Book Title: Bhagvati Sutra Part 03
Author(s): Ghevarchand Banthiya
Publisher: Akhil Bharatiya Sudharm Jain Sanskruti Rakshak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004088/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: pAvayaNa Niggatha sacca jo uvA gayaraM vaMde akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha jodhapura pAmajja ghiguNAya sayaMyaMta Kala zrI a.bhA.sudhAna kRti rakSaka sa jAra 300 HOUJARKOXoxo0OP0akhila SOCKO bhagavatI sUtra vi LOOKO akhila sudharma jaina saMskRtizAkhA kAryAlaya sudharma jaNa ratIya sudharma janeharU geTa bAhara, byAvara (rAjasthAna) saMskRti rakSaka bhAratIya sudharma jaina saMskRti dharma jaina saMskRti rakSaka sabai akhila bhAratIya sudharma jaO: (01462)251216, 257699,250328 saMskati rakSaka saMgha A va akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila saMgha arikSika saMgha aXiXKDOKOM akhila tirakSaka saMgha adi POOJAakhila skRiti rakSaka saMgha a masaacasabAlabhAratIya akhila saMskRti rakSaka saMgha, ajiva saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajana sarakAra akhila skRti rakSaka saMgha sudharmajana saMskRti rakSaka saMgha abhibhAratIya sudhajanasaMskati akhila saMskRti rakSaka saMgha asthi nayajina saMskRti rakSaka saMgha ratIya sudharma jaina saMskramita akhila saMskRti rakSaka saMgha adi la akhila saMskRti rakSaka saMgha di visa saMskRti rakSaka saMgha ahi akhila skRti rakSaka saMgha arja nIya sudharma saskArakSakAratIyasati akhila skRti rakSaka saMgha arja jAyasudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha. akhila bhAratIya su saMskRti rakSaka saMgha sIya sudharmajana saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudhamajana saMskRti akhila saMskRti rakSaka saMgha ani lIyasudharmajana saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti akhila skRti rakSaka saMgha aPIAFyasudharma jaina saM bhAradharma jaina saMskatiYABakhila skRti rakSaka saMgha aMEsadharma jaina saMska bhArata dharma na saMskRtika akhila skRti rakSaka saMgha arja jIva sudharmajana saMskRta bhAdharmajaina saMskRti akhila skRti rakSaka saMgha ani dIya sudharmajana saMskRti ra bhArata-dharma jaina saMjali akhila skRti rakSaka saMgha ati su bharmajaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskRti akhila skRti rakSaka saMgha akhila skRti rakSaka saMgha arja Tha, kAThana tibhAvAtha evAvavaca skRti rakSaka saMgha ani nirakSaka saMgha akhilabhAratIyasudhamajana akhila skRti rakSaka saMgha ani COPneya akhila skRti rakSaka saMgha an|i skRti rakSaka saMgha arja akhila skRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila skRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila skRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSa AvaraNa saujanya tIyasudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila skRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskatirakSaka saMgha akhila skRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya rI jai rakSaka saMgha akhila skRitibAvanAinterekhila bhAratIya / janma rakSakA saMcAakhila skRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudhamaMjaina saMskRti rakSaka saMgha akhila Ge00/G O (zuddha mUla pATha, kaThina zabdArtha, bhAvArtha evaM vivecana sahita) akhila vidyA bAla maMDalI sosAyaTI, meraTha hA saMgha jAkhila Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha sAhitya ratna mAlA kA 21 vA~ ratna gaNadhara bhagavAn sudharmasvAmi praNIta 11111111111111111 bhagavatI sUtra (vyAkhyAprajJapti sUtra) tRtIya bhAga (zataka7-8) -sampAdakapaM. zrI ghevaracandajI bAMThiyA "vIraputra" (svargIya paMDita zrI vIraputra jI