________________
પ્રકરણ પ
શ્રીમાલ–ભિલ્લમાલ
ગુર્જરદેશનું પાટનગર
શ્રીમાલ-ભિલ્લમાલ
આન –સૌરાષ્ટ્રને ગુજરદેશ કે ગુજરાતનું નામ કયારે મળ્યું એ ગુજરાતના ઋતિહાસનેા હજી અભ્રકા કોયડા છે. મહી-એરસંગથી મીઢોળા નદી સુધીના વિસ્તારમાં સત્તા ધરાવતા ગુર્જરનૃપતિવશીષ્મનાં તામ્રપત્ર મળ્યાં છે અને એ પ્રમાણે સાતમા-આઠમા સૈકામાં એકસાથી વધુ વર્લ્ડનું ગુર્રાજ્ય વડાદરા, ભરૂચ અને સુરત જિલ્લામાં દેખા દે છે. આ ગુર્જર રાજ્યની રાજધાની પહેલાં નાંદીપુરી-નાંદીપુર (નાંદોદ) અને પછી ભરુકચ્છ (ભરૂચ) હતી.ર બીજી બાજુ ઉત્તરમાં ગુર્જરદેશ હતા, જેની રાજધાની ભિલ્લમાલ (શ્રીમાલ) હતી એમ યુઅન સ્વાંગે પેાતાની પ્રવાસનેાંધમાં લખેલુ છે. હાલના ગુજરાતના ભૂભાગમાં થયેલાં તત્કાલીન કેટલાંક રાજકુલ ગુજરજાતિનાં કે ગુજરદેશનાં હાવાં સંભવે છે. એમાંય રાજિપુત્ર મૂલરાજ સેાલકીનું રાજકુલ ખાસ નોંધપાત્ર છે. આ પ્રદેશનું નામ આગળ જતાં ગુર્જરદેશ કે ગુજરાત પડયું, પરંતુ સાતમી સદીમાં તે। શ્રીમાલ–ભિલ્લમાલ(ભીનમાલ)ની આસપાસના પ્રદેશ ગુર્જરદેશ તરીકે એળખાતા હતા. આ પ્રદેશ હાલ આજીની ઉત્તરપશ્ચિમે આજના રાજસ્થાનના દક્ષિણપશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા છે (નકશા ૨).
ગુજરાતની ધણી ઇતર વર્તમાન જ્ઞાતિ પણ એમના આચાર, વિચાર અને ધમાઁમાં શ્રીમાલ–ભિલ્લમાલ સાથે સબંધ ધરાવે છે એ પરથી એમ કહી શકાય કે 'ગુજરાતની જાતિ-જ્ઞાતિએનુ ઘડતર શ્રીમાલનું છે અને એ શ્રીમાલ–ભિલ્લમાલની ગુજરતા આનત, સૌરાષ્ટ્ર અને લાટમાં વિસ્તરી છે એ નિ:શકે છે. આ અર્થમાં પ્રાચીન ગુર્જરદેશનું પહેલુ` રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક પાટનગર શ્રીમાલ કે ભિલ્લમાલ ગણાય.
૯૨
