________________
૪૦૮]. મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ [પરિ. સાથે માલવ, લાટ અને ટંકને જીતવાની વાત કરે છે. થોડાંક વર્ષો પછી (ઈ. સ. ૭૫૭–૧૮) રાષ્ટ્રકૂટોની એક મુખ્ય શાખાએ કક્ક દ્વારા લાટમાં પિતાની સ્વતંત્રતા સ્થાપી.
એ પછીને ગુર્જરોને નિર્દેશ ગોવિંદ ૩ જાના રાધનપુર અને વણી ડીંડેરીનાં દાનપત્રોમાં થયો મળે છે, જેમાં એ જણાવે છે કે એના પિતા ધ્રુવે (લગભગ ઈ. સ. ૭૮૦–૮૦૦) "સહેલાઈથી મળેલી ગૌડની રાજ્યશ્રીથી ગર્વોન્મત્ત એવા વત્સરાજને મરુદેશની મધ્યમાં વિપત્તિના રસ્તે પ્રવેશવાની ફરજ પાડી ને એની પાસેથી ગૌડનાં બે શ્વેત છત્ર લીધાં. ઉપર જણાવ્યું તેમ, કર્ક ૨ જાના વડોદરા દાનપત્રની સાથેની સરખામણી બતાવે છે કે આ વત્સરાજ ગુર્જર રાજા હતા અને એણે ઉત્તર ભારતમાં પૂર્વમાં ઠેઠ બંગાળા સુધીની વિસ્તૃત છતો મેળવી હતી. હવે એ નેંધપાત્ર છે કે સહુથી મહત્ત્વની અગ્નિકુલ જાતિઓમાંની બે : પરમાર અને ચૌડાણોની વંશાવળીઓ બરાબર આ સમય (લગભગ ઈ.સ. ૮૦૦) સુધી પાછળ જાય છે. આ હકીક્તને પંજાબ અને ખાનદેશ જેવા દૂરના પ્રાંતના ગુર્જરોમાં પવાર” અને “ચવાન' જેવી અટકે પ્રચલિત છે એ મુદાના સંબંધમાં લઈએ તો, એ સ્પષ્ટ થાય છે કે આ બંને જાતિઓ અને એનાથી બાકીની બે અગ્નિકુલ જાતિઓ, પરિહારો અને સોલંકીઓ, પણ જો ગુજરમાંથી ઉતરી આવેલા ન હોય તો કોઈ પણ રીતે ગુજરોની આગેવાની નીચે આવેલા ઉત્તરના આક્રમણ કારોની મોટી ટોળીના સભ્ય તો હતા જ. આ મત અને આબુની અગ્નિકુલની કથાઓ વચ્ચેના મેળને, અંગીકાર કરવા માટે માત્ર દર્શાવો રહ્યો. અર્વાચીન રાજપૂત જાતિઓની ઉત્પત્તિ હંમેશાં ભારતીય ઈતિહાસની સમસ્યાઓમાંની એક રહી છે. આ સૂચન કંઈ નહિ તો એને ઉકેલ સૂચવતું જણાય છે.
રાધનપુરનું દાનપત્ર (ઈ.સ. ૮૦૦–૮) આગળ જણાવે છે કે જ્યારે ગુર્જર રાજાએ ગોવિંદ ૩ જાને આવતો જે ત્યારે એ ગભરાઈને સંતાવાની કોઈ અજ્ઞાત જગ્યાએ નાસી ગયો. કદાચ આનો અર્થ પ્રાયઃ એટલે જ થયો કે વત્સરાજે ગોવિંદની વિંધ્ય તરફની કૂચનો વિરોધ કર્યો નહિ. પછીને નિર્દેશ ગુજરાતના કર્ક ૨ જાના વડોદરા દાનપત્રમાં છે, જેમાં એ બડાશ મારે છે કે એના પિતા ઈંદ્ર (લગભગ ઈ. સ. ૮૧૦) એકલાએ જ ગુર્જર સરદારના અગ્રણીને નાસી જવાની ફરજ પાડી. કર્ક ઉમેરે છે કે મેં પોતે “નીચે પાડી નાખેલા માલવપતિના રક્ષણ માટે, પિતાના હાથને, ગૌડ અને વંગની છતથી “મદોન્મત્ત બનેલા' ગુર્જરેશ્વરના પ્રદેશને આગળ બનાવ્યો. અહીં પરમારોએ માળવા પર મેળવેલી છતને ઉલ્લેખ છે, અને કકે વિજેતા સૈન્યની દક્ષિણ તરફની
