________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ટૌત્રક કાલ
[**
આવાં સામાન્ય લક્ષણ ધરાવતા આ વર્ણમાં કેટલાક વણુ વિશિષ્ટ લક્ષણા પણ ધરાવે છે, જે તેઓના વિકાસ અને પ્રચારની દૃષ્ટિએ નાંધપાત્ર છે. આવા વર્ગામાં ૬, તે, ો, ઔ, ૯, ૩, ન, થ, વ, મૈં અને ૩ ખાસ ગણાવી શકાય. બાકીના વર્ણના વિકાસ ઘણે અંશે અગાઉના કાલમાં થયા હતા, જેઓનાં સામાન્ય લક્ષણ ઉપર નાંખ્યાં છે.
૨૪૨]
કાલના
અંતગત સ્વરચિહ્નોના પણ આ સમયે વિકાસ થયા છે. આ આર્ભમાં અતઞતાની રેખા વણુને મથાળે જમણી બાજુએ વળાંકવાળા સ્વરૂપે જોડાતી હતી; દા. ત. ા અને ર૪ (પહેલા ભરાડ). સમય જતાં એ રેખાને જમણી બાજુએ લંબાવીને સહેજ નીચે ઉતારવામાં આવે છે; જેમકે. ર૪ (બીજો મરોડ) અને અનુમૈત્રકકાલીન નામાં. એવી જ રીતે અંતગÖત ના મરાડને સમય જતાં ડાખી બાજુએ નીચે ઝુકાવાતા જોવા મળે છે; દા. ત. મૈત્રકકાલીન લે અને અનુ મૈત્રકકાલીન નૈના મોડમાં, અંતગત ની આ રેખાને ડાખી બાજુએ ઝુકાવીને નીચે લંબાવવાની પ્રવૃત્તિમાં પશ્ચિમાત્રા કરવાનું વલણ ઉત્તર મૈત્રકકાલથી વધેલું જણાય છે. અંતર્યંત રૂ મુખ્યતઃ વર્ણની ટાંચે પૂર્ણ વૃત્તના સ્વરૂપે પ્રયેાજાય છે. અંતગત હૂઁના એ મરોડ પ્રયાજાતા નજરે પડે છે, જેમાં જમણી બાજુએથી આરંભીને ડાબી બાજુએ વળતા મરોડના વપરાશનુ (અર્થાત્ ીના ખીજા મરાડમાં મળતા સ્વરૂપના વપરાશનું) પ્રમાણુ, એનાથી વિપરીત દિશામાં થતા મરેાડની અપેક્ષાએ, આધુ છે. આ બંને મરાડા ઉપરાંત કયારેક પૂર્ણ વૃત્તમાં નીચેની બાજુએ વર્ષોંની ટાંચે નાનું ખીજું વૃત્ત જોડીને પણ અંતગ ત ♥ સૂચવાતા નજરે પડે છે; દા. ત. ↑. અંતગત રૈના મૈત્રકકાલમાં વ્યાપક પ્રમાણમાં પ્રચલિત થયેલા આ મરાઠના અનુ-મૈત્રક કાલમાં વિકાસ થયા છે. એના સરલીકૃત સ્વરૂપને જમણી બાજુએ સહેજ વધારે લખાવેલ છે; દા. ત. ીને પહેલા ભરાડ. ઢીને બીજો મરાડ મૈત્રકકાલીન રીના જેવા છે. અંતર્ગત ૩ અને નાં બબ્બે સ્વરૂપ પ્રયેાજાય છે, એમાં અમુક વર્ણ સાથે અમુક મરાઠ જ જોડાય એવા ચાક્કસ નિયમ પ્રવતતા જણાતા નથી; દા. ત. ધ તેમજ મેં અને (અનુમૈત્રકકાલીન) ૧ સાથે બંને સ્વરૂપ પ્રયેાજાતાં નજરે પડે છે. ને નીચલા અવયવ ગેાળ મરોડવાળા હોવાથી અંતત ૩ અને અંતર્ગત ૩ એની સાથે ન જોડાતાં વર્ષોંની જમણી બાજુએ મધ્યમાં જોડવામાં આવે છે. ૬ સૂચવવા માટે એ પદ્ધતિ પ્રયેાજાયેલી જોવા મળે છે. મૈત્રકકાલમાં અંતર્યંત ના ચિહ્નમાં જમણી બાજુએ ટાચથી સહેજ નીચે (લગભગ મધ્યમાં) ઉમેરાતી રેખા ( દા. ત. જૂ અને મૂના ખીજા માડ) અનુ-મૈત્રક કાલમાં નિશ્ચિતપણે ટોચે જોડવામાં આવે છે
