________________
૩૮]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ સત્તારૂઢ થયા ૭૩ તેથી એ પણ દ્રોણસિંહને પરમસ્વામી હોઈ શકે નહિ. વાકાટક સમ્રાટ હરિષણ માટેનું સૂચન9૪ લક્ષમાં લેવા જેવું ખરું, કેમકે એને રાજ્યકાલ ઈ. સ. ૫૦૦–પર૦ ને જણાય છે ને એણે અવંતિ, ત્રિકૂટ, લાટ વગેરે પ્રદેશ પર પોતાની આણ ફેલાવી હતી,૭૫ પરંતુ આ પ્રદેશોની યાદીમાં સુરાષ્ટ્ર કે આનર્તને સમાવેશ થયો નથી એ સૂચક છે. વળી દ્રોણસિંહના પરમસ્વામીના નિર્દેશમાં એનું નામ જણાવવામાં આવ્યું નથી, એ પરથી એ રાજા મૈત્રકોને કુલપરંપરાગત પરમસ્વામી હોવાનું સૂચિત થાય છે ને એ અનુસાર એ પરમસ્વામી ભગધના ગુપ્ત વંશનો સમ્રાટ હોવો જોઈએ. દ્રોણસિંહના દાનશાસનમાં પ્રયોજાયેલ સંવત ગુપ્ત સંવત છે એ હકીકત આ તર્કને સમર્થન આપે છે. વળી દ્રસિંહનો ઉત્તરાધિકારી (લગભગ ઈ. સ. પર૦ થી ૫૫૦) પણ પોતાના પરમ ભટ્ટારક(પરમ સ્વામી)નો નિર્દેશ કરે છે ને વાકાટકાની સત્તા ઈ. સ. ૫૨૦ ના અરસામાં અસ્ત પામેલી, જ્યારે ગુપ્ત રાજાઓની સત્તા ઈ. સ. ૫૪૩ સુધી ચાલુ હોવાનું પ્રમાણ મળે છે. આ બધા મુદ્દા લક્ષમાં લેતાં માલૂમ પડે છે કે દ્રોણસિંહનો પરમસ્વામી વાકાટક રાજાધિરાજ હરિષેણ નહિ, પણ એ સમયને મગધને ગુપ્ત સમ્રાટ હોવો જોઈએ.૭૬
ગુપ્ત સમ્રાટ બુધગુપ્તની સત્તા દક્ષિણમાં ઍક નર્મદા સુધી પ્રવર્તતી હતી. એનું વહેલામાં વહેલું જ્ઞાત વર્ષ ગુ. સં. ૧૫૭ (ઈ. સ. ૪૭૬) અને મોડામાં મડું જ્ઞાત વર્ષ ગુ. સં. ૧૭૫(ઈ. સ. ૪૮૪–૯૫) છે.99 એના ઉત્તરાધિકારી વન્યગુરૂનું જ્ઞાત વર્ષ ગુ. સં. ૧૮૮(ઈ. સ. ૫૦૭) છે.૭૮ બુધગુપ્તની જેમ વન્યગુપ્ત પણ “મહારાજાધિરાજ' હતો ને એણે પણ ગુપ્ત સામ્રાજ્યની સત્તા ટકાવી રાખી હતી.૭૯ આથી દ્રોણસિંહના રાજ્યાભિષેક સમયે મગધમાં ગુપ્ત સમ્રાટ બુધગુપ્ત અથવા વૈન્યગુપ્ત હો જોઈએ. ૮૦ આપણી હાલની જાણકારીમાં એ બેમાંથી અમુક એકનો નિર્ણય થઈ શકે એમ નથી.
પરમ સ્વામીએ પોતે દ્રોણસિંહનો રાજ્યાભિષેક કરાવ્યો એ પ્રસંગ મૈત્રકે માટે ઘણો સૂચક ગણાય, કેમકે એને અર્થ એ થયો કે મૈત્રકોની રાજસત્તા હવે ગુપ્ત સમ્રાટોએ રીતસર માન્ય કરી. મૈત્રકાને હવે રાજ્યાભિષેક-વિધિનો અને રાજબિરુદનો અધિકાર પ્રાપ્ત થયા તેમજ ગુપ્ત સમ્રાટને પણ એથી મૈત્રકને વિશ્વાસ તેમજ અનુરાગ પ્રાપ્ત થયું હશે.૮૧ સેનાપતિ ભટાર્કને પુત્ર અને સેનાપતિ ધરસેનને અનુજ “મહારાજ દ્રોણસિંહ” તરીકે ઓળખાયો. એનાં ભૂમિદાનને લગતાં દાનશાસન પણ જાણવા મળે છે.
