________________
૧૧ સુ
ભાષા અને સાહિત્ય
[૧૫
એ આ. હેમચંદ્રના સમયથી પૂર્વે એ સદી ઉપર લગભગ થયાના મત આપ્યા છે.૪૨ એ શ્વેતાંબર જૈન નહોતા, એ તરફ ડૉ.ગુણેએ ધ્યાન દોર્યું છે.૪૩ ધનપાલના કાવ્યની ભાષાને ડૅ. યાકેાખિએ ઉત્તર તરફના નાગર અપભ્રંશ કહ્યો છે.૪૪ એ કદાચ ઉત્તર ગુજરાતના હોવાની સંભાવના કરી છે, કેમકે ભલે મેાડેથી, પરંતુ તેજપાલ મંત્રીના દેલવાડા-આયુના ઈ. સ. ૧૨૩૦ ના અભિલેખમાં ધક્કડ કુલના ઉલ્લેખ થયેલા છે.૪૫
ખાવીસ સંધિએમાં રચાયેલું આ કાવ્ય તત્કાલીન કાવ્યસાહિત્યનું પણ ગણ્ય કાટિનું પ્રતિનિધિત્વ આપે છે, કારણ કે એ ગુજરાત બહારના પૂના દિગંબર કવિઓનાં કાવ્યાની ભાષા જેમ પ્રાકૃતપ્રચુર ભાષા ન આપતાં સરળ અપભ્રંશ ભાષા આપે છે અને સોલંકી કાલના શ્વેતાંબર જૈન કવિઓને પણ એક સ્વસ્થ ભાષાસામગ્રી પૂરી પાડે છે. એની ભાષામાં વિકલ્પેની પણ અછત છે, એ એ ભાષાના સ્વરૂપની દ્યોતક વસ્તુ છે.
મૈત્રક કાલના આજના ગુજરાતના ભૂભાગ અને પશ્ચિમ મારવાડના ભૂભાગમાં રચાયેલી રચનાએ નથી મળી, પરંતુ અનુ- મૈત્રક કાલમાં એ જોવા મળે છે. ધનપાલની વિસત્તખ્તા જોતાં એ કાલમાં ખીજી અપભ્રંશ રચનાઓ પણ થઈ હશે, પણ આજે લભ્ય નથી અને હાલ તે માત્ર એક જ રચનાથી સ ંતોષ માનવાના રહે છે. સાહિત્ય
આમ આ સમયમાં વલભી રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિનું કેદ્ર હતુ, વલભીમાં બ્રાહ્મણા, જૈને અને બૌદ્ધો . પેાતપેાતાની વિદ્યાકીય પ્રવૃત્તિમાં રચ્યાપચ્યા રહેતા. પંડિતાની પરિષદા ભરાતી ને વાદવિવાદને ઉત્તેજન મળ્યા કરતું. ઇતર દેશના વિદ્યાથી ઓ પણ અધ્યયન નિમિત્તે વલભીમાં આવતા અને પાંડિત્ય મેળવી
પાછા જતા.
એક તરફ વૈદિક બ્રાહ્મણા વેદવિદ્યા અને સ ંસ્કૃત ભાષાના સાહિત્યને સમૃદ્ધ કરવામાં પ્રયત્નશીલ હતા ત્યારે જૈન શ્રમા પ્રાકૃતમાં રચાયેલા પેાતાના આગમગ્રંથા અને બૌદ્ધ ભિક્ષુએ પાલિમાં આલેખાયેલા ત્રિપિટક આદિ ગ્રંથાના ઉદ્ધાર કરવામાં અને એને લગતું સાહિત્ય રચવામાં વ્યસ્ત હતા. એ સાહિત્યકારાની અહી કાલક્રમિક નોંધ લઈ એ.
યુઅન સ્વાંગે વલભીના બૌદ્ધ સંધારામામાં થતા ધાર્મિક અધ્યયનની નોંધ લીધી છે. દાનશાસનેામાં ભદ્રરુચિ, ખુદાસ અને વિસલગુપ્ત નામના બૌદ્
