________________
૧૪૪]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ચૈત્રક કાલ
વૃત્તાંતની ઐતિહાસિકતા શંકાસ્પદ છે. ૧૩ આથી સિંધ દેશમાંથી આવી સૌરાષ્ટ્રમાં વસેલા સૈધવો-જાયદ્રથા અને જેઠવાએ એક કુલના હોઈ શકે છે. સૌરાષ્ટ્રનું ચાલુક્ય રાજ્ય
વલભીના મિત્રક રાજ્યનો નાશ થયો એ અરસાથી દક્ષિણ સૌરાષ્ટ્રમાં ચાલુક્ય કુલનું એક રાજ્ય પ્રવર્તતું હોવાનું જાણવા મળે છે.
ચાલુક્યોનું એક પ્રસિદ્ધ રાજ્ય એ પહેલાં દખણમાં લગભગ ઈ. સ. ૫૩૫ –૭૬૪ દરમ્યાન થયેલું. એની એક શાખા દક્ષિણ ગુજરાતમાં સત્તા ધરાવતી. દખણના ચાલુક્ય રાજાઓના લેખમાં તેઓને માનવ્ય ગોત્રના હારીતીપુત્ર કહ્યા છે. તેઓ સપ્તમાતૃકાઓ તથા કાર્તિકેયની આરાધના કરતા ને પિતાના ધ્વજ પર વિષ્ણુના વરાહાવતારનું રાજચિહ્ન રાખતા. દખણની ચાલુક્ય સત્તાનું ઉન્મેલન કરનાર રાષ્ટ્રકૂટ રાજ્યના અંત પછી ચાલુકાનું બીજું કુલ સત્તારૂઢ થયું ત્યારે ભારદ્વાજ મુનિના કે બ્રહ્માના ચલુક( બા)માંથી ચાલુક્ય વંશની ઉત્પત્તિ થઈ એવી પૌરાણિક માન્યતા પ્રચલિત થઈપ ગુજરાતમાં મૂળરાજ સોલંકીના સમયથી ચૌલુક્ય (સેલંકી) વંશની સત્તા પ્રર્વતી ત્યારે એ રાજ્યમાં પણ બ્રહ્માના ચુલુક(બા)માંથી ચૌલુકય કુલ ઉત્પન્ન થયું હોવાની માન્યતા પ્રચલિત હતી, પરંતુ આઠમી નવમી સદી દરમ્યાન આવી કોઈ પૌરાણિક માન્યતા પ્રચલિત હોવાનું જાણવા મળ્યું નથી. સૌરાષ્ટ્રના આ ચાલુક્ય કુલના અભિલેખમાં એવી કઈ માન્યતાને ઉલ્લેખ નથી. એ સમયે ચાલુ માનવ્ય ગોત્રના અને હારીતીપુત્ર ગણાતા હશે.
ઊનામાંથી મળેલાં બે દાનશાસન ૬૭ પૈકી બીજા દાનશાસનમાં આ ચાલુક્ય રાજાઓની લાંબી વંશાવળી આપવામાં આવી છે. એ વંશમાં પહેલાં કલ્લ અને મહલ્લ નામે પ્રસિદ્ધ રાજા થયા, એ બે વચ્ચે રામલક્ષ્મણ જેવો ભ્રાતૃભાવ હતો. શરૂઆતમાં એ બંને અભિન્ન રાજાઓ જેવા ગણ્યા હશે, પરંતુ આગળ જતાં તેઓમાંને મોટો કલ્લ રાજાઓમાં શોભાસ્પદ સ્થાન પામે. એના રાજ્યમાં લેકમાં ધર્માનુરાગ, ઔદાર્ય અને સંપત્તિદાનની વૃત્તિ પ્રવર્તતી. કલે લગભગ ઈ. સ. ૭૭૦ થી ૭૯ સુધી રાજ્ય કર્યું.
કલ્લ પછી એને પુત્ર ગાદીએ આવ્યું. એનું નામ સ્પષ્ટ વંચાયું નથી, પણ એ પ્રાય: “રાજેન્દ્ર' હતું. એણે લગભગ ઈ. સ. ૭૦ થી ૮૧૦ સુધી રાજ્ય કર્યું. એની પ્રશસ્તિમાં જણાવ્યા પ્રમાણે એ ઘોડેસવારીમાં નિપુણ હત; એ દુર્ગમ હતો ને ઉગ્ર દંડ દેતો.
