________________
૨૮૮] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ પરિ. કહેવાય છે. સ્થાનિક માહામ્યમાં જણાવ્યા પ્રમાણે આ વિદ્યાલય દૂર દૂરના પ્રદેશોમાંથી આવતા વિદ્યાર્થીઓનું આશ્રયસ્થાન એવું જાણીતું વિદ્યાસ્થાન હતું.
સ્થાનિક વૃત્તાંત જણાવે છે કે ભલે ઘણું જોરાવર થતાં બ્રાહ્મણે વિદ્યાલયમાં રહી શક્યા નહિ અને ઉત્તર ગુજરાતમાં આવેલા ધોળકામાં જતા રહ્યા.
ભીલે અને રબારીઓનાં કાંટાની વાડવાળાં રહેઠાણની પાર આવેલા શહેરના ઢોળાવ અને છેડા ઈટ શોધનારાઓ વડે કાણાં કાણાં કરાયેલા મોટા પલા ઢગલાઓમાં પ્રસરેલા છે. વાડવાળાં રહેઠાણની આ કિનારીની પાર, શહેરથી અર્ધાથી એક માઈલના અંતરે, તલાવડીઓ અને તળાવોના ખુલ્લા સફેદ કાંઠા છે. આમાંનાં કેટલાંક કદમાં સરોવર કહી શકાય તેવડાં છે. દક્ષિણથી ઉત્તરે જતાં, આમાંનાં ત્રણ મુખ્ય તે નિંબાલી અથવા નરમુખ સરોવર, ગેની અથવા ગયાકુંઠ અને તલબી અથવા ત્રિમ્બક સરેવર છે. વિદ્યાશાલાના સ્થાનથી દક્ષિણપૂર્વે લગભગ ૩૦૦ વાર પર નિબાલી તળાવને વિશાળ વિરતાર આવે છે, જે પૂર્વ દિશા તરફ ખૂલીને ત્યાંથી પાણી પુરવઠા મેળવે છે અને એ એની દક્ષિણ પશ્ચિમ તથા ઉત્તર બાજુએ રહેલી ઈંટોથી છવાયેલે અને ઊંચી ખુલ્લી પાળોથી ઘેરાયેલો છે. જેને મહાદેવે પુત્ર આપ્યો અને જેના માટે વજ વડે ખેદીને એમણે સરોવરનું પોલાણું બનાવ્યું, તે વણિકના નામ પરથી સરોવરનું નામ “નિબાલી' પડયું હેવાનું કહેવાય છે. નિબાલ થી ઉત્તરપૂર્વે લગભગ અર્ધા માઈલ પર, ખુલ્લી પૂર્વ બાજુને બાદ કરતાં, ૧૫ થી ૩૦ ફૂટ ઊંચી ઘેડાની નાળના આકારની નાળ છે, જે ગેની સરોવરના અવશેષરૂપે છે. ઉત્તર પશ્ચિમ અને ઉત્તરપૂર્વ તરફની પાળોની તળેટીમાં આવેલી પથ્થરની હરોળો દર્શાવે છે કે આ બાજુઓના કેટલાક ભાગ તે ચોક્કસપણે કડિયાકામથી રેખાંકિત હતા. ગૌઘાટ નામે ઓળખાતી જગ્યા આગળ પગથિયાંની નિશાની છે. જેનાં માતાપિતા રાક્ષસ વડે ખવાતાં નરકમાં ગયાં હતાં તે બ્રાહ્મણના નામ પરથી સરોવરનું નામ “ગોની' પડયું હોવાનું કહેવાય છે. તેઓના શ્રેય અર્થે ગોનીએ આખી જિંદગી વિષણુની ઉપાસનામાં ગાળી અને મંદિર તથા સરોવર બાંધ્યાં. એના બદલામાં વિષ્ણુએ સરોવરના જળને ગયાના જળને પાવનકારી ગુણ અર્યો. આગળના ભાગમાં નાની છત્રીઓની એક હાર ભીનમાલના મહાજનનું સ્મશાન દર્શાવે છે. આ છત્રીઓની પાછળ તલબી સરોવરની ખુલ્લી પાળો છે. પશ્ચિમ છેડે બારો કૂવે છે અને દક્ષિણ પશ્ચિમ છેડા પાસે ત્રિમ્બકેશ્વર મહાદેવનું મંદિર છે. ત્રિપુરાસુરને મારવા માટે ત્રિમ્બકેશ્વર મહાદેવને પ્રેરવા અથવા ફરજ પાડવા બ્રાહ્મણોએ જેલા મહાન યજ્ઞને અનુલક્ષી આ સરોવર બનાવાયું હોવાનું કહેવાય છે.