mahArAja) nyAya vyAkaraNatIrtha, jaina siddhAMta zAstrI -prakAzaka zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, jodhapura zAkhA-neharU geTa bAhara, byAvara-305901 80 (01462) 251216, 257699 Fax No. 250328 For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya sahAyaka udAramanA zrImAn seTha jazavaMtalAla bhAI zAha, bambaI prApti sthAna 1. zrI a. bhA. sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, siTI pulisa, jodhapura 2626145 2. zAkhA - a. bhA. sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, neharU geTa bAhara, byAvara 251216 3. mahArASTra zAkhA - mANake kaMpAuMDa, dUsarI maMjila AMber3akara putale ke bAjU meM, manamAr3a 4. karnATaka zAkhA - zrI sudharma jaina pauSadha zAlA bhavana, 38 appurAva ror3a chaThA mena ror3a cAmarAjapeTa, baiMgalora - 18 25928439 5. zrI jazavantabhAI zAha eduna bilDiMga pahalI dhobI talAvalena po0 baoN0 naM0 2217, bambaI - 2 6. zrImAn hastImala jI kizanalAlajI jaina prItama hAU0 kaoN0 sosA0 blaoNka naM0 10 sTeTa baiMka ke sAmane, mAlegAMva (nAsika) 7. zrI eca. Ara. DozI jI - 36 bastI nAranaula ajamerI geTa, dillI-6 8. zrI azokajI esa. chAjer3a, 121 mahAvIra klaoNtha mArkeTa, ahamadAbAda 6. zrI sudharma sevA samiti bhagavAn mahAvIra mArga, bulaDANA 252097 23233521 5461234 10. prakAza pustaka maMdira, rAyajI moMDhA kI galI, purAnI dhAnamaMDI, bhIlavAr3A 327788 11. zrI sudharma jaina ArAdhanA bhavana 24 grIna pArka kaoNlonI sAutha tukogaMja, indaura 12. zrI vidyA prakAzana mandira, TrAMsaporTa nagara, meraTha (u. pra. ) 13. zrI amaracandajI chAjer3a, 103 vAla Teksa ror3a, cainnaI 25357775 14. zrI saMtoSakumAra botharA varddhamAna svarNa alaMkAra 314, zAMpiga senTara, koTA 2360950 sampUrNa seTa mUlya: 400-00| pA~cavIM AvRtti 1000 mudraka vIra saMvat 2534 vikrama saMvat 2064 janavarI 2008 svAstika prinTarsa prema bhavana hAthI bhATA, ajamera 2423295 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | nivedana / sampUrNa jaina Agama sAhitya meM bhagavatI sUtra vizAla ratnAkara hai, jisameM vividha ratna samAye hue haiN| jinakI carcA praznottara ke mAdhyama se isameM kI gaI hai| prastuta tRtIya bhAga meM sAtaveM aura AThaveM zataka kA nirUpaNa huA hai| pratyeka zataka meM viSaya sAmagrI kyA hai? isakA saMkSepa meM yahA~ varNana kiyA gayA hai - zataka 7 - sAtaveM zataka meM 10 uddezaka haiM, unameM se pahale uddezaka meM AhAraka aura anAhAraka sambandhI varNana hai| dUsare uddezaka meM virati arthAt pratyAkhyAna sambandhI varNana hai| tIsare uddezaka meM vanaspati Adi sthAvara jIvoM kA varNana hai| cauthe uddezaka meM saMsArI jIvoM kA varNana hai| pAMcaveM uddezaka meM khecara jIvoM kA varNana hai| chaThe uddezaka meM AyuSya sambandhI, sAtaveM uddezaka meM sAdhu Adi sambandhI, AThaveM uddezaka meM AyuSya sambandhI, navave uddezaka meM asaMvRta arthAt pramatta-sAdhu Adi sambandhI aura dasaveM uddezaka meM kAlodAyI Adi anyatIrthika . sambandhI varNana hai| zataka 8 - AThaveM zataka meM 10 uddezaka haiM - 1. pudgala ke pariNAma ke viSaya meM prathama uddezaka hai| 2. AzIviSa Adi ke sambandha meM dUsarA uddezaka hai| 3. vRkSAdi ke sambandha meM tIsarA uddezaka hai| 4. kAyikI Adi kriyAoM ke sambandha meM cauthA uddezaka hai| 5. AjIvika ke viSaya meM pA~cavAM uddezaka hai| 6. prAsuka dAna Adi ke viSaya meM chaThA uddezaka hai| 7. adattAdAna Adi ke viSaya meM sAtavA~ uddezaka hai| 8. pratyanIka - gurvAdi ke dveSI viSayaka AThavA~ uddezaka hai| 6. bandha-prayoga bandha Adi ke viSaya meM nauvA~ uddezaka hai| 10. ArAdhanA Adi ke viSaya meM dasavA~ uddezaka hai| ukta donoM zataka evaM uddezakoM kI vizeSa jAnakArI ke lie pAThaka baMdhuoM