________________
મૈત્રક રાજ્ય
ઈ. સ. ૬૬૦ થી ૬૮૫ સુધી રાજ્ય કર્યું જણાય છે. એનાં આઠ ભૂમિદાન વલભી ખેટક સિંહપુર ઇત્યાદિ સ્થળોના બ્રાહ્મણને અને બાકીનાં ત્રણ વલભીમાં આવેલા બૌદ્ધ વિહારોને આપવામાં આવ્યાં છે. દાનશાસનમાં જણાવેલ રાજપુત્ર ધ્રુવસેન એ આ રાજાનો ઉત્તરાધિકારી હોવાનું જણાય છે.૯૨ ઈ. સ. ૬૬ ૬ થી ક૭૬ સુધીનાં બધાં દાનશાસન કેઈ ને કોઈ વિજયછાવણીમાંથી ફરમાવેલાં છે, એ પરથી આ રાજા ઘણાં વર્ષો સુધી દંડયાત્રામાં રોકાયેલ હોવાનું માલુમ પડે છે. એમાંના છેલ્લા દાનશાસનમાં જણાવેલી દેયભૂમિ ભરકચ્છ વિષયમાં આવેલી હતી એ પરથી ત્યારે ભરૂચ જિલ્લાને પ્રદેશ વલભીના મૈત્રક વંશની સત્તા નીચે હોવાની પ્રતીતિ થાય છે. સંવત ૩૪૩ થી સંવત ૩૫૭ ના પોષ સુધીનાં દાનશાસનમાં એના નામ સાથે કોઈ રાજબિરુદ આપવામાં આવ્યાં નથી, જયારે સંવત ૩૫૭ ના માઘ માસના દાનશાસનમાં એના નામની પહેલાં પરમભટ્ટારક-મહારાજાધિરાજ–પરમેશ્વર' એ ત્રણ મહાબિરુદ પ્રયોજાય છે ને એ મહાબિરુદ એના સર્વ ઉત્તરાધિકારીઓનાં દાનશાસનમાં શીલાદિત્ય ૩ જાના નામ સાથે તેમજ તેઓનાં પોતાનાં નામ સાથે ચાલુ રહેલાં છે, આથી ભરક૭ વિષયની ભૂમિના દાનને લગતા દાનશાસનમાં આ મહાબિરદો પ્રયોજાયાં એ સૂચક ગણાય. ધરસેન ચક્રવતીએ જ્યાં વિજયકૂચ કરેલી તે ભરકચ્છનો પ્રદેશ મૈત્રકે પછી ગુમાવી દીધો હશે ? ગમે તેમ, હવે મૈત્રક રાજાઓ ધરસેન ચક્રવતીએ ધારણ કરેલાં આ ત્રણ મહાબિરુદ ફરી ધારણ કરવા લાગ્યા એ પરથી તેઓના રાજકીય દરજજાની પુનઃ ઉન્નતિ થઈ જણાય છે. આ રાજાની પ્રશસ્તિમાં આપેલી અનેક ઉપમાઓ પરથી એ રાજ્યારોહણ સમયે નવયૌવનમાં હોય એવો ધ્વનિ નીકળે છે.૯૩
પરંતુ શીલાદિત્યની આ ઉન્નતિ લાંબે વખત ટકી નહિ. બીજે વર્ષે (ઈ. સ. ૬૭૭) ભરકચછ વિષય પર નાંદીપુરીના ગુજરનૃપતિવંશી દદ બાહુસહાયનું શાસન દેખા દે છે એ પરથી એ રાજાએ ભરૂચ પ્રદેશ શીલાદિત્ય પાસેથી જલદી જીતી લીધો જણાય છે.૯૪ નવસારીના ચાલુક્ય રાજા ધરાશ્રય જયસિંહ મહી-નર્મદા પ્રદેશમાં રાજા વજજડવજટ)ના સમગ્ર સૈન્યનું ઉમૂલન કર્યાનું નેંધાયું છે તે વાત આ શીલાદિત્ય હોવો જોઈએ. પ્રાયઃ એ એનું મૂળ નામ હશે. રાજકીય ઉન્નતિમાં આમ ઠાસ થવા છતાં, મૈત્રક રાજાઓએ પ. મ. પ. નાં મહાબિરુદ ચાલુ રાખ્યાં. આ રાજાના સમયમાં હિ. સ. ૫૭(ઈ. સ. ૬૭૭)માં અરબ સરદાર ઈસ્માઈલે ઘોઘા પર હુમલો ૧ કરેલ ૯૫
