Book Title: Agam 16 Upang 05 Surya Pragnapti Sutra Part 02 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे णं पंच मुहुत्ता पण्णासं च बावद्विभागा मुहुत्तस्स बावद्विभागं च सत्तट्ठिहा छित्ता सट्ठी चुण्णिया भागा सेसा' हस्तस्य खलु पञ्चमुहूर्ताः पञ्चाशच्च द्वाषष्टिभागा मुहूर्तस्य द्वाषष्टिभागं च सप्तषष्टिधा छित्वा पष्टिश्चूर्णिकाभागाः शेषाः ।।-'ण' इति निश्चयार्थे, हस्तनक्षत्रस्य पञ्चमुहूर्ताः, एकस्य च मुहूर्त्तस्य पञ्चाशद् द्वापष्टिभागाः, एकस्य च द्वापष्टिभागस्य षष्टिः सप्तपष्टिभागाः-(५३ ) एतावन्तो मुहूर्ताद्या यदा यदा अवशिष्टास्ष्ठिन्ति, हस्त नक्षत्रस्य तत्रैव वर्तमानः सन् चन्द्रः प्रथमां हैभन्ती मावृत्तिं प्रवर्तयतीति । कथमेतदवसीयत इति चेत् तदा गणितप्रक्रिया प्रदश्येते प्रागुक्तक्रमापेक्षया हैमन्ती प्रथमावृत्तिः किल द्वितीया स्यात्, युगसत्कानां दशसंख्यकानामयनानां प्रवर्तनवेलायामाधस्योभयत्र गणना स्यात्, अतस्तस्थाने द्विको ध्रवाको ध्रियते, पूर्वोक्तगाथा क्रमेण स च रूपोनो विधेयः २-१=१ अनेन स च पूर्वोक्तो ध्रुवराशिः (५७३ । .) त्रिसप्तत्यधिकानि पञ्चशतानि मुहूर्तानाम्, नक्षत्र के साथ रहकर प्रवर्तित करता है। अब उसके समयविभाग के विषय में कहते हैं-(हत्थस्स णं पंच मुहुत्ता पण्णासं च बावहिभागा मुहुत्तस्स बावहिभागं च सत्तढिहा छित्ता सट्ठी चुण्णिया भागा सेसा) हस्त नक्षत्र का पांच मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया पचास भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया साठ भाग (५३।२७) इतने प्रमाण हस्त नक्षत्र का मुहूर्तादि जब अवशिष्ट रहे वहां पर चंद्र वर्तमान होकर हेमन्त ऋतु की प्रथम आवृत्ति को प्रवर्तित करता है।
यह किस प्रकार होता है ? यह गणित प्रक्रिया से प्रदर्शित किया जाता है-पहले कहे गये क्रम की अपेक्षा से हेमन्त ऋतु की पहली आवृत्ति वास्तविक दूसरी होती है । युग संबंधी दस अयनों के प्रवर्तन अवसर में प्रथम की दोनों ओर गणना होती है, अतः उसके स्थान में दो ध्रुवाङ्क रक्खे। उसकी पूर्वकथित गाथा में कहे गये क्रम से उसको रूपोन करे २-१%१ इससे वह पूर्वकथित ध्रुवराशि (५७३ । २) पांच सो तिहत्तर मुहूर्त तथा एक मुहूर्त समयमा ४९ छ-(हत्थस्स णं पंच मुहुत्ता पण्णासं च बावद्विभागा मुहुत्तस्स बावद्विभागं च सत्तदिहा छेत्ता सट्ठि चुणियाभागा सेसा) ७ नक्षत्रन पांय भुत तथा मे मुतना બાસઠિયા પચાસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સહસઠિયા સાઈઠ ભાગ (ફાફ આટલા પ્રમાણ હસ્ત નક્ષત્રના મુહૂર્તાદિ જ્યારે અવશિષ્ટ રહે ત્યાં ચંદ્ર વર્તમાન રહીને હેમંતઋતુની પહેલી આવૃત્તિને પ્રવર્તિત કરે છે. આ કેવી રીતે થાય છે? તે ગણિત પ્રક્રિયાથી પ્રદર્શિત કરે છે. પહેલાં કહેવામાં આવેલ કમ પ્રમાણે હેમન્ત ઋતુની પહેલી આવૃત્તિ વાસ્તવિક બીજી થાય છે, યુગસંબંધી દસ અયનના પ્રવર્તનકાળમાં પ્રથમ એ બને તરફથી ગણાય છે, તેથી તેના સ્થાનમાં બે ધુવાંક રાખવા તેને પૂર્વ કથિત ગાથામાં કહેલ भथा तेने ३पान ४२वा. २-११ सानाथी पा डेल J१२॥शि (५७३।३।६ )
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: 2
