________________
3ts ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ચૈત્રક કાલ
[પરિ
કાશ)ના ઘેરાવા ધરાવતા અને એમાં ખંડેર થવા માંડેલાં ઘણાં સુંદર તળાવ ધરાવતા વર્ણવે છે તેની લગભગ કાઈ નિશાની રહી નથી. કેટલાક જૂના દરવાજાએનાં નામ આમ યાદ કરાય છે: ઉત્તરપૂર્વમાં સૂર્ય, દક્ષિણપૂર્વીમાં શ્રીલક્ષ્મી, પશ્ચિમમાં સાંચાર અને ઉત્તરમાં ઝાલેાર. અત્યારના શહેરથી પૂર્વ અને દક્ષિણપૂર્વે પાંચ થી છ માઈલ પર જૂના દરવાજા તરીકે સ્થાને દર્શાવવામાં આવે છે તેનાં અંતર અને છૂટાપણા પરથી માનવું મુશ્કેલ છે. આ ખંડેર ટીબાએ બહારના ભાગનાં બાંધકામ કરતાં કંઈ વિશેષ હતાં, છતાં ઉક્લેટના પુરાવા સ્થાનિક સ્મૃતિને સાચી ઠરાવતા જણાય છે. આ બહારના દરવાજાઓ ઉપરાંત હાલના ભીનમાલના ટીંબાની તળેટીની આસપાસ એક નાની અને પછીના સમયની ભીંતનેા અણુસાર મળે છે. પૂર્વે અને પશ્ચિમે કિલ્લાની રેખા કડિયા-કામથી એટલી બધી સાફ થઈ ગઈ છે અને કદાચ રક્ષણની યોજના માટે તળાવના બાંધેલા કાંઠાની રેખા સાથે એટલી બધી ગૂંચવાઈ ગઈ છે કે તેના સ્થાન વિશેની બધી સ્થાનિક જાણકારી જતી રહી છે. સાંચાર દરવાજાથી શહેરની દક્ષિણમાં આવેલા ગુર દરવાજો ખંડેર હવા છતાં સુચિહ્નિત છે. ગુજરાત દરવાજાથી ટીબાએની એક રેખા દક્ષિણે અને પછી પશ્ચિમે પિપલદ્વારાનાં ખંડેર, કદાચ પશ્ચિમ દરવાજા સુધી, ચીંધી શકાય. કોટની દીવાલ, પછી પાણીની નીકની આરપાર થઈને અને અંદર અર્થાત્ જૈકાપ–યક્ષ સરાવરના દક્ષિણપશ્ચિમ ખૂણાની ઉત્તરે આવેલી પાણીની નીકના પૂર્વ કાંઠા પાસેથી પસાર થતી પૂર્વ તરફ વળી હાવાનું જણાય છે. આ ખૂણેથી એ જૈકાપના દક્ષિણ કિનારે ઝાલેાર અથવા ઉત્તર દરવાજા તરફ પૂર્વ ભણી ગઈ. આ દરવાજો હજી સારા સચવાયેલા છે. એની અણીદાર કમાન એની બાંધણી મુસલમાન અથવા પછીના રાઠોડ કાલ(૧૭-૧૮ મી સદી)ની હશે એમ દર્શાવે છે. ઝાલાર દરવાજાથી દીવાલના પાયા પૂમાં કનકસેન અથવા કરાડા તળાવ તરફ જતા દર્શાવી શકાય. કરાયા તળાવથી ગુજરાત દરવાજા સુધીને શહેરની પૂર્વ તરફના વિસ્તાર, હાલનુ ભીનમાલ બાંધવા ઈંટા માટે એટલે બધા ખાદાયા છે કે પૂર્વ માં આવેલા કરાડા તળાવથી દક્ષિણમાં આવેલા ગુજરાત દરવાજા સુધીની કિલ્લાની રેખાની કાઈ નિશાની રહી નથી.
પ્રાચીન શહેરના સંભવિત કેંદ્ર રૂપ, હાલના શહેરનું સ્થાન, એ ઉત્તરદક્ષિણે ૐ માઈલ જેટલા વિસ્તૃત અને મેદાનથી લગભગ ૨૦ થી ૩૦ ફૂટ ઊપસતેા એક ટીખે છે. લગભગ બધી બાજુએએ એના સીમાડા કાં બગીચાની જમીનને અથવા રબારી અને ભીલેાના વાડા અને નેસડાને આવરતી સારી બનાવેલી કાંટાની વાડી વડે રક્ષાયેલા છે. શેરીએ સાંકડી અને વાંકીચૂકી છે. ધરા ત્રણ પ્રકારનાં
