Book Title: Agam 16 Upang 05 Surya Pragnapti Sutra Part 02 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
सूर्यज्ञसिप्रकाशिका टीका सू० ५७ दशमप्राभृतस्य विंशतितमं प्राभृतप्राभृतम्
८९
रूपलक्षितः सम्बत्सरः प्रमाणसंवत्सरः कथ्यते, तस्य च प्रमाणलक्षण संवत्सरस्य पञ्चभेदाः सन्ति, तेषु प्रथम नक्षत्र संवत्सरः नाक्षत्र संवत्सरो वा अष्टाविंशतेर्नक्षत्राणामेकपर्यायभोगकालो नक्षत्रमास: द्वादशभिर्नक्षत्रमासैरेको नक्षत्र संवत्सरो भवति ॥ १॥ द्वितीयश्चन्द्रसंवत्सरः- चन्द्रस्यैक भगण भोगकालश्चान्द्रमासस्त्रिंशत्तिध्यात्मकः- रवीन्द्रोर्युतेः संयुतिर्यावदन्या विधोर्मासः - अमान्तादमान्तं यावत् चान्द्रमासः, एकतिथिभोगरूपचान्द्रदिनं, द्वादशभिचान्द्रमासैान्द्रसंवत्सरो द्वितीयभेदः ||२|| तृतीय ऋतुसंवत्सरः - ऋतुप्रधानः संवत्सरः ऋतुसंवत्सरः कथ्यते, ऋतवो हि वसन्तादयो लोकप्रसिद्धा एव सूर्यस्य मृगादिराशिद्वयभोगरूपाः शिशिरादयो पट्ऋतवो भवन्ति, मकरकुम्भाभ्यां शिशिरः, मीनमेषाभ्यां वसन्त, वृषभ मिथुनाभ्यां ग्रीष्मः, कर्क सिंहाभ्यां वर्षा, कन्यातुलाभ्यां शरद्, वृश्चिकधनुर्भ्यां प्रमाण संवत्सर कहा जाता है । इस प्रमाण संवत्सर का पांच भेद कहे गये हैं, उन भेदों में प्रथम नक्षत्र संवत्सर या नाक्षत्रसंवत्सर अठाईस नक्षत्रों का एक पर्याय रूप से भोग काल नक्षत्र मास कहा जाता है, बारह नक्षत्र मासों से एक नक्षत्रसंवत्सर होता है (१) दूसरा चंद्रसंवत्सर है - चंद्र का एक भगण भोग काल चांद्रमास कहा जाता है जो तीस तिथि वाला होता है । (रवीन्द्रोर्युतेः संयुतिय वदन्या विधोर्मासः) एक अमावास्या से अमावास्या पर्यन्त चांद्रमास होता है, एक तिथि भोगरूप काल चांद्र दिवस होता है, बारह चांद्रमास से चांद्रसंवत्सर होता है यह दूसरा भेद कहा है |२| तीसरा ऋतुसंवत्सर होता है, ऋतु प्रधान जो संवत्सर वह ऋतु संवत्सर कहा जाता है, वसन्तादि ऋतुएं लोक प्रसिद्ध हो है, वह सूर्य की मृगशिरादि दो राशि के भोगकाल रूप होती है, शिशिर वगैरह छ ऋतुएं होती है, मकर एवं कुम्भ राशि से शिशिर ऋतु होती है, मीन एवं मेष राशि में वसन्त ऋतु होती है, वृषभ एवं मिथुन में ग्रीष्म ऋतु होती है । कर्क एवं सिंह राशि में वर्षा આ પ્રમાણુ સંવત્સરના પાંચ ભેદો કહ્યા છે. એ ભેદોમાં પહેલ' નક્ષત્ર સંવત્સર અથવા નક્ષત્રસવત્સર, અઠયાવીસ નક્ષત્રને એક પર્યાય રૂપે ભાગવવા રૂપ કાળને નક્ષત્ર માસ કહેવાય છે. બાર નક્ષત્ર માસેથી એક નક્ષત્ર સંવત્સર થાય છે. (૧) ખીજું ચંદ્ર સ ંવત્સર છે ચદ્રના એક ભગણુ ભાગ કાળને ચાંદ્ર માસ કહેલ છે. જે ત્રીસ તિથિયાવાળા હાય છે. ( रवीन्द्रोर्युतेः संयुतिर्यावदन्या विधोर्मासः) मे सभासथी भील सभास पर्यन्त यांद्रमास હાય છે. એક તિથિના ભાગરૂપ કાળ ચાંદ્ર દિવસ કહેવાય છે. ખાર ચાંદ્રમાસથી ચાંસવસર થાય છે. આ ખીજો ભેદ કહ્યો છે. (૨) ત્રીજી ઋતુસ ંવત્સર હેાય છે. વસન્તાદિ ઋતુ લાક પ્રસિદ્ધ જ છે, તે સૂર્યની મૃગશિરાદિ બે રાશિના ભાગ કાળ રૂપ હાય છે. શિશિર વિગેરે છ ઋતુઓ હોય છે. મકર અને કુંભ રાશિથી શિશિર ઋતુ થાય છે, મીન અને મેષ રાશિમાં વસંતઋતુ હાય છે. વૃષભ અને મિથુન રાશિમાં ગ્રીષ્મૠતુ હાય છે, ક અને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૨