ko isa pustaka kA pUrNa rUpeNa pArAyaNa karanA caahiye| saMgha kI Agama battIsI prakAzana meM AdaraNIya zrI jazavaMtabhAI zAha, mumbaI nivAsI kA mukhya sahayoga rahA hai| Apa evaM ApakI dharma sahAyikA zrImatI maMgalAdenazAha For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] 0000000000000000000000000000000000000000000000000000 kI samyagjJAna ke pracAra-prasAra meM gaharI ruci hai| ApakI bhAvanA hai ki saMgha dvArA prakAzita sabhI Agama arddha mUlya meM pAThakoM ko upalabdha ho tadanusAra Apa isa yojanA ke aMtargata sahayoga pradAna karate rahe haiN| ataH saMgha ApakA AbhArI hai| AdaraNIya zAha sAhaba tattvajJa evaM AgamoM ke acche jJAtA haiN| Apa kA adhikAMza samaya dharma sAdhanA, ArAdhanA meM bItatA hai| prasannatA evaM garva to isa bAta kA hai ki Apa svayaM to AgamoM kA paThana-pAThana karate hI haiM, sAtha hI Apake samparka meM Ane vAle caturvidha saMgha ke sadasyoM ko bhI Agama kI vAcanAdi dekara jinazAsana kI khUba prabhAvanA karate haiN| Aja ke isa hIyamAna yuga meM Apa jaise tattvajJa zrAvaka ratna kA milanA jinazAsana ke lie gaurava kI bAta hai| Apake putra ratna mayaMkabhAI zAha evaM zreyAMsabhAI zAha bhI Apake pada cihnoM para calane vAle haiN| Apa sabhI ko AgamoM evaM thokar3oM kA gahana abhyAsa hai| Apake dhArmika jIvana ko dekha kara pramoda hotA hai| Apa cirAyu hoM evaM zAsana kI prabhAvanA karate raheM, isI zubha bhAvanA ke saath| isake prakAzana meM jo kAgaja kAma meM liyA gayA hai vaha ucca koTi kA mephalitho hai sAtha hI pakkI sekzana bAIDiMga hai bAvajUda AdaraNIya zAha sAhaba ke Arthika sahayoga ke kAraNa arddha mUlya hI rakhA gayA hai| __saMgha kI Agama battIsI prakAzana yojanA ke antargata bhagavatI sUtra bhAga 3 kI yaha pAMcavIM AvRtti zrImAn jazavaMtalAla bhAI zAha, mumbaI nivAsI ke artha sahayoga se hI prakAzita ho rahI hai| saMgha ApakA AbhArI hai| yadyapi kAgaja, prakAzana evaM pArizramika Adi meM atyadhika vRddhi ho gaI hai kintu Apake Arthika sahayoga ke kAraNa bhagavatI sUtra ke sAtoM bhAgoM meM mAtra ru0 100) kI vRddhi kI gaI hai| jo ki anya prakAzanoM kI tulanA meM vizeSa nahIM hai| pAThaka bandhuoM se nivedana hai ki ve isa pAMcavIM AvRtti kA adhika se adhika lAbha utthaaveN| byAvara (rAja.) dinAMkaH 15-1-2008 bhAga 3 saMgha sevaka nemIcanda bAMThiyA a. bhA. sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, jodhapura For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asvAdhyAya nimnalikhita battIsa kAraNa TAlakara svAdhyAya karanA caahiye| AkAza sambandhI 10 asvAdhyAya kAla maryAdA * 1. bar3A tArA TUTe to- ... eka prahara 2. dizA-dAha * jaba taka rahe 3. akAla meM megha garjanA ho to do prahara 4. akAla meM bijalI camake to eka prahara 5. bijalI kar3ake to ATha prahara 6. zukla pakSa kI 1, 2, 3 kI rAta prahara rAtri taka 7. AkAza meM yakSa kA cihna ho jaba taka dikhAI de . 8-6. kAlI aura sapheda dhUara- . jaba taka rahe 10. AkAza maMDala dhUli se AcchAdita ho jaba taka rahe audArika sambandhI 10 asvAdhyAya . -11-13. haDDI, rakta aura mAMsa, ye tiryaMca ke 60 hAtha ke bhItara ho| manuSya ke ho, to 100 hAtha ke bhItara ho| manuSya kI haDDI yadi jalI yA dhulI na ho, to 12 varSa tk| 14. azuci kI durgaMdha Ave yA dikhAI de-. taba taka 15. zmazAna bhUmi sau hAtha se kama dUra ho, to| * AkAza meM kisI dizA meM nagara jalane yA agni kI lapaTeM uThane jaisA dikhAI de aura prakAza ho tathA nIce aMdhakAra ho, vaha dizA-dAha hai| * For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. candra grahaNa khaMDa grahaNa meM 8 prahara, pUrNa ho to 12 prahara (candra grahaNa jisa rAtri meM lagA ho usa rAtri ke prArambha se hI asvAdhyAya ginanA caahiye|) 17. sUrya grahaNa khaMDa grahaNa meM 12 prahara, pUrNa ho to 16 prahara (sUrya grahaNa jisa dina meM kabhI bhI lage usa dina ke prAraMbha se hI usakA asvAdhyAya ginanA caahiye|) 18. rAjA kA avasAna hone para, jaba taka naMyA rAjA ghoSita na ho . 