________________
૧૬] ત્રિક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. દરેકને ધર્મોપસનામાં વપરાતાં ત્રણ ચીવર આપતો ને અદ્દભુત પ્રકારનાં સાત રત્નમાણેક પણ અર્પણ કરતો. આ પુણ્યપ્રદ પ્રથા અવિરત રીતે અદ્યપર્યત ચાલુ રહી છે. આ પરથી શીલાદિત્યની ધર્મશીલતાનો વધુ ખ્યાલ આવે છે. “આર્યમંજુશ્રીમૂલકલ્પ” પણ એને “ધર્મરાજ' તરીકે બિરદાવે છે ને “એ ધર્મવત્સલ રાજા પ્રાણીઓના શ્રેય અર્થે ભવ્ય વિહારો બંધાવી એમાં મનોહર બુદ્ધપ્રતિમાની વિવિધ પ્રકારની પૂજા કરાવશે” એમ નેંધે છે.૩૮ એનાં દાનશાસન પણ બૌદ્ધ વિહારોને અપાયેલાં અનેક ભૂમિદાન નોંધે છે. ૩૯ એમાં વંશકટમાં એ રાજાએ બંધાવેલા વિહારને ઉલેખ આવે છે૪૦ એ આ સંદર્ભમાં ખાસ લક્ષમાં લેવા જેવો ગણાય.
એ સમયની વિષમ રાજકીય પરિસ્થિતિમાં પણ શીલાદિત્ય જેવો પ્રતાપી રાજા આટલે ધર્મશીલ બની “ધર્માદિત્ય” તરીકે નામાંકિત બને એ ખરેખર અસામાન્ય ગણાય.
ખરચહ ૧ લે
શીલાદિત્ય ધર્માદિત્યને દેરભટ નામે પુત્ર હતો, છતાં એનો ઉત્તરાધિકાર એના અનુજ ખરગ્રહને પ્રાપ્ત થયો. ખરગ્રહની પ્રશસ્તિમાં એણે વડીલ બંધુની આજ્ઞાને લઈને જ રાજલક્ષ્મી ધારણ કર્યાનું જણાવ્યું છે, એટલું જ નહિ, શીલાદિત્યનાં ઉત્તરકાલીન દાનશાસનના દૂતક તરીકે પણ ખરગ્રહ જ અધિકાર ધરાવતો એ પરથી એને રાજપદને ઉત્તરાધિકાર શીલાદિત્યની પસંદગીથી મળ્યો હોવાનું માલુમ પડે છે. દેરભટે સ0-વિંધ્ય પ્રદેશનું રાજ્ય સંભાળ્યું,૪૩ જ્યારે વલભીની ગાદીને વારસો ખરગ્રહને મળ્યો. ખરગ્રહનાં બે જ દાનશાસન મળ્યાં છે. એ વલભી) સંવત ૨૯૭(ઈ. સ. ૬૧૬)નાં છે. ખરગ્રહ લગભગ ઈ. સ. ૬૧૫ થી ૬૨૦ સુધી પાંચેક વર્ષ રાજ્ય કર્યું લાગે છે. ૪૪
દાનશાસનમાં ખરગ્રહના પરાક્રમની ભારે પ્રશંસા કરવામાં આવી છે.૪૫ પ્રખ્યાત પૌરુષ અને અસ્ત્રકૌશલની વિશિષ્ટતાને લઈને એ વીર પુરુષોમાં અગ્રિમ
સ્થાન ધરાવતો હતો. ઈ. સ. ૬૧૬ માં એણે ઉજજયિનીમાં વિજયછાવણી નાખી હતી. એની આ વિજ્યકૂચને હર્ષ-પુલકેશી સંધર્ષ સાથે સંબંધ હો સંભવે છે.૪૬ મૈત્રકે પહેલાં દખણના ચાલુક્ય નરેશ પુલકેશીને પક્ષ લીધો હોય, પણ પાછળથી એને હર્ષનું આધિપત્ય સ્વીકારવાની ફરજ પડી હોય એવું જણાય છે.૪૭
