________________
૪૧૦ ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[ પરિ.
કિલ્લાને નિષ્ફળ ઘેરા ધાયેા પણ હતા. એમાંથી ગમે તે ખાખામાં આ ઉલ્લેખ ગુર્જરીની માટી અને વિસ્તૃત સત્તાને પુરાવા છે. મઊદી (ઈ. સ. ૯૧૫) નોંધે છે કે જુએઁના રાજાને અહરા (રાષ્ટ્રકૂટ) સાથે વારંવાર યુદ્ધ થતાં હતાં, અને એની પાસે માટુ' લશ્કર, ઘણા ધાડા અને ઊંટ હતાં.
ખજુરાહોમાંથી મળેલા ચ"દેલ શિલાલેખ યશાવમાં અને લક્ષવમાં ગૌડા, ખશેા, કાસલા, કશ્મીરા, મૈથિલા, માલવા, ચેદિઓ, કુરુએ અને ગુજરા સામેની લડાઈમાં વિજયી નીવડયાનું વર્ણવે છે, અને પછી તરત જ આશરે ઈ.સ. ૯૫૩ માં, ભીમસેનના રાજ્યકાલ દરમ્યાન, ભીનમાલમાંથી ૧૮,૦૦૦ ગુજ રાનુ સ્થળાંતર નોંધાયું છે. આ હિલચાલની યાદ ખાનદેશના ગુજરાતી અનુશ્રુતિમાં સચવાઈ છે. ત્યાં એ માળવાના રસ્તે ગાડાંઓમાં, મોટી સંખ્યામાં, ગયા હતા. ભીનમાલના આ ત્યાગનું એક મહત્ત્વનું પરિણામ એ આવ્યું કે આધિપત્યનુ ભીનમાલથી અણહિલવાડમાં સ્થળાંતર થયું. એના પહેલા ચાલુકય (ચૌલુકય) અથવા સાલકી રાજા મૂલરાજ(ઈ. સ. ૯૬૧-૯૯૬)ને આશરે ઈ. સ. ૯૯૦ માં, ગ્રાહરિપુ સાથેના યુદ્ધમાં, ભીનમાલના રાજાએ સામત સાથી તરીકે સાથ આપ્યા હાવાનુ જણાવ્યું છે. ગુર્જર અથવા ભીનમાલ સામ્રાજ્ય પછી અનેક વિભાગેામાં વહેંચાઈ ગયું લાગે છે, જેમાંના ત્રણ મુખ્ય વિભાગ તે સાંભરના ચૌહાણુ, માળવાના પરમાર અને અણહિલવાડના સેાલકી હતા.
પછીના અભિલેખ સાલકી કાલ દરમ્યાનના અને એ પછીના ભીનમાલના ઇતિહાસ પર ઠીક ઠીક પ્રકાશ ફેંકે છે. સમયમાં સહુથી પ્રાચીન બે અભિલેખ (ન. ૧ અને ૨), જે પ્રાયઃ દસમી સદીના છે તે, કેાઈ અતિહાસિક વિગત આપતા નથી. ન. ૩ અને ૪ બતાવે છે કે ઈ. સ. ૧૦૧૭ અને ૧૦૬૭ ની વચ્ચે ભીનમાલ ઉપર પરમાર જાતિના મહારાજાધિરાજ કૃષ્ણરાજનું શાસન હતું. રાજપૂત અનુશ્રુતિનું આ મૂલ્યવાન સમર્થન છે. એ અનુશ્રુતિ પ્રમાણે, આણુના પરમાર રાજા પછી શ્રીમાલને રાજા ગાદીએ આવ્યા ત્યારે એણે ગ્રાહરિપુ (ઈ.સ. ૯૯૦) સામે મુલરાજને મદદ કરી હતી અને ઈ. સ. ની તેરમી સદીની શરૂઆત સુધી પરમારે આ પ્રદેશમાં સાર્વંભૌમ રહ્યા. વલભી રાજાઓએ મહારાજાધિરાજ'ના બિરુદને સસ્તું કર્યું એ પહેલાં એ બિરુદનુ જે ગૌરવ હતું તે આ કાલમાં ધણું ઓછુ થયું હતું. છતાં એ દર્શાવે છે કે કૃષ્ણરાજના હોદ્દો માત્ર ખડિયા રાજા કરતાં ઠીક ઠીક ઊ ંચા હતા. અભિલેખ નં. ૩ કૃષ્ણરાજના પિતાનું નામ ધંધુક અને દાદાનું નામ દેવરાજ આપે છે. ખેમાંનું પહેલું નામ આણુના મુખ્ય વંશમાં પ્રથમ પરમાર મહારાજા ધૂમરાજના ઉત્તરાધિકારી તરીકે આવે છે.
