________________
૨૧૪] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
. , “અરે જનાર્દન! પૂછું છું કે ગઈ કાલે તમે ક્યાં જમ્યા? પેલાએ કહ્યું, વલખદેશથી આવેલા ભીલોને ત્યાં જમ્યા. એણે પૂછ્યું, શું એ વિશેષ સ્ત્રી વલખદેશથી આવેલી છે? પેલાએ કહ્યું, અહહા, એ ભટ્ટારિકા તો પોતાના સંપૂર્ણ લક્ષણથી ગાયત્રી દેવી છે. બીજા એકે કહ્યું, હે ત્યાગી ભટ્ટ, તું મારા ભોજનને અડ્યો ? પેલાએ કહ્યું, તક્ષક (સુથાર) છું, વાસુકિ નથી. બીજાએ કહ્યું, તેથી તું ક્યાં ઘડે છે? તારા ઉલ્લાપને ધિક્કાર. ભોજનપૃષ્ઠ એનું શું? તું તારું નામ કહે છે? એકે કહ્યું, અરે, તું તો મેટો મૂર્ખ છે. પાટલિપુત્રમાં રહેનારા ક્યાંથી સમાસતિને સમજી શકે ? બીજાએ કહ્યું, આ તો આનાથીયે વધારે મૂર્ખ છે. બીજાએ કહ્યું, શા કારણે? એણે કહ્યું, ભૂખ અને ચતુરની લોકોક્તિ ઘણી હેય છે. વળી, કેઈએ કહ્યું, મર, મને કંઈ મૂક. અંબે પણ હેશિયાર છે. બીજાએ કહ્યું, ભટ્ટ, સાચે તું હોશિયાર છે. મને ભોજનનું પૂછ્યું અને તેં ન કહ્યું. પેલાએ કહ્યું, અરે મહાસુખ! વાસુકિ સર્ષને હજાર વદન કહેવાય છે.”
આ સંદર્ભ ખૂબ લાંબો છે, પણ એ સમયે છાત્રોની આ અસંબદ્ધ પ્રલાપવાળી ભાષાથી જણાય છે કે લોકોમાં બોલાતી ભાષા આવી જ કંઈક હશે. એમાંની અપભ્રંશની છાંટ પકડી શકાય છે.
ઉદ્યોતનસૂરિએ હકીકતે તો આ કથાના આરંભના ભાગમાં શુદ્ધ અપભ્રંશના પ્રયોગ પણ નોંધ્યા છે; જેવા કે ઉપરના સો વ સુજ્ઞજુવાળા વાક્યખંડ પછી जाणिउ खरो जइसउ.. अवि कालसप्पु जइसउ...हूं विसु जइसउ पमुहरसिउ...तहेव महुरहु मुहे... कडुयउ मंतइ....खलो ज्जि जइसउ उज्झियसणेहु...विमुक्कणेहु...मुकणेहु મગુરૂ ના...વર૩.૩૩...વિચારુ...વહુવિચારમંજિમરિયા ...સો સક્કો कइसउ। रायहंसो जइसउ...सज्जणु पुण जाणइ ज्जि खलजलयहं सभावइ तेण हसिउ अच्छइ । होइ पुण्णिमाइंदु जइसउ सयलकला-भरियउ...अवि मुणालु जइसउ ...तहेव મુબાજુ વિ રિ -સહસ..
સંજુ પુખ મદુરસાવું...વગેરે.૪૦ સ્વરૂપ એટલું બધું સ્પષ્ટ છે કે ઉદ્યોતનસૂરિએ ઈસ. ની આઠમી સદીમાં એના વિચરણના વિશાળ પશ્ચિમ ભારતવર્ષમાં એને લેકભાષા કહી હતી એને આછો નહિ, પરંતુ સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી જાય છે.
અપભ્રંશમાં જ આખો ગ્રંથ લખાયો હોય તેવી પદ્યરચના તે કવિ ધનપાલની મવિક્ષત્તહીં કિંવા ઉરમીહી છે.૪૧ ધક્કડ નામના (સંભવતઃ ભારવાડના કુટુંબમાં જન્મેલે આ કવિ ક્યારે થયો એ જાણવાનું સ્પષ્ટ પ્રમાણ નથી; આમ છતાં એના આ કાવ્યની ભાષાનું સ્વરૂપ જોતાં . યાબિ વગેરેએ