16. yuddha sthAna ke nikaTa jaba taka yuddha cale 20. upAzraya meM paMcendriya kA zava par3A ho, jaba taka par3A rahe (sImA tiryaMca paMcendriya ke lie 60 hAtha, manuSya ke lie 100 haath| upAzraya bar3A hone para itanI sImA ke bAda upAzraya meM bhI asvAdhyAya nahIM hotaa| upAzraya kI sImA ke bAhara ho to yadi durgandha na Ave yA dikhAI na deve to asvAdhyAya nahIM hotaa|) 21-24. ASAr3ha, Azvina, kArtika aura caitra kI pUrNimA dina rAta 25-28. ina pUrNimAoM ke bAda kI pratipadA dina rAta 26-32. prAtaH, madhyAhna, saMdhyA aura arddha rAtriina cAra sandhikAloM meM 1-1 muhUrta uparokta asvAdhyAya ko TAlakara svAdhyAya karanA caahie| khule muMha nahIM bolanA tathA sAmAyika, pauSadha meM dIpaka ke ujAle meM nahIM vAMcanA caahie| noTa - nakSatra 28 hote haiM unameM se ArdrA nakSatra se svAti nakSatra taka nau nakSatra varSA ke gine gaye haiN| inameM hone vAlI megha kI garjanA aura bijalI kA camakanA svAbhAvika hai| ataH isakA asvAdhyAya nahIM ginA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTa 1092 1095 1095 1115 ''' 1284 1313 1336 1393 1401 1414 . 1425 1441 1495 1528 paMkti 1 E 12 17 1171 1192 1207 1209 8 1218 18 1223 14 1228 16 1235 7 1237 1271 1276 1283 20 14 6 18 10 7 7 23 1.3 15 26 e 18 8 aMtima 1 6 26 azuddha 'voctiNNA' hA~ NiogaMthe uttaraguNapratvAkhyAna AmakalyANa dhaura eyamANattayaM pahale pahale aThAra kudvassa zuddhi-patra paTTaya raiyAMcidiya.... tiya~ca kAya pariNata rukSas parzapane isI prakAra mRSAmanaH prayogapariNata meM bhI kahanA caahie| paogaparigae No apajjattag2A Rtu meM tamokammaM zarIra ko ullaMghana pucca vyArAra jIvitoM + For Personal & Private Use Only zuddha 'vocchiNNA' yahAM NiggaMthe uttaraguNapratyAkhyAna Atma kalyANa ora eyamANattiyaM pahale saNNApaTTa muyai aThAraha kuddhassa raiya paMcidiya..... tiyaMca kAya prayogapariNata rUkSa- sparzapane pagapariNae No apajjattagANaM Rju tavokammaM zarIra kI. ullaMghana SaDucca vyApAra jIvitoM kI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA zataka 7 pRSTha | kramAMka viSaya uddezaka 3 karma kramAMka viSaya . pRSTha uddezaka 1 . 247 anAhAraka aura alpAhAraka kA | 262 varSAdi RtuoM meM vanaspati kA kAla 1078 AhAra 248 loka saMsthAna 263 kRSNAdi lezyA aura alpAdhika 1081 249 zramaNopAsaka kI sAMparAyikI kriyA 264 vedanA aura nirjarA .. 1137 1082 250 zramaNopAsaka ke udAra vrata 1083 265 zAzvata azAzvata nairayika 1143 251 zramaNoM ko pratilAbhane kA lAbha 1085 uddezaka 4 252 karma rahita jIva kI gati 1087 266 saMsAra samApanaka jIva 1145 253 duHkha se vyApta 254 airyApathikI aura sAMparAyikI uddezaka 5 kriyA | 267 khecara tiryaMca ke bheda 1147 255 aMgArAdi doSa / 1.95 uddezaka 6 256 kSetrAtikrAntAdi doSa . 1099 257 zastrAtIta Adi doSa 268 Ayu kA baMdha aura vedana kahAM? 1146 1101 (a) udagama ke solaha doSa 1104 269 AbhoganirvatitAdi Ayu 1153 1153 270 karkaza akarkaza vedanIya (ba) utpAdanA ke solaha doSa 1106 271 sAtA-asAtA vedanIya 1156 . (sa) eSaNA ke dasa doSa 1107 272 bharata meM duSama-duSamA kAla 1158 uddezaka 2 273 chaThe Are ke manuSyoM kA svarUpa 1162 258 supratyAkhyAna duSpratyAkhyAna 1109 uddezaka 7 259 mUlottara guNa pratyAkhyAna 1113 | 274 saMvRtta anagAra aura kriyA 1168 260 pratyAkhyAnI apratyAkhyAnI 1120 275 kAma-bhoga 261 kyA jIva zAzvata hai ? 