________________
૨૧૪]
અત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક ફાલ
*,
આચાર્યાના નિર્દેશ આવે છે.૪૬ પિડચારિક નામના બૌદ્ધ વિદ્યાનની તૈધ ‘આય મંજુશ્રીમૂલકલ્પ ' આપે છે.૪૭
ભિક્ષુ ધમ ગુપ્ત (છઠ્ઠો સૈકા )
ચીની ગ્રંથે લાટ દેશના વતની બૌદ્ધ ભિક્ષુ ધગુપ્ત વિશે જણાવે છે કે ઈ. સ. ના છઠ્ઠા સૈકામાં તેએ ચીન ગયા હતા. માર્ગીમાં વચ્ચે આવતા બૌદ્ધ વિહારા અને સંધારામેાના વિશિષ્ટ વિદ્વાનેાના જ્ઞાનના લાભ લેતા લેતા ચીનના ચાંગગન નગરમાં પહોંચ્યા હતા.
એમણે અનેક પાલિ ગ્ર ંથેના ચીની ભાષામાં અનુવાદ કર્યા અને ચીનમાં બૌદ્ધ ધર્માંના પ્રચાર માટે ધણું કામ કર્યું. તે જોયેલા દેશેાના વિસ્તૃત પ્રવાસવનની પુસ્તિકા લખી, જેમાં તે તે પ્રદેશનાં હવા-પાણી, ઉત્પન્ન, રહેવાનાં મકાને, રહેણીકરણી, રાજ્યવ્યવસ્થા, રીતરિવાજો, રૂઢિઓ, ઉત્સવા, ખાનપાન, વેશભૂષા, શિક્ષણવ્યવસ્થા, વેપાર, ભૌગાલિક પરિસ્થિતિ, પંહિતા વગેરે અંગે દસ વિભાગ(પ્રકરણ)માં ઘણી માહિતી આપી હતી. આ પુસ્તક આજે ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ ચીની યાત્રિકાએ પણ જે પ્રકારની નેાંધ લીધી નથી તે પ્રકારની એવી ઝીણવટભરી નોંધ ધમગુપ્તે લીધી હતી.૪૮
ઉપર જોયું તેમ, પ્રસ્તુત સમયમાં જૈનની વિદ્યાકીય અને સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિએ વેગીલી અને વિવિધ ખતી હતી, એમ મળી આવતા ગ્રંથા ઉપરથી જણાય છે. એ જાણીતી હકીકત છે કે જૈનાચાનું કેાઈ સ્થળ નિયત હૈાતું નથી. એ જ્યાં રાકાય કે વિહારમાં હોય ત્યાં પણ અધ્યયન-અધ્યાપનની પ્રવૃત્તિ ચાલુ રાખતા. પદવીધર વાચકા, ઉપાધ્યાયેા અને આચાર્યાં શિષ્યાને નિયમિત આગમવાચના આપતા રહેતા, ખીજા વિષયાનું અધ્યયન પણ કરાવતા, ધ્રુતર વિદ્યાના સાથે અભ્યસ્ત વિષયની ચર્ચા-વિચારણા પણ કરતા રહેતા, અને સાથેાસાથ લેખનપ્રવૃત્તિ પણ જારી રાખતા, એ જ કારણે આજે એમની રચના સારા પ્રમાણમાં
ઉપલબ્ધ થાય છે.
આગમાના વ્યાખ્યાસાહિત્યમાં નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, ટીકા વગેરે રચનારાઆમાં જૈન ઉપાસકે અને મુનિએના આચાર-વિચાર, નિયમ-ત્રત, સિદ્ધાંત, પરમતખંડન–વમતસ્થાપન તેમજ અનેક અનુશ્રુતિ, પરંપરા, ઐતિહાસિક અર્ધ-ઐતિહાસિક કથાનકા તેમજ ધાર્મિક અને લૌકિક કથાનકાના સ ંગ્રહ કરેલા હાય છે.
