________________
૧૦૪] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. રાજ્યને નિર્દેશ કરે છે. આ દાનશાસન વર્ષ ૮૧૩નું છે, જે વિક્રમ સંવતનું હોવાનું માલૂમ પડયું છે. એ અનુસાર આ દાનશાસન ઈ. સ. ૭૫૬ નું છે. આ પ્રતીહાર વંશનો નાગભટ ૨ જે નાગાવલોક' તરીકે પણ ઓળખાતો, ૨ પરંતુ એને રાજયકાલ ઈ. સ. ૭૮૩ પછીને છે, આથી નાગભટ ૨ જાની જેમ એને પૂર્વજ નાગભટ ૧ લે પણ “નાગાલેક' તરીકે ઓળખાતો હતો જોઈએ ન ભર્તવઢ ૨ જાના દાનશાસનમાં જણાવેલે નાગાવલોક એ નાગભટ ૧ લે હોવો જોઈએ એવું માલૂમ પડે છે. ૩
ભર્તવઢની રાજધાની નર્મદા નદીને ઉત્તરતટે આવેલ ભૃગુકચ્છ(ભરૂચ)માં હતી ને એ નર્મદાની દક્ષિણે આવેલા અરેશ્વર (અંકલેશ્વર) વિષય પર પણ સત્તા ધરાવતે. આ પરથી અવંતિના પ્રતીહાર રાજ્યનું આધિપત્ય ત્યારે ગુજરાતના ભરૂચ જિલ્લાના પ્રદેશ પર પ્રવર્તતું હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે.
ભદ્રંવડૂતના દાનશાસનમાં એના પાંચ પૂર્વાધિકારીઓને ઉલ્લેખ કરેલ છે એ પરથી એમાંના પહેલા પૂર્વાધિકારીનું રાજ્ય સાતમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં પ્રવત્યુ હોવાનું ફલિત થાય છે, પરંતુ લગભગ ઈ. સ. ૬૦૦ થી ૭૩૫ સુધી તો ભરૂચની આસપાસના પ્રદેશમાં ગુર્જરનૃપતિવશની સત્તા પ્રવતી હતી, આથી ચાહમાન વંશની સત્તા આ પ્રદેશમાં ઈ. સ. ૭૩૫ પછી સ્થપાઈ હોવાનું માલૂમ પડે છે. સંભવ છે કે ભગુકચ્છને ચાહમાન વંશ શાકંભરી પ્રદેશના ચાહમાનવ શનીજ શાખા હોય ને નાગભટ ૧ લાના સમયથી એ ચાહમાનવંશે આ પ્રતિહાર વંશનું આધિપત્ય અંગીકાર કર્યું હોય, નહિ તે ઈ. સ. ૭૮૮ સુધી ઉત્તર ગુજરાત, મધ્ય ગુજરાત અને પૂર્વ ગુજરાત પર વલભીના મૈત્રક વંશની સત્તા પ્રવર્તતી હોઈ, એ દરમ્યાન અવંતિના પ્રતીહારેનું આધિપત્ય એકાએક છેક ભરૂચ પ્રદેશ પર પ્રસરે એ અસંભવિત જેવું ગણાય. ગમે તેમ હૈય, ઈ. સ. ૭૫૬ માં પ્રતિહાર નરેશ નાગાવલોક અર્થાત નાગભટ ૧ લાનું આધિપત્ય ભરૂચના ચાહમાન રાજ્ય પર પ્રવર્તતું હતું એ હકીકત છે.
વત્સરાજના રાજ્યકાલ (લગભગ ઈ. સ. ૭૭૮-૭૯૨) દરમ્યાન વલભીના મૈત્રક રાજ્યને અંત આવી ગયો ને રાષ્ટ્રકૂટ રાજા કર્કરાજની સત્તા દક્ષિણ ગુજરાત ઉપરાંત મધ્ય ગુજરાત પર પ્રવતી, ઉત્તર ગુજરાત પર પણ એ રાષ્ટ્રકૂટ રાજાનું આધિપત્ય પ્રસરેલું ૯૫
નાગભટ ૨ જા(લગભગ ઈ. સ. ૭૯૨ થી ૮૩૩)એ પ્રતીહાર રાજ્યને વિસ્તાર કર્યો. એણે શરૂઆતમાં આનર્ત માલવ વગેરે પ્રદેશના રાજાઓના ગિરિદુર્ગ કબજે કર્યા.૯૭ આનર્તને ગિરિદુર્ગ ઉત્તર ગુજરાતમાં આવ્યો હોવો
