________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
મૈત્રકકાલ તથા અનુ—મૈત્રક કાલ દરમ્યાન ગુજરાતમાં ચાપ-ચાપેાકટચાવેાકટ–ચાઉડા–ચાવડા પુલનાં અનેક રાજ્ય થયાં.
૧૧૪]
[ત્ર.
ભિલ્લમાલનુ· ચાપ રાજ્ય
ચાવડા રાજકુલાને સહુથી પ્રાચીન સાત ઉલ્લેખ શક વર્ષે ૫૫૦ (ઈ. સ. ૬૨૮)ને છે. જ્યાતિષાચાર્ય બ્રહ્મગુપ્તે બ્રાહ્મસ્ફુટસિદ્ધાંતની રચના એ વર્ષે` કરી ત્યારે ત્યાં ચાપવંશના રાજા વ્યાઘ્રમુખ રાજ્ય કરતા હતા. ૧૬ બ્રહ્મગુપ્તને અન્યત્ર ભિલ્લમાલકાચાય' કહ્યો છે એ પરથી વ્યાઘ્રમુખની રાજધાની ભિન્નમાલમાં હેવી સંભવે છે.૧૭ ઇ. સ. ૬૪૦ ના અરસામાં યુઅન સ્વાંગે ભિલ્લમાલની મુલાકાત લીધી ત્યારે એ ગુર્જરદેશનું પાટનગર ગણાતું હતું. ૧૮ એ પરથી ત્યાં ત્યારે ગુર્જર જાતિના રાજાનું રાજ્ય પ્રવતુ હતુ એમ માનીને ઈ. સ. ૬૨૮ માં ચાપ રાજા વ્યાઘ્રમુખ ત્યાં રાજ્ય ન કરતા હોય એવી શંકા ઉપસ્થિત થઈ છે,૧૯ પરંતુ ચીની પ્રવાસીએ દેશને ‘ગુર’ કહ્યો છે, રાજવંશને નહિ; આથી ત્યારે એ પ્રદેશ પ્રતીહારીના શાસનને લઈને કે અન્ય કોઈ કારણે ‘ગુજરદેશ' તરીકે ઓળખાતા હાય ને છતાં ત્યાંના ભિલ્લમાલમાં ચાપ વંશની સત્તા પ્રવતતી હોય એ અસ ંભવિત નથી.૨૦
આ રાજકુલાને લગતા ખીજે જ્ઞાત ઉલ્લેખ નવસારીના ચાલુકય રાજા અવનિજનાશ્રય પુલકેશીના દાનશાસન(ઈ. સ. ૭૩૯)માં આવે છે.૨૧ એમાં તાજિક (અરખી) સૈન્યે સૈંધવ, કચ્છેલ્લ, સૌરાષ્ટ્ર, ચાવેાટક, મૌય, ગુજર આદિ રાજ્યોને પરાભવ કર્યાનું જણાવ્યું છે. ‘ફુતુહુલ ખુલદાન'માં સિ ંધના સૂબા જુનૈદે મારવાડ, માંડલ, ધણેાજ, ભરૂચ, ઉજ્જન(માળવા), અને ભીનમાલ(ગુજર) પર ફેોજ મેકલી હુમલા કરાવ્યાના ઉલ્લેખ આવે છે.૨૨ એ ધટના હિ. સ. ૧૦૭(ઈ. સ. ૭૨૬)ના અરસામાં બની.૨૩ પુલકેશીના દાનશાસનમાં જણાવેલુ તાજિક આક્રમણ અને ‘ફુતુહુલ ખુલદાન'માં જણાવેલા આ અરખી હુમલે એક જ હાવા સંભવે છે. અહીં પુલકેશીના દાનશાસનમાં જણાવેલા ‘ચાવાટક’ રાજ્યના વિચાર કરવાના છે. અહી જણાવેલું આ ચાવડા રાજ્ય કર્યુ ? વઢવાણનું ચાપ રાજ્ય તેા ઈ. સ. ૮૦૦ ના અરસામાં સ્થપાયું હોઈ અહી અપ્રસ્તુત ગણાય. કેટલાક વિદ્વાનેા પુલકેશીના દાનશાસનમાં જણાવેલા ગુર રાજ્યને અ તવારીખમાં જણાવેલું ભીનમાલનુ ગુર્જર રાજ્ય માની, પુલકેશીના દાનશાસનમાંના ચાવેાટક રાજ્યને પંચાસરનું' ચાવડા રાજ્ય ગણવાની હિમાયત કરે છે,૨૪ પરંતુ આ સૂચન સ્વીકારતાં અરખી તવારીખમાં જણાવેલું ભચ પુલકેશીના દાનશાસનમાં અનુલિખિત રહે છે, જ્યારે દાનશાસનમાં જણાવેલું