1128 ] 276 chadmastha aura kevalI 1175 1093 For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAMka viSaya 277 akAma vedanA kA vedana uddezaka 8 . 278 chadmastha siddha nahIM hotA 279 pApa duHkhadAyaka 280 apratyAkhyAnikI kriyA Adi 281 AdhAkarma kA phala uddezaka 9 282 asaMvRta anagAra uddezaka 1 289 pudgaloM kA prayoga- pariNatAdi svarUpa 290 mizra pariNata pudgala viSayaka nau daMDaka 21 visrasA pariNata pudgala 292 eka dravya pariNAma 293 do dravyoM ke pariNAma 294 tIna dravyoM ke pariNAma 295 cAra Adi dravyoM ke pariNAma 296 pariNAmoM kA alpa bahutva - uddezaka 2 297 AzIviSa 298 chadmastha dvArA ajJeya 299 jJAna ke bheda 300 jJAnI ajJAnI (:) pRSTha 1178 1182 1183 1186 1187 1188 1232 kramAMka viSaya 283 mahAzIlA-kaMTaka saMgrAma 284 ratha- mUsala saMgrAma zataka 8 1254 1255 1256 1276 1281 1284 1287 uddezaka 10 285 kAlodAyI kI kI tattvacarcA aura pravrajyA 286 pApa aura puNya karma aura phala 287 agni ke jalAne bujhAne kI kriyA 288 acitta pudgaloM kA prakAza 301 jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra 1307 302 jJAna - darzanAdi labdhi 1320 303 yoga upayogAdi meM jJAna ajJAna 1344 304 jJAna kI vyApakatA ( viSaya dvAra ) 1351 305 jJAnAdi kA kAla 1357 306. jJAna-ajJAna ke paryAya 1359 uddezaka 3 307 vRkSa ke bheda 308 jIva pradezoM para zastrAdi kA spardhA 306 ATha pRthviyoM kA ullekha uddezaka 4 1288 1296 1298 1304 311 bhAvaka ke bhANDa 310 pAMca kriyA For Personal & Private Use Only pRSTha 1190 1199 uddezaka 5 1214 1221 1225 1228 1367 1369 1371 13.73 1374 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) . 1378 1529 kramAMka viSaya pRSTha | kramAMka viSaya 312 zrAvaka vrata ke bhaMga uddezaka 9 313 AjIvikopAsaka aura 325 prayoga aura vilasA baMdha zramaNopAsaka 1466 1386 326 prayoga baMdha 1475 uddezaka 6 327 zarIra baMdha 1481 328 vaikriya zarIra prayoga baMdha 314 zramaNa-azramaNa ke pratilAbha 1498 326 AhAraka zarIra prayoga baMdha 1511 kA phala 1392 330 tejas-zarIra prayoga baMdha 315 dUsaroM ke liye prApta piNDa kA 1515 331 kArmaNa-zarIra prayoga baMdha upabhoga 1395 332 zarIra baMdha kA pArasparika 316 akRtya sevI ArAdhaka ? 1399 sambandha 317 dIpaka jalatA hai yA battI ? 1406 333 baMdhakoM kA alpabahutva 318 kriyAe~ kitanI lagatI haiM ? 1407 1535 . uddezaka 10 uddezaka 7 334 zruta aura zIla ke ArAdhaka 1537 319 anya tIthika aura sthavira saMvAda 1415 / 335 jaghanyAdi ArAdhanA aura ArAdhaka 1541 uddezaka 8 / 336 ArAdhakoM ke zeSa bhava 1545 320 pratyanIka / 1428 337 pudgala kA varNAdi pariNAma 1547 321 vyavahAra ke bheda / 338 pudgalAstikAya ke pradeza 1549 322 airyApaSika aura sAMparAyika 339 lokAkAza aura jIva ke pradeza 1551 1435 340 karma-vargaNAoM se Abaddha jIva 1552 323 karma prakRti aura parISaha 1451 341 karmoM kA pArasparika saMbaMdha 1556 324 sUrya aura usakA prakAza . 1462 / 342 jIva pudgala hai yA pudgalI ? 1565 1432 bandha For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI a0 bhA0 sudharma jaina saM0 rakSaka saMgha, jodhapura Agama battIsI prakAzana yojanA ke antargata prakAzita Agama aMga sUtra kraM. nAma Agama 1. AcArAMga sUtra bhAga - 1 - 2 2. sUyagaDAMga sUtra bhAga - 1, 2 3. sthAnAMga sUtra bhAga - 1, 2 4. samavAyAMga sUtra 5. bhagavatI sUtra bhAga 1 - 7 6. jJAtAdharmakathAMga sUtra bhAga - 1, 2 7. upAsakadazAMga sUtra 8. antakRtadazA sUtra 6. anuttaropapAtika dazA sUtra. 10. praznavyAkaraNa sUtra 11. vipAka sUtra 1. 2. 3. 4. uvavAiya sutta rAjapraznIya sUtra jIvAjIvAbhigama sUtra bhAga - 1, 2 prajJApanA sUtra bhAga - 1,2,3,4 jambUdvIpa prajJapti 5. 6 - 7. candraprajJapti - sUryaprajJapti 8- 12. nirayAvalikA (kalpikA, kalpavataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA, vRSNidazA) dazavaikAlika sUtra uttarAdhyayana sUtra bhAga - 1, 2 1. 