________________
પ્રકરણ ૭
ચાવડા રાજ
કુલનામ
મૈત્રકકાલ તથા અનુ-મૈત્રકકાળ દરમ્યાન ગુજરાતમાં ચા–ચાપોત્કટ-ચાટક-ચાઉડા-ચાવડા નામે ઓળખાતાં રાજકુલનાં કેટલાંક રાજ્ય પ્રવર્યા. ભિલ્લમાલ કે એની નજીકના કોઈ સ્થળે “ચાપ” વંશને રાજા રાજય કરતો એવો ઉલ્લેખ બ્રહ્મગુપ્તના બ્રાહ્મફુટસિદ્ધાંત'(ઈસ. ૬૨૮)માં આવે છે. નવસારીના ચાલુક્ય રાજા અવનિજનાશ્રય પુલકેશીના દાનશાસન(ઈ. સ. ૭૩૯)માં ચાવોટક' રાજ્યનો નિર્દેશ છે. ધરણીવરાહના વઢવાણ દાનશાસન(ઈ. સ. ૯૧૪માં એ રાજા “ચાપ” વંશનો હોવાનું જણાવ્યું છે. વનરાજ ચાવડાનો રાજવંશ વિ. સં. ૮૦૨ (ઈ. સ. ૭૫૬ થી ૯૯૮ (ઈ. સ. ૯૪૨) સુધી થયો હેવાની અનુશ્રુતિ છે, પરંતુ એને લગતા સહુથી પ્રાચીન ઉલ્લેખ કુમારપાલના વડનગર શિલાલેખ(ઈ. સ. ૧૧૫૧)માં મળે છે, જેમાં એ વંશ માટે “ચાપોત્કટ” શબ્દ પ્રયોજાય છે.૪ પછી મહરાજપરાજય(ઈ. સ. ૧૧૭૪-૭૬)માં “ચાલુક્કડ' (સં. ચાપોત્કટ)નો ઉલ્લેખ છે." એવી રીતે મહામાત્ય વસ્તુપાલ(લગભગ ઈ. સ. ૧૨૨૦ થી ૧૨૪૦)ના સમયમાં રચાયેલા સુકૃત-સંકીર્તન તથા સુકૃતકીર્તિકલેલિનીમાં પણ “ચાપોત્કટ' શબ્દ પ્રયોજાય છે. ૧૭ મા–૧૮ મા શતકની “રત્નમાલામાં “ચાપોત્કટ” તથા “ચાઉડા” બંને રૂ૫ વપરાયાં છે. પ્રબંધચિંતામણિ (ઈ. સ. ૧૩૦૫)માં પણ “ચાપોત્કટ’ રૂપ પ્રયોજાયું છે. વિવિધગચ્છીય પટ્ટાવલીઓમાં “ચારૂડ’ તથા “ચાવડો' એ રૂપ જોવામાં આવે છે. આ ભાટચારણોએ જાળવેલી અનુકૃતિઓમાં સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છમાં બીજાં કેટલાંક “ચાવડા રાજકુલ થયાં હોવાનો વૃત્તાંત આવે છે. આમ આ કુલનામનાં વિવિધરૂપ પ્રજાતાં, જેમાં “ચાપોત્કટ', “ચાટક' અને “ચાઉડા’ કે ‘ચાવડાએ સ્પષ્ટત: એક જ શબદનાં ભિન્ન ભિન્ન રૂપ છે. એમાં “ચાઉડા' (કે “ચાવડા') એ મૂળ રૂપ હશે ને “ચાવોટક” તથા “ચાપોત્કટ' એ એનાં સંસ્કૃતીકૃત રૂપાંતર થયાં હશે.
૧૧૨
