________________
૧૦૧]
ત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર.
“રત્નમાલા'માં નિરૂપેલા વૃત્તાંત પ્રમાણે કનોજના રાજાએ પંચાસર જીતવા પિતાને સોળે પટાવને મોકલ્યા, પણ પંચાસર જિતાયું નહિ, આથી ભુવડે જાતે પંચાસર પર ચડાઈ કરી, તેમાં જયશિખરી લડતાં મરા ને ત્યાં કાજના રાજાની આણ પ્રવતી. ૧૧૦
આમ આમિલેખિક તથા અનુકૃતિક વૃત્તાંતો પરથી નાગભટ ૨ જાઓ આનર્ત પર પોતાની સત્તા વિસ્તારી હોવાનું તથા સૌરાષ્ટ્રમાં પિતાનું આધિપત્ય પ્રર્વતાવ્યું હોવાનું માલૂમ પડે છે.
નાગભટ ૨ જા પછી એના પૌત્ર ભેજ(મિહિર)ના સમય(લગભગ ઈ. સ. ૮૩૩-૮૮૫)ના કેટલાક ઉલ્લેખ ઉપલબ્ધ છે. સ્કંદપુરાણમાંના વસ્ત્રાપથમાહાસ્યમાં આપેલા વૃત્તાંત મુજબ કનોજના રાજા જે દસ હજાર અશ્વો અને પત્તિઓ લઈ, અશ્વ પર આરૂઢ થઈ રૈવતક (ગિરનાર) પ્રદેશ પર ચડાઈ કરી હોવાનું અને એમાં ત્યાંની એક વિલક્ષણ દેખાવની નારીને પ્રાપ્ત કરી પોતાની અગ્રમહિલી (પટરાણી) બનાવી હોવાનું પણ જણાવ્યું છે.૧૧૧
“પ્રબંધચિંતામણિમાં કાન્યકુજના કલ્યાણકટકમાં ભૂયરાજ નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા ને કાન્યકુબ્ધના રાજાએ પોતાની પુત્રી મહણિકાને પહેરામણીમાં ગુર્જરદેશ આપેલે એવું જણાવ્યું છે૧૧૨ એ પ્રાયઃ કનેજના આ રાજા ભોજને લાગુ પડે છે. આ વૃત્તાંત અનુસાર ખંડણી ઉઘરાવવા કાન્યકુજથી જે પંચકુલ (પંચોળી) અહીં આવેલો તેના સેલભૂત (શેલત) તરીકે નિમાઈને, છ મહિના પછી પંચકુલ ૨૪ લાખ રૂપાના દ્રમ અને ચાર હજાર અશ્વ લઈને કનેજ પાછો જતો. હતા ત્યારે એને વનરાજે સૌરાષ્ટ્રના ઘાટમાં હણી નાખે. પછી પોતે રાજાની બીકથી એક વર્ષ સુધી જંગલમાં છુપાઈ રહ્યો; ને પછી એણે સરસ્વતીને તીરે અણહિલ્લપાટક વસાવી ત્યાં પોતાનું રાજ્ય સ્થાપ્યું. ૧૩ આ પરથી ભોજે ઉત્તર ગુજરાત પરનો પ્રતિહાર રાજ્યને અધિકાર ગુમાવી દીધા લાગે છે. મધ્ય ગુજરાતના રાષ્ટ્રકૂટ રાજા ધારાવર્ષ થુવરાજ ૨ જાએ એકલા હાથે ગુજારોની (પ્રતીહારોની) સેનાને પાછી હઠાવી પરમ યશ પ્રાપ્ત કર્યો ને મિહિરને ઝાંખો પાડ્યો એવું એના દાનશાસન(ઈ. સ. ૮૬૭)માં જણાવ્યું છે. ૧૧૪ આ પરથી પણ પ્રતીહાર નરેશ ભોજ ગુજરાતમાં ફાવ્યો ન હોવાનું માલૂમ પડે છે.
છતાં સૌરાષ્ટ્ર પરનું પ્રતીહાર વંશનું આધિપત્ય ભોજના સમયમાં તેમજ એ પછી પણ ચાલુ રહ્યું ગણાય છે.
