________________
fમ.
૧૫૨]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ તેઓ બીજા કયા પ્રદેશમાં રાજ્ય કરતા એ જાણવા મળ્યું નથી. ભરુકચ્છ વિષયમાં ચાહમાનોની સત્તા ભતૃવડૂઢ ૨ જાના કે પ્રાયઃ એના પિતા પ્રભટના સમયમાં
સ્થપાઈ લાગે છે. ચાહમાન રાજ્યની દક્ષિણે રાષ્ટ્રકૂટ રાજા કક્કરાજની સત્તા પ્રવર્તતી. મૈત્રક રાજ્યનો અંત આવતાં એણે પોતાની સત્તા ઉત્તર ગુજરાત સુધી પ્રસારી ત્યારે ભરૂકચ્છ પ્રદેશ પણ એની સત્તા નીચે ચાલ્યો ગયો છે. તો આ પ્રદેશમાં ચાહમાનોની સત્તા અપાયુ નીવડી ગણાય.
ઈ. સ. ૭૬૦ ના અરસામાં સિંધના અરબ હાકેમ હિશામે ગંધાર બંદર પર હુમલો કર્યો. ૧૧૫ એ બંદર ભરૂચ પાસે આવેલું હોઈ ત્યારે ત્યાં આ ચાહમાન રાજા રાજ્ય કરતા હશે. ગંધારમાં એ પછી મંદિરની જગ્યાએ મસ્જિદ બંધાઈ.૧૧ એ મસ્જિદ ગુજરાતની સહુથી પહેલી જ્ઞાત મસ્જિદ છે.
૧૨. સુંદ્રક રાજ્ય
કટચુરિ વંશની સત્તા દક્ષિણ ગુજરાતમાં લુપ્ત થતાં હાલના સુરત-વલસાડ જિલ્લાવાળા ભાગમાં સેંદ્રક વંશની સત્તા પ્રવતી. સેંદ્રકે પિતાને ભુજગેન્દ્ર કે દ્ર વંશના ગણવતા, અર્થાત્ તેઓ નાગ જાતિના હતા. ૧૧૭ હાલ તેઓ “શિ તરીકે ઓળખાય છે ને એમનું પ્રતીક નાગ છે. સુંદ્રકે શરૂઆતમાં કદંબ રાજાઓના ને પછી ચાલુકય રાજાઓના સામંત હતા.૧૧૮ હવે આ સેંદ્રકે દક્ષિણ ગુજરાત ઉપરાંત ખાનદેશ પર પણ સત્તા ધરાવતા.
આ વંશને સ્થાપક ભાનુશક્તિ હતું, જે “નિકુંભ” તથા “શ્રીવલ્લભ' તરીકે પણ ઓળખાતો.૧૧૯ એણે પોતાના બાહુબળના પરાક્રમ વડે ભૂમિમંડળ સંપાદિત કરેલું. એની પ્રશસ્તિમાં એને સામંતને અધિપતિ પણ કહે છે. વળી એમાં એનાં નય, વિનય, સત્ય, શૌચ, આચાર, દમ, દયા, દાન, દાક્ષિણ્ય તથા શ્રીની સંપત્તિને નિર્દેશ કર્યો છે. એણે સાતમી સદીની પહેલી પચીસીમાં રાજ્ય કર્યું.
ભાનુશક્તિ પછી એને પુત્ર આદિત્યશકિત ગાદીએ આવ્યો. એની પ્રશસ્તિ પરથી એણે પોતાની રાજસત્તાને અભ્યદય કરવામાં ઘણે ફાળો આપ્યો જણાય છે. ૧૨૧
એને ઉત્તરાધિકાર એના પુત્ર અલ્લશકિતને મળે. એ પણ નિકુંભ તરીકે ઓળખાતો. એનાં ત્રણ દાનશાસન મળ્યાં છે : બે ખાનદેશમાં અને એક ગુજરાતમાં. ખાનદેશને લગતા એક દાનશાસનમાં કલચુરિ સંવત અને બીજામાં શક સંવત પ્રયોજાય છે. પહેલું દાનશાસન ક. સં. ૪૦૪(ઈ. સ. ૬૫૩)નું છે, ૧૨૨ બીજું
