________________
૨જુ 1
ભીનમાલ
[૩૮૯
તલબી સરોવરની દક્ષિણે શરૂ થતું અને શહેર તરફ ઉત્તર પશ્ચિમ વિસ્તરેલું કરાડા સાવર છે, જે કનકસેને અથવા શક સંવત(ઈ. સ. ૭૮)ના મહાન સ્થાપક કનિષ્ક બાંધ્યું હોવાનું કહેવાય છે. સરોવરની પશ્ચિમ પાળ ઉપર કરેટેશ્વર મહાદેવનું આકા–આચ્છાદિત લિંગ છે. કરાડા સરોવરને દક્ષિણ છેડે, જે શહેરની આજુબાજુ આવેલાં વાડવાળાં રહેઠાણોની નજીક વિસ્તરે છે, ત્યાં અર્વાચીન બુરજના અને ઝાલેર દરવાજા તરફ ઉત્તર પશ્ચિમ જતી દીવાલના અવશેષ આવેલા છે. બુરજના સ્થાનની પાર મહેશ્વર મહાદેવનું મંદિર અને વંડો છે. કરેટ સરોવરની ઉત્તરે અને ઉત્તર પશ્ચિમે ચાર મોટાં તળાવ આવેલાં છે. આ બધાંમાં, સહુથી પૂર્વને, કરાડાની ઉત્તર પશ્ચિમે આશરે ૩૦૦ વારના અંતરે, ઊંચી તૂટેલી પાળવાળો અને ઉત્તરમાંથી પુરવઠા મેળવતા બ્રહ્મ સરોવરને વિશાળ વિસ્તાર આવેલો છે. પછી, ઉત્તર પશ્ચિમમાં, આશરે ૫૦૦ વાર પર, ઉત્તરપૂર્વ તરફ ખુલ્લું એવું અતિવિસ્તૃત વનકુંડ નામનું તળાવ છે. પશ્ચિમે આશરે ૮૦૦ વાર પર ગૌતમનું તળાવ છે, જેમાં આખું વર્ષ પાણી ભરેલું રહે છે. ઈટ અને કંકરની બનેલી પાળો, પૂર્વ અને દક્ષિણમાંનાં ગરનાળાંઓને બાદ કરતાં, લગભગ એક પૂર ગોળાકાર બનાવે છે. સરોવરની મધ્યમાં ગૌતમના આશ્રમના ૧૮” x ૧૨” માપના સફેદ પથ્થરવાળો નાનકડો ટાપુ છે. પૂર્વ તરફના ગરનાળા પરની પાળ ઉપર હનુમાનની મૂર્તિ છે અને દક્ષિણ નાળાની પૂર્વ બાજુએ, પાળના નીચલા ભાગ આગળ કતરેલો સફેદ પથ્થર છે, જેના અક્ષર એટલા ઘસાઈ ગયા છે કે સં. ૧૧૦૬ (ઈ. સ. ૧૯૪૯) સિવાય કંઈ ઊકહ્યું નથી. જે મરડિયા તળાવની પાળ ઉપર ખડકવામાં આવ્યા છે તેમાંના જેઓમાં કાણું છે તે શુકનિયાળ છે અને જંતુઓના હુમલા સામે લાકડાના પડદાઓને જતુઓના ઉપદ્રવથી રક્ષવા માટે રખાય છે. તળાવોમાંનું છેલ્લું અને તળાવોની ઉત્તર હારમાં એકદમ પશ્ચિમ બાજુએ આવેલું જૈકોપ ખરેખર યક્ષપ એટલે કે યક્ષ સરોવર છે. એ ગૌતમ તળાવથી આશરે ૬૦૦ વાર દક્ષિણ પશ્ચિમે છે અને શહેરના ઉત્તર પશ્ચિમ છેડા પાસે છે. આ તળાવમાં આખું વર્ષ પાણી ભરેલું રહે છે અને શહેરની ઘણીખરી માંગને પૂરી પડે છે. જોકેપની દક્ષિણ પાળ આગળ જ્યાં કબરો, ભૈરવ મંદિર અને ખંડેર મસ્જિદ છે ત્યાં ઉત્તરકાલીન નગરની દીવાલની ધાર જતી હતી. તળાવના દક્ષિણપૂર્વ ખૂણે ચણેલી ત્રણ ચોરસ પીઠિકા છે, જેમાંની પ્રત્યેક ઉપર પુરુષ અથવા સ્ત્રીની આકૃતિ કોતરેલી શિલા ખડી કરી છે. આમાંની એક પીઠિકા જે સ્તંભવાળા વિતાન વડે સુશોભિત છે તેના પર એક ઘોડેસવારની અને એક ઊભી રહેલી સ્ત્રીની આકૃતિ કોતરેલે પાળિ છે. એ તાજેતરમાં સં. ૧૮૬૯(ઈ. સ. ૧૮૧૨)ને ભીનમાલના
