________________
૪૨૦ ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
.
[૫રિ
હતા. આમાંના એક હતા દક્ષિણ આર્મેનિયામાંના અમનહ અને અઝરબૈજનના ખઝરે. કાસ્પિયન અથવા ખઝર સમુદ્ર ઉપર સત્તા ધરાવતા તબરી(ઈ. સ. ૮૩૮–૨૨)ને ખઝર દેશ હતો. બીજી વસાહત હતી સફેદ દૂણેની, જે હિઅતિલો કે એતો તરીકે ઓળખાતા ને જેમની રાજધાની હેરાતની ઉત્તરે આવેલી. ઘીઝ હતી. આ લેકે સફેદ દૂણ હતા.
તેઓ પાંચમી સદીના મધ્ય પછી તરત જ કસસ ખીણની દક્ષિણે અને પશ્ચિમે પસાર થયા હતા. હવે પ્રશ્ન એ રહે છે કે ખઝર તો સાથે ભળી ગયેલા ને જીત મેળવતા ભારતમાં સાથે આવેલા કે કેમ. આને જવાબ એ છે કે તેઓ ભળી ગયા હતા જ. રોલિન્સનના મંતવ્ય પ્રમાણે ઈ. સ. ૪૮૦ માં જ્યારે કુશાએ એટલે કે ખરી રીતે સફેદ દૂએન્જોકે તેઓએ નિઃશંક કુશાણુ તત્વ આત્મસાત કર્યું હતું, તેઓએ સાસાની પેરોસીસ(ફીરોઝ ઈ. સ. ૪૫૯-૪૮૪)ને મોટી લડાઈમાં હરાવ્યો ત્યારે તેઓએ દક્ષિણપૂર્વ ખૂણામાંના અસ્તરાબાદથી માંડીને ઉત્તરપશ્ચિમમાં આવેલા અબેનિયામાંના દરબદ સુધીના કાપિયનની સમગ્ર દક્ષિણ સરહદ પર સત્તા સ્થાપી હતી. આની સાથે એક સદી પછીના બનાવોને લગતી તબરી (ઈ. સ. ૮૩૮-૯૨૨)ની વિગતો મળતી આવે છે. તબરી કહે છે નૌશીરવાનના પુત્ર હારમઝદ (ઈ. સ. ૫૭૯–પ૯૦)નું રાજ્યારોહણ થતાં, અમનહ અને અઝરબૈજન એટલે કે દક્ષિણ આર્મેનિયા અને ઉત્તર મીડિયામાંથી આવેલા ખઝર એની સામે થયા. આ હકીકત બતાવે છે કે દૂણેથી ડરેલા ચોથી સદીના ખઝર દક્ષિણ આર્મેનિયા અને મીડિયામાંથી અપડકારેલા રહ્યા હતા. આ પરથી ફલિત થાય છે કે નૌશીરવાને(ઈ. સ. ૫૩૬-૫૭૯)ની દીવાલ (ઈ. સ. પ૬૨), જેના અવશેષ દરબાંદની પાસે રહેલા છે તે, અહીં લાંબા વખતથી સ્થાયી થયેલા ખઝરોને રોકવા માટે નહિ, પણ સફેદ દૂણો અને ખઝર એ બંનેને પડનાર તુને ખાળી રાખવા માટે બંધાઈ હતી. સુમાહિતગાર અરબ લેખકે ખઝરેને જ્યોર્જિયન માનતા, જે મતને આજે પણ અનુમોદન મળે છે, એ હકીકત પાંચમી સદીના અંત ભાગમાં એમના મહાન રાજા વખતંગે (ઈ. સ. ૪૬૯-૫૦૦) લશ્કર લઈને ભારતતષ ઉપર આક્રમણ કર્યું હતું, તે જ્યોર્જિયન અનુશ્રુતિને, દક્ષિણ આર્મેનિયા અને મીડિયાના ખઝરોની પૂર્વાભિમુખ હિલચાલ વડે સમજાવી શકે. જે એ સંભવિત હોય તો આ વાત -વજૂદવાળી છે. ખરેખર ફલિત થાય છે કે પાંચમી સદીના અંતભાગમાં ઉત્તર પશ્ચિમ ભારતવર્ષમાં આવેલા એ મહાન ભૂથમાં ત્રણ મુખ્ય વિભાગોને સમાવેશ થત હતો : જુન-જુઆન અથવા અવર અંશ, વધારે અણઘડ અને ગૌણ તત્ત્વ અને સફેદ દૂણોના બે વિભાગ પૂર્વ કાસ્પિયન કિનારા પરથી આવેલા
