ શિરોરેખાઓને સાંકળીને એક સળંગ શિરોરેખા કરવામાં આવી, જે શિરેખાના પૂર્ણ વિકાસની અવસ્થા સૂચવે છે; દા. ત. , માં, ૫, ૬, ૧, ૨, ૫ અને સના મરોડ. અહીં ધ સિવાયના બધા જ વ્યંજનાક્ષરોને
