________________
૨૬]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ [.. બને ત્યાર પછી અન્ય સંપ્રદાયો સમેત જૈન ધર્મને પૂર્વાધિક ઉકાં ત્યાં થાય એમ સ્વભાવિક રીતે બને, પણ એ માટેનાં સ્પષ્ટ પ્રમાણ મળતાં નથી એ કંઈક આશ્ચર્યજનક ગણાય. મૈત્રક રાજાઓ અને એમનાં કુટુંબીઓ સર્વ સંપ્રદાયને આશ્રય આપતાં. મૌત્રકોનાં સંખ્યાબંધ દાનપત્રોમાંથી એક પણ દાનપત્ર જૈનેના કઈ પણ ધર્મસ્થાનકને અપાયું નથી. દાનપત્રોની વિગતેમાં એ જૈન ધર્મને કોઈ ઉલ્લેખ ભાગ્યેજ આવે છે. માત્ર અપવાદરૂપે, ઈ. સ. ૬૧૬ માં એક દાનપત્રમાં એક “શ્રાવક-વાપી'ને ઉલેખ છે, પણ એમાં એ “શ્રાવક’ શબ્દ બૌદ્ધ ઉપાસક'ના અર્થમાં નહિ હોય એમ નિશ્ચિતપણે કહી શકાય નહિ. “સેનાપતિ ભટાર્કના સમયથી બૌદ્ધ ધર્મ તરફ ઢળેલા વલણે મૈત્રક રાજાઓને જૈન ધર્મથી ઠીક ઠીક દૂર રાખ્યા હશે' એવો તર્ક ડૉ. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રીએ કર્યો છે, પણ એ સમુચિત લાગતો નથી. દાનશાસનોનું સ્વરૂપ જ એવું છે કે સાહિત્યના વિવિધ પ્રકારોમાં થાય છે તેવું સમગ્રકલ્પ જીવન એમાં પ્રતિબિંબિત ન થાય. વલભીના મૈત્રક રાજાઓ માહેશ્વર હોવા છતાં શિવાલયને અપાયેલા દાનને એક જ લેખ મળે છે એ શું આશ્ચર્યજનક નથી? વળી અન્ય સંપ્રદાયોને અપાયાં હતાં તેવાં ભૂમિદાન આદિ વલભી રાજ્યમાં પ્રચલિત જૈન સંપ્રદાયને સ્વીકાર્યું ન હોય અને તેથી એને લગત કઈ પણ પુરાવો ન મળે એમ બને. મુખ્યત્વે સાહિત્યિક પ્રમાણોને આધારે એમ કહી શકાય કે મૈત્રક કાલમાં વલભીનગર તેમજ વલભી રાજય જૈન ધર્મનાં પૂર્વવત કેદ્ર ચાલુ રહ્યાં હતાં.
વીરનિર્વાણ સં. ૯૮૦ માં (અથવા વાચનાંતર અનુસાર સં. ૯૯૩ માં, ઈ. સ. ૪૫૪ અથવા ૪૬૭)માં ધ્રુવસેન રાજાને પોતાના પુત્ર વીરસેનના મરણથી થયેલ શોક શમાવવા માટે આનંદપુરમાં સભા સમક્ષ “કલ્પસૂત્ર' વાંચવામાં આવ્યું હતું એવા ઉલ્લેખ “કલ્પસૂત્ર'ની વિવિધ ટીકાઓમાં છે. ર ૧ દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણે કરાવેલી આગમ-વાચનાના વર્ષને આમાં કલ્પસૂત્ર'–વાચનાના વર્ષ સાથે સંભ્રમ થયો છે એ સ્પષ્ટ છે, કેમકે ધ્રુવસેન ૧ લે ઈ. સ. ૫૦૨ પહેલાં રાજા થયો નહોતે. ૨૨ પણ વલભી કાલમાં જૈન ધર્મને જે રાજ્યાશ્રય મળતો હતો તેનું વિરલ પણ સબળ પ્રમાણ આ ઉલ્લેખ દ્વારા મળી રહે છે.
જે વલભીનગરમાં સમગ્ર જૈન આગમની સંકલના થાય તથા એ આગમ લિપિસ્થ થાય ત્યાં અનેક જૈન મંદિરો અને ઉપાશ્રયે હેય એ સ્વાભાવિક છે. એ સંકલના પછી આશરે દેઢ સૈકા બાદ, ઈ. સ. ૬૦૯ આસપાસ, આચાર્ય જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણને મહાગ્રંથ “વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય” વલભીમાં એક જિનભવનમાં