2. 3. naMdI sUtra 4. anuyogadvAra sUtra upAMga sUtra 1 mUla sUtra cheda sUtra 1 - 3. trINichedasuttANi sUtra ( dazAzrutaskandha, bRhatkalpa, vyavahAra) 4. nizItha sUtra 1. Avazyaka sUtra For Personal & Private Use Only mUlya 55-00 60-00 60-00 25-00 300-00 80-00 20-00 25-00 15-00 35-00 30-00 25-00 25-00 80-00 160 -00 50-00 20-00 20-00 30-00 80-00 25-00 50-00 50-00 50-00 30-00 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mur . pagaDA 15-00 1-00 . . . . Agama battIsI ke alAvA saMgha ke prakAzana kraM. . nAma mUlya|kraM. nAma - mUlya 1. aMgapaviTThasuttANi bhAga 1 . 14-00/51. jinAgama viruddha mUrti pUjA 15-00 2. aMgapaviTThasuttANi bhAga 2 40-00 |52. bar3I sAdhu vaMdanA 15-00 3. aMgapaviTThasuttANi bhAga 3 30-00/53. tIrthakara pada prApti ke upAya 5-00 4. aMgapaviTThasuttANi saMyukta 80-00 54. svAdhyAya sudhA 7-00 5. anaMgapaviTThasuttANi bhAga 1 35-00 | 55. AnupUrvI 1-00 6. anaMgapaviTThasuttANi bhAga 2 40-0056. sukhavipAka sUtra 2-00 .7. anaMgapaviTThasuttANi saMyukta 80-00 57. bhaktAmara stotra 2-00 8. anuttarovavAiya sUtra. 3-50/58. jaina stuti 7-00 6. AyAro 8-00 56. siddha stuti 8-00 10. sUyagaDo 6-00 60. saMsAra taraNikA 10-00 11. uttarajjhayaNANi (guTakA) . 10-00 61. AlocanA paMcaka . . . 2-00 12. dasaveyAliya suttaM (guTakA) 62. vinayacanda caubIsI / '1-00 13. NaMdI suttaM (guTakA) aprApya 63. bhavanAzinI bhAvanA / 2-00 14. caucheyasuttAI 64. stavana taraMgiNI 5-00 15. aMtagaDadasA sUtra 65. sAmAyika sUtra 16-18.uttarAdhyayana sUtra bhAga 1,2 66. sArtha sAmAyika sUtra 3-00 16. Avazyaka sUtra (sArtha) 67. pratikramaNa sUtra 3-00 20. dazavaikAlika sUtra 68. jaina siddhAMta paricaya aprApya 21. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 1 66. jaina siddhAMta pravezikA 22. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 2 70. jaina siddhAMta prathamA 4-00 10-00 23. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 3 71. jaina siddhAMta kovida 3-00 10-00 72. jaina siddhAMta pravINa 4-00 24. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 4 10-00 73. tIrthaMkaroM kA lekhA . aprApya 25. jaina siddhAMta thoka saMgraha saMyukta 15-00 74. jIva-dhar3A 2-00 26. pannavaNA sUtra ke thokar3e bhAga 1 75. 102 bola kA bAsaThiyA 0-50 27. panavaNA sUtra ke thokar3e bhAga 2 3-00 76. laghudaNDaka 28. panavaNA sUtra ke thokar3e bhAga 3 10-00 77. mahAdaNDaka 1-00 26-31. tIrthaMkara caritra bhAga 1,2,3 140-00 78. tetIsa bola 2-00 32. mokSa mArga grantha bhAga 1 35-00 76. guNasthAna svarUpa 3-00 33. mokSa mArga grantha bhAga 2 80. gati-Agati 1-00 34-36. samartha samAdhAna bhAga 1,2,3 81. karma-prakRti 1-00 37. samyaktva vimarza 82. samiti-gupti 2-00 38. Atma sAdhanA saMgraha 53. samakita ke 67 bola 2-20 36. Atma zuddhi kA mUla tatvatrayI 84. paccIsa bola 40. navatatvoM kA svarUpa 15-00 55. nava-tattva, 41. agAra-dharma 10-00 86. sAmAyika saMskAra bodha 4-00 42. Saarth Saamaayik Sootra aprApya 87. mukhavastrikA siddhi 3-00 43. tattva-pRcchA 10-00 18. vidyut sacitta teUkAya hai 3-00 44. tetalI-putra 50-00 89. dharma kA prANa yatanA 2-00 45. zivira vyAkhyAna 12-00 10. sAmaNNa sahidhammo . aprApya 46. jaina svAdhyAya mAlA 18-00 11. maMgala prabhAtikA 1.25 47. sudharma stavana saMgraha bhAga 1 22-00 62. kuguru gurvAbhAsa svarUpa 5-00 48. sudharma stavana saMgraha bhAga 2 18-00 63. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 5 20-00 46. sudharma caritra saMgraha 10-00 14. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 6 20-00 50. lokAzAha mata samarthana 10-0065. