________________
૨૮૨).
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર.
આ કાલનાં માટીનાં વાસસ્સામાં લાલ સાદાં તથા ઘૂંટેલાં. કાળાં સાદાં તથા ઘૂટેલાં, તેમજ લાલ ચીતરેલાં, મુદ્રાંકિત, અબરખ છાંટેલાં આદિ ગણાવી શકાય. આ વાસણ ટીંબરવા, વડેદરા, અકોટા, દ્વારકા, સોમનાથ, શામળાજી, વડનગર અને નગરાના ખોદકામમાંથી મળ્યાં છે? (પટ્ટ ૩, આ. ૧–૧૪; ૧૬-૨૦; પદ ૫, આ. ૪૧, ૪૩, ૪૪; ૫૪ ૬, આ. ૪૯, ૫૨–૫૬). વલભીપુરની સ્થળતપાસમાં પણ આવાં વાસણ ઉપલબ્ધ થયાં છે. આ નગરામાંથી રોમન ઘાટના એફેરાના અવશેષ મળ્યા છે (પદ ૪, આ. ૨૧). લાલ ચળકતાં વાસણ (Red Polished ware) તેમજ બીજાં ક્ષત્રપકાલીન વાસણ આ કાલમાં ભાગ્યે જ મળે છે.
સાદાં લાલ વાસણ બનાવટમાં ખાસ વિશેષતા દર્શાવતાં નથી. એમાં વિચિત્ર જાતના વાડકા તથા નાના ઘડા મુખ્યત્વે જોવામાં આવે છે. આ વાડકા નાની બેઠકવાળા તથા સીધી બાજુઓ અને સાદી કિનારવાળા તથા બાહ્યગોળ આકારવાળા, બેઠક વિનાના તથા સાદી અંદર વળેલી કેરવાળા, એમ જુદા જુદા ઘાટના જોવામાં આવ્યા છે. તેઓની બનાવટ ખાસ કારીગરી વિનાની હોય છે, જોકે એ સારી રીતે પકવેલા હોય છે. તેઓનું ઉત્પાદન પણ જથ્થાબંધ કરવામાં આવતું હોવાનું ચાક પરથી ઉતારતી વખતે દબાયેલા નમૂનાઓ પરથી જણાય છે.
ઘડા બહાર વળેલી કિનારવાળા અને ગોળ બેઠકવાળા હોય છે. ચાક પરથી ઉતાર્યા બાદ તેઓને ટપલા તથા વીંટલાથી ઘડીને મોટા બનાવેલા હોય છે. તદુપરાંત સાદી થાળી અથવા કલેડાં પણ આ પ્રકારનાં વાસણોમાં હોય છે.
આ વાસણોના પ્રમાણમાં લાલ ઘૂંટેલાં વાસણોની બનાવટ સારી હોય છે. તેઓની પર લાલ અસ્તર ચડાવીને ત્યારબાદ પકવ્યા પછી તેઓને ઘૂંટીને ચળકતાં બનાવવામાં આવે છે. આ વાસણમાં પણ ઘડા, વાડકા, કેઠીના કાંઠા વગેરે હોય છે. સાદાં વાસણોની સરખામણીમાં આ અસ્તર ચડાવેલાં વાસણ દેખાવમાં સારાં હોય છે.
આ વાસણોને વિશિષ્ટ પ્રકાર ચીતરેલાં વાસણને છે. તેમાં સફેદ પટા પર કાળા રંગની વિવિધ ભાતો ચીતરેલી હોય છે (પટ્ટ. ૬, આ. ૪૫-૪૮, ૫૦-૫૨, ૫૫, ૫૭). ક્ષત્રપ કાલમાં ચીતરેલાં વાસણે પૈકી કેટલાંક આ જાતનાં હેય છે, જ્યારે મધ્ય ગુજરાતમાં આ પ્રકારનાં વાસણ વધુ પ્રમાણમાં મળતાં જોવામાં આવે છે. આ પરિપાટી લાંબા સમય સુધી ચાલુ રહેલી દેખાય છે.
