________________
૨૮૪ ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[×.
મળી આવેલું યુગલ, નગરામાંથી મળી આવેલી વૃષભની પ્રતિમા (૫ટ્ટ ૪, આ. ૨૨), ધેડાં (પટ્ટ ૪, આ. ૨૬), ધેટાં, નીલ ગાય, ભેંસ, હાથી વગેરે મુખ્ય છે. આ ઉપરાંત કાનનાં કુંડળ, ચકરડી, દીવા, શીશી, ચકતી, મૃચ્છકટિક (માટીનું ગાડુ), મુદ્રાંક (પટ્ટ ૩, આ. ૧૫), સેગઠાંનેા પાસેા (૫ટ્ટ ૫, આ. ૩૧) આદિ ગણાવાય. મનુષ્યની આકૃતિ (૫૬, ૪, આ. ૨૩-૨૫, ૨૭) પણ આ કાલમાં ઘેાડીઘણી મળી આવે છે. તદુપરાંત વિવિધ ઉત્ખનનેામાંથી માટીની ઈંટા તથા સુશાભિત ચકતી મળી આવે છે. આવી એક સુશાભિત ચકતી ટીંબરવાના ઉત્ખનનમાંથી મળી આવી હતી. માટી ઉપરાંત આ કાલમાં પથ્થરની ઘંટી, નિશાતરા, મૂતિઓ, મણુકા આદિ વિવિધ વસ્તુએ મળી આવી છે. આ પૈકી મૂર્તિએ વિશિષ્ટ અધ્યયન માગી લેતે જુદો જ વિષય હાઈ પથ્થરની ઇતર વસ્તુઓની કેટલીક માહિતી અહીં રજૂ કરી છે.
પથ્થર
પથ્થરની ઘંટીએ હજુ ક્ષત્રપકાલીન સ્વરૂપે। બતાવતી નજરે પડે છે. એના પર આડા હાથેા હેાય છે. એનું નીચેનું પડ નાનું અને વચ્ચે પથ્થરના ખીલડાવાળું હોય છે. આ ખીલડા પણ મોટા હોઈ ધણી વાર આ પડ શિવલિંગ જેવું દેખાતુ હાય છે. આવાં પડેાની શિવલિંગ તરીકે પૂજા થતી ખેડા, વલભીપુર અને ગેાપ જેવી જગ્યાએ દેખાય છે, જ્યારે ઉપલા પડના ટુકડા આડાઅવળા પડેલા નગરા, ઘલા, દેવની મેારી વગેરે અનેક જગ્યાએ નજરે પડે છે.
ધંટીઓ ઉપરાંત લંબગેાળ આકારના નિશાતરા પણ ઠામ ઠામ મળી આવે છે. એ ઘડેલા પથ્થરના હાય છે અને વપરાશને લીધે ઘણી વાર આ પથ્થા ઊંડા ખાડાવાળા, સુંવાળા અને ચળકતા બની ગયેલા હોય છે, એના છેદ ગાળાકાર હોય છે, પણ વધારે વપરાશને લીધે લખગાળ થયેલા છેદવાળા નિશાતરા ગુજરાતમાં ઘણીખરી જગ્યાએએથી મળી આવતા નજરે પડે છે.
આ કાલના ખીજા પદાર્થોમાં મણકા (૫ટ્ટ ૫, આ. ૩૦, ૪૦, ૪૨) ગણાવાય. આ કાલમાં મધ્ય એશિયા તરફથી વૈદૂ (lapis lazuli) નામને અકિમતી ભૂરા રંગના પથ્થર આવતા તેના ગેાળ, અષ્ટકાણ આદિ ઘાટના મણકા મળી આવે છે. તદુપરાંત અકીક (પટ્ટ ૫, આ. ૩૮), ચર્ટ, ચાલ્સીડેાની વગેરે પદાર્થના વિવિધ ઘાટના મણકા મળી આવે છે, પરંતુ ચેાકી હવે મળતી નથી. ક્રાનેલિયનના ભાતવાળા મણકા પણ હવે મળતા નથી. મણુકાઓના પથ્થરાની બાબત એક પુરાવા સૂચવે છે કે વૈદૂના મણુકા ગુજરાતમાં સાતમી સદીમાં પ્રચલિત હતા.