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 7 20-00 8-00 / / / / / 3-00 8-00 ! ! ! ! For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NamotyuNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa gaNadhara bhagavatsudharmasvAmi praNIta bhagavatI sUtra zataka 7 uddezaka 1. 1-1 AhAra 2 virai 3 thAvara 4 jIvA 5 pakkhI va 6 Au 7 aNagAre / 8 chaumattha 9 asaMvuDa 10 aNNa utthi dasa sattamammi sae / kaThina zabdArtha-asaMvuDa - asaMvRtta / bhAvArtha-1 AhAra, 2 virati, 3 sthAvara, 4 jIva, 5 pakSI, 6 AyuSya, 7 anagAra, 8 chadmastha, 9 asaMvRta aura 10 anya-tIthika / sAtaveM zataka meM ye dasa uddezaka haiN| - vivecana-isa sAtaveM zataka meM dasa uddezaka haiN| unameM se pahale uddezaka meM AhAraka aura anAhAraka sambandhI varNana hai| dUsare uddezaka meM virati arthAta pratyAkhyAna sambandhI varNana hai| tIsare uddezaka meM vanaspati Adi sthAvara jIvoM kA varNana hai / cauthe uddezaka meM saMsArI jIvoM kA varNana hai| pAMcaveM uddezaka meM khecara jIvoM kA varNana hai / chaThe uddezaka meM AyuSya sambandhI, sAtaveM uddezaka meM sAdhu Adi sambandhI, AThaveM uddezaka meM chadmastha manuSyAdi sambandhI, nava uddezaka meM asaMvRta arthAt pramatta-sAdhu Adi sambandhI aura dasaveM uddezaka meM kAlodAyI Adi anyatIrthika sambandhI varNana hai / For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1078 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 anAhAraka aura alpAhAraka kA kAla anAhAraka aura alpAhAraka kA kAla 2 prazna-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM jAva evaM vayAsI-jIve NaM bhaMte ! ke samayamaNAhArae bhavai / 2 uttara-goyamA ! paDhame samae siya AhArae siya aNAhArae, biie samae siya AhArae siya aNAhArae, taie samae siya AhArae siya aNAhArae, cautthe samae NiyamA AhArae / evaM daMDao / jIvA ya egiMdiyA ya cautthe samae, sesA taie samae / 3 prazna-jIve NaM bhaMte ! kaM samayaM savvappAhArae bhavai ? 3 uttara-goyamA ! paDhamasamayovavaNNae vA caramasamayabhavatthe vA, etya NaM jIve savvappAhArae bhavai / daMDao bhANiyanvo jAva vemaanniyaannN| kaThina zabdArtha-savvappAhArae-saba se alpa (alpatama) AhAra vaalaa| bhAvArtha-2 prazna-usa kAla usa samaya meM gautamasvAmI ne isa prakAra pUchA ki-he bhagavan ! parabhava meM jAtA huA jIva, kisa samaya meM anAhAraka (AhAra nahIM karane vAlA) hotA hai ? 2 uttara-he gautama ! parabhava meM jAtA huA jIva, prathama samaya meM kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| dUsare samaya meM kadA. cit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| tIsare samaya meM bhI kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| parantu cauthe samama meM niyamA For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 7 u.01 anAhAraka aura alpAhAraka kA kAla ( avazya ) AhAraka hotA hai| isa prakAra nairayika Adi cauvIsa hI daNDaka meM kahanA cAhie / sAmAnya jIva aura ekeMdriya, cauthe samaya meM AhAraka hote haiM / inake sivAya zeSa jIva, tIsare samaya meM AhAraka hote haiM / 1079 3 prazna - he bhagavan ! jIva kisa samaya meM saba se alpa AhAra vAlA hotA hai ? 3 uttara - he gautama ! utpatti ke prathama samaya meM aura bhava (jIvana) ke antima samaya meM jIva saba se alpa AhAra vAlA hotA hai| isa prakAra vaimAnika paryanta caubIsa hI daNDaka meM kahanA cAhie / vivecana - yahA~ yaha prazna kiyA gayA hai ki parabhava meM jAtA huA jIva, kisa samaya / meM anAhAraka hotA hai ? isakA uttara yaha diyA gayA ki jaba jIva, eka bhava kI AyuSya pUrNa karake Rjugati se parabhava meM jAtA hai aura prathama samaya meM hI vahAM utpanna hotA hai, taba parabhava sambandhI AyuSya ke prathama samaya meM hI AhAraka hotA hai / parantu jaba