________________
૧૪ મું]
સ્થળતપાસ અને ઉખનન દ્વારા મળતી માહિતી
[૨૮૦
વાસણોને ચીતરીને સુશોભિત કરવા ઉપરાંત તેની પર મુદ્રા વડે છાપ પાડીને સુશોભિત કરવામાં આવે છે. શામળાજીના ઉખનનમાં આવાં ઘણાં વાસણોના ટુકડા મળ્યા છે. તેઓની પર રેખાંકને, ફૂલ, પ્રાણીઓ ઈત્યાદિની ઘણી છાપ જોવામાં આવી છે (પટ્ટ ૬, આ. ૪૫–૪૮). આ વાસણની સાથે માટીની પટ્ટીઓ પર આંગળીથી પાડેલી ભાત અથવા બૂઠાં ઓજારે વડે દોરેલી રેખાઓથી સુશોભિત કરેલાં વાસણ પણ જોવામાં આવે છે.
આ લાલ વાસની સાથે અબરખ છાંટેલાં વાસણ પણ મહત્ત્વનાં છે. આ વાસણમાં પહોળા મેંવાળી અને વચ્ચેથી કણવાળી હાંડલી સૈથી વધુ પ્રમાણમાં જોવામાં આવે છે. લાલ રંગનાં આ વાસણમાં અબરખનું પ્રમાણ કંઈક વધારે હોવાથી એ ચળકતાં હોય છે. આ વાસણો ગુજરાત અને સૈારાષ્ટ્રના ઘણે ભાગોમાંથી મળી આવે છે.
લાલ વાસણોની સાથે કાળા રંગનાં વાસણ પણ મળે છે. આ કાળા રંગનાં વાસણ સાદાં અથવા ઘૂંટેલાં હોય છે. આ વાસણમાં મુખ્યત્વે માટલાં તથા ઢાંકણું તેમજ કલેડાં જોવામાં આવે છે. લાલ વાસણોની સરખામણીમાં કાળાં વાસણ ઓછાં દેખાય છે. કાળાં વાસણોની કિનાર, કાંઠે, તેમજ ઉપલે ભાગ ઘૂંટેલે અને નીચેનો ભાગ ઘણી વાર સાદે હોય છે, તેથી જ્યારે વાસણોના જુદા જુદા આકારના ટુકડા મળે ત્યારે બે જુદી જુદી જાતનાં વાસણ હોવાને ભ્રમ પણ પેદા થાય છે, એ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી હકીક્ત છે. આ પ્રકારનાં વાસણમાં પાછળથી કરવઠા અને વાઢી (પટ્ટ, ૫ આ. ૪૪; પટ્ટ ૬, આ. ૫૪) જેવા ઘાટ ઉમેરાતા હોય એમ લાગે છે.
મૌર્ય અને ક્ષત્રપ કાલનાં વાસણ માં જેટલી વિવિધતા જોવામાં આવી છે તેની સરખામણીશું આ કાલમાં વિવિધતાનું પ્રમાણ કંઈક ઓછું દેખાય છે, પરંતુ માટીકામના ઘાટ અને એની બનાવટની શૈલીનું ધેરણ બરાબર જળવાયેલું લાગે છે. આ કાલમાં સંભવત: ધાતુનાં વાસણ ઘણાં બનાવાતાં હોય તો માટીનાં માત્ર ખપ પૂરતાં વાસણ બનાવાય અને તેથી એમાં વૈવિધ્યની વિપુલતા સામાન્ય રીતે હેય નહિ.
માટીનાં વાસણ ઉપરાંત આ કાલમાં માટીનાં રમકડાં (પટ ૫, આ. ૨૮, ૨૯), પૂતળીઓ (પટ્ટ ૪, આ. ૨૩-૨૫, ર૭), ઈટા, મણકા (પટ્ટ ૬, આ. ૫૩) વગેરે ગણાવાય. આવાં રમકડાં વગેરે ગુજરાતમાં કારવણ, વડોદરા (અમેટા), નગરા ઈત્યાદિ સ્થળોએથી મળી આવ્યાં છે. આ બધામાં કારણથી
