________________
પ્રકરણ ૧૧
ભાષા અને સાહિત્ય
ભાષા
મૈત્રક અને અનુ-મૈત્રક કાલને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે એક વસ્તુ બહુ સ્પષ્ટ રીતે તરી આવે છે કે ગુજરાતમાં રાજ્યભાષા સંસ્કૃત હતી. મૈત્રક વંશ, દક્ષિણ ગુજરાતના ગુર્જરપતિવશ, ચાલુકયવંશ અને રાષ્ટ્રકૂટવંશ, પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્રના ગારલક અને સિંધવ વંશ, દક્ષિણ સૌરાષ્ટ્રને સોલંકી વંશ, તથા ઉત્તર-પૂર્વ સૌરાષ્ટ્રને ચાપવંશ વગેરે રાજવંશોનાં અનેકાનેક તામ્રશાસન મળ્યો છે તે વાંચતાં સંસ્કૃત ભાષા તરફ આ બધા રાજવંશાને સમાદર અનુભવાય છે.
છેક ભાસથી લઈ ભારતવર્ષમાં સાહિત્યિક સંસ્કૃત ભાષાએ ઉચ્ચ પ્રકારની પ્રૌઢિને અનેક સાહિત્યસ્વામીઓને હાથે રચાયેલી સમૃદ્ધ રચનાઓ દ્વારા પરિચય આપ્યો હતો. પ્રાચીન ગુજરદેશ (પશ્ચિમ મારવાડ) અને ઉત્તરકાલીન ગુજરદેશ (વર્તમાન ગુજરાતના મોટા ભાગનો પ્રદેશ) પણ થોડા પણ મહત્તવના સાહિત્યકારોથી સમૃદ્ધ હતો. આ સમૃદ્ધિનો આછો ખ્યાલ ઉપર કહેલા રાજવંશનાં ભિન્ન ભિન્ન કાલે ભિન્ન ભિન્ન સ્થાનમાંથી અપાયેલાં દાનશાસનમાં પ્રયુક્ત થયેલી સંસ્કૃત ભાષામાં પણ મળે છે. “કાદંબરી' અને “હર્ષચરિત'ના રચનારા મહાકવિ બાણે જે ભવ્ય ગાથી સંસ્કૃત ભાષાને સમૃદ્ધ કરી છે તે ગદ્યનો આરંભ કરવામાં ગુજરાતના વિકાનેને ફાળો કેવો હતો એનો ખ્યાલ તામ્રદાનશાસનમાં આપવામાં આવેલી છે તે રાજવંશના રાજવીઓની વ્યક્તિગત પ્રશસ્તિઓમાં જોવા મળે છે. આ પ્રશસ્તિકારે એ બાણની પહેલાં રુદ્રદામાના લેખમાં છે તેવી સમૃદ્ધ પરંપરા ક્યાંથી મેળવી એ કહેવું મુશ્કેલ ખરું; ગમે તે હે, બાણની પહેલાં પાંચેક સૈકાથી આ ગદ્યસમૃદ્ધિનાં ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રની તલભૂમિમાં દર્શન થાય છે અને એ પ્રવાહ અહીં અભિલેખોમાં તે છેક ૧૮ મી સદી સુધી જોવા મળે છે.
૨૦૫
