________________
[y.
૧૬]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ ઉલ્લેખો પરથી વલભીના વણિક દેશાવરમાં અને મગધ જેવા દેશાવરના વણિક વલભીમાં વેપારવણજ કરી દ્રવ્ય કમાતા હોવાનું સૂચિત થાય છે.
કવિ દંડીના “દશકુમારચરિત”માં આવતી “નિમ્બવતીની કથામાં વલભી નગરીના ગૃહગુપ્ત નામે નાવિકપતિને ઉલ્લેખ આવે છે, જેમાં એને કુબેર જેવો સંપત્તિમાન કહેવામાં આવ્યા છે. વળી એમાં એના પડેશી વણિકનોય નિર્દેશ આવે છે, જેને કુલીનતા, સંપત્તિ, અને રાજાની સાથેના નિકટ સબંધને લઈને સર્વ પીર નાગરિક)માં શ્રેષ્ઠ કહેલ છે. આ સમસામયિક ઉલ્લેખો પરથી મૈત્રક કાલમાં વલભીમાં આવા અતિધનિક વણિકે વસતા હોવાનું તથા એમાં નાવિકપતિને પણ સમાવેશ થતો હોવાનું સૂચિત થાય છે. એ સમયે વલભી સમુદ્રતટ પર હેવાનું પણ એ પરથી પ્રતિપાદિત થાય છે.
ચીની પ્રવાસી યુઅન ટ્વાંગે વલભીની પ્રત્યક્ષ મુલાકાત લઈ નેંધેલો અહેવાલ કથાસાહિત્યમાં પ્રતિબિંબિત થતી વલભીની આ પ્રતિષ્ઠાને સબળ સમર્થન આપે છે. એ નેંધે છે : “વલભીમાં વસ્તી ઘણી ધીચ છે; રહેઠાણો સમૃદ્ધ છે. કરોડપતિઓનાં સોએક ઘર છે. દૂરના પ્રદેશમાં થતી વિરલ અને કિંમતી ચીજો અહીં વિપુલ પ્રમાણમાં સંગૃહીત થાય છે.”૮° આ નેંધ પરથી વલભી વેપારવણજનું તથા સમૃદ્ધિનું મોટું કે હેવાની પ્રતીતિ થાય છે.
મારવાડના રંક કાકુને કેઈએ મજાકમાં વલભીનું નામ દીધું ને એ વલભી જઈ વસ્ય; ત્યાં ભાગ્યવશાત્ એ સિદ્ધિઓ વડે અઢળક ધન કમાય; એની પુત્રી પાસે સોનાની રત્ન-જડિત કાંસકી હતી તેવી રાજાની કુંવરી પાસેય નહોતી. પ્રબંધમાં૮૧ આપેલી વલભી-ભંગની આ કથાને મુખ્ય અંશ ઐતિહાસિક કે વાસ્તવિક હોવા સંભવ છે. આ પરથી પણ વલભી છેક મૈત્રક કાલના અંત સુધી સારી જાહેજલાલી ધરાવતી હોવાનું ફલિત થાય છે. કચ્છ અને અજિત જેવા વણિકે એ વલભીમાં વિહાર બંધાવેલા એ હકીકત ત્યાંના વણિકોની સાધન-સંપત્તિની પ્રતીતિ કરાવે છે. વલભીને નાશ
મૈત્રકાની રાજધાની તરીકે વલભીએ ત્રણસોથી વધુ વર્ષ જાહોજલાલી ભગવી. સેનાપતિ ભટાર્કે ત્યાં ઈ. સ. ૪૭૦ ના અરસામાં રાજધાની સ્થાપેલી, પછી મૈત્રક વંશમાં એકંદરે ૧૯ રાજા થયા.એમનામાંના છેલ્લા રાજા શીલાદિત્ય
માના સંબંધમાં મૈત્રક રાજ્યનો અંત આવ્યો લાગે છે. જૈન પ્રબંધમાં આપેલી અનુશ્રુતિ અનુસાર રાજાના જુલમી વર્તનથી ત્રાસેલા કાકૂ શેઠે સ્વેચ્છમંડલ
