________________
૧૩ મું]
ધર્મ સંપ્રદાય
[ ર૬૯
એ સમય દરમ્યાન અરબોએ ગુજરાતનાં સમૃદ્ધ બંદરે ઉપર જળમાર્ગે સીધાં તથા સિંધમાં સત્તારૂઢ થયેલા અરબોએ જમીનમાગે ત્યાંથી આક્રમણ કરેલાં, તેઓની વિગત યથાસ્થાને આપવામાં આવી છે.
ગુજરાતનાં બંદરો ઉપર અરબ વેપાર અર્થે પુરાણું જમાનાથી આવતા હતા એ પરંપરા ઇસ્લામના ઉદય પછી પણ ચાલુ રહી હતી. ઈ. સ. ૭૬૦ પછી થોડા વખતમાં ગંધાર બંદર(ઢાઢર નદીના મુખ પાસે)માં મરિજદ બંધાઈ હતી, તેથી ત્યારે ત્યાં મુસ્લિમોની વસ્તી હોવી જોઈએ.
અરબ વેપારીઓ સઢવાળાં વિવિધ કદનાં જહાજમાં માલસામાન લઈ ચીનના પૂર્વ કિનારા પર્યત પહોંચતા હતા. જતાં આવતાં સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાતનાં બંદરો ઉપર વેચાણ-ખરીદી, સાધનસામગ્રી અને મીઠા પાણી માટે તેઓ થોભતા હતા. ભરૂચથી લાખ અને ગળી તેઓ લઈ જતા હતા.૫૧
એવા અરબ તેમજ ઈરાની વેપારીઓમાં કેટલાકે એમની મુસાફરી દરમ્યાન જે કંઈ જાણ્યું હતું અને જોયું હતું તેની નેંધ રાખીને એ ઉપરથી એમની ભાષા અરબીમાં ગ્રંથ લખેલા છે. તેમાંથી સુલેમાન સૈરાફી (બસરી) ૫૨ (ઈ. સ. ૮૫૧-હિ. સ. ૨૩૭), બુઝર્ગ બિન શહરિયારપ૩ (ઈ. સ. ૯૧૨–હિ. સ. ૩૦૦). અબૂલહસન અબી અમસઉદીપ. (ઈ. સ. ૯૧૫-હિ. સ. ૩૦૩), અબૂ ઇહાક ઈબ્રાહીમ ઈસ્તખ્રી૫ (ઈ. સ. ૮૫૧-હિ. સં. ૩૪૦) અને ઈમ્બે હાકલ બગદાદીપ (ઈ. સ. ૯૭૬-હિ. સં. ૩૬૬) હતા. એમનાં સફરનામાં જાણીતાં છે. એમાંથી જાણવા મળે છે કે ગુજર રાજાઓ સાથેના અરબોના સંબંધ સારા ન હતા, બકે અરબના ઉપર એવી છાપ હતી કે એમનાથી વધે તેવો બીજેએમનો કોઈ દુશ્મન ન હતો.૫૭ પરંતુ ગુર્જર–પ્રતીહારોના પ્રતીસ્પધી રાષ્ટ્રકૂટ સાથે તેઓ ભલાઈને, ગાઢ સંબંધ ધરાવતા હતા અને તેથી અરબ વેપારીઓએ એમના પ્રતિ ગ્રંથોમાં વિશિષ્ટ શબ્દોમાં એ બાબતની નોંધ કરેલી છે.
રાષ્ટ્રકૂટની સત્તા નીચેના પ્રદેશમાં ખંભાતથી ચેમૂર સુધીના ૫૮ કાંઠા ઉપરનાં. શહેરોમાં વર્તમાન ગુજરાતના કેટલાક બંદરોનો સમાવેશ થતો હતો. એ સર્વમાં હિંદુઓની મોટી સંખ્યાની વસ્તીમાં મુસલમાનો પણ રહેતા હતા અને તેઓ ઉપર ખુદ મુસલમાનોની હકૂમત હતી એટલે કે રાજા તરફથી એમને માટે હાકેમની નિમણૂક થતી હતી. વલ્લભરાયનીપ૯ સત્તા નીચેના પ્રદેશમાં મજિદો પણ હતી, જેમાં જુમાની તેમજ અન્ય નમાઝ પઢાતી હતી અને અઝાન પણ મોટે સાદે પોકારાતી હતી."