vakragati dvArA do samaya meM utpanna hotA hai, taba prathama samaya meM anAhAraka hotA hai aura dUsare samaya meM AhAraka hotA hai / jaba tIna samaya meM utpanna hotA hai, tatra prathama ke do samayoM meM anAhAraka hotA hai aura tIsare samaya meM AhAraka hotA hai / jaba parabhava meM cAra samaya meM utpanna hotA hai, taba prathama ke tIna samayoM meM anAhAraka hotA hai aura cauthe samaya meM AhAraka hotA hai / tIna vakra ( mor3a) vAlI gati meM cAra samaya lagate hai / tIna mor3a isa prakAra hote haiM; - sanAr3I se bAhara vidizA meM rahA huA koI jIva, jaba adholoka se Urdhvaloka meM sanAr3I se bAhara dizA meM utpanna hotA hai, taba vaha prathama samaya meM trizreNI se samazreNI meM AtA hai, dUsare samaya meM sAr3I meM praveza karatA hai, tIsare samaya meM Urdhvaloka meM jAtA hai aura cauthe samaya meM sanAr3I se bAhara nikala kara utpatti sthAna meM pahu~ca kara utpanna hotA hai / inameM se pahale ke tIna samayoM meM vigrahaMgati hotI hai / isa viSaya meM dUsare AcArya to isa prakAra kahate haiM ki cAra vakra kI bhI vigrahagati hotI hai / yathA - koI jIva, adholoka meM trasanAr3I se bAhara vidizA meM rahA huA hai, vahAM se marakara Urdhvaloka meM trasanAr3I se bAhara vidizA meM utpanna ho, taba pahale samaya meM vizreNI se samazreNI meM AtA hai, dUsare samaya meM basanAr3I meM praveza karatA hai, tIsare samaya meM Urdhvaloka meM jAtA hai, cauthe samaya meM basanAr3I se bAhara nikala kara samazreNI meM AtA hai aura pA~caveM For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1080 bhagavatI satra-za. 7u.. anAhAraka aura alpAhAraka kA kAla samaya meM utpatti sthAna meM jAkara utpanna hotA hai / inameM se prathama ke cAra samayoM meM vigrahagati hotI hai / vigrahagati ke ina cAra samayoM meM jIva, anAhAraka hotaa|" parantu yaha bAta sUtra meM nahIM batalAI gaI hai / kyoMki prAyaH koI bhI jIva, isa taraha se utpanna nahIM hotaa| jIva (sAmAnya jIva) pada aura ekendriya pada meM pUrvokta rIti se samajhanA cAhie ki ve cauthe samaya meM niyamA (niyamata:-avazya) AhAraka hote hai / jIva aura ekendriya jIvoM ko chor3a kara zeSa sabhI jIva, tIsare samaya meM avazya hI AhAraka hote haiN| inameM se jo nArakAdi trasa jIva, basa jIvoM meM hI utpanna hotA hai, usakA gamanAgamana sanAr3I se bAhara nahIM hotA, isalie vaha tIsare samaya meM niyama se AhAraka hotA hai / jaise ki koI matsyAdi bharatakSetra ke pUrva bhAga meM rahA huA hai / vaha vahA~ se marakara jaba airakta kSetra ke pazcima bhAga ke nIce naraka meM utpanna hotA hai, tava eka samaya meM bharata-kSetra ke pUrvabhAga se nIce utpattibhAga kI samazreNi meM jAtA hai, phira dUsare samaya meM pazcima meM jAtA hai aura tIsare samaya meM uttara meM utpatti sthAna para pahuMca kara naraka meM utpanna hotA hai / ina tIna samayoM meM se prathama ke do samayoM meM anAhAraka rahatA hai aura tIsare samaya meM AhAraka hotA hai| isake bAda yaha prazna kiyA gayA hai ki-jIva, kisa samaya meM sarvAlpAhArI hotA hai ? uttara meM kahA gayA hai ki utpatti ke prathama samaya meM jIva sarvAlpAhArI hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki usa samaya meM AhAra grahaNa karane kA hetubhUta zarIra alpa hotA hai| ataH usa samaya meM sarvAlpAhAratA hotI hai / tathA jIvana ke antima samaya meM arthAt vartamAna AyaSya ke antima samaya meM jIva, salpiAhArI hotA hai, kyoMki usa samaya meM pradezoM ke saMhRta (saMkucita) ho jAne ke kAraNa-zarIra ke alpa avayavoM meM jIva ke sthita hojAne ke kAraNa sarvAlpAhAratA hotI hai| prajJApanA sUtra ke aThAIsaveM pada meM AhAra ke do bheda batalAye gaye haiN| yathA-Abhoganirvatita (icchA pUrvaka grahaNa kiyA gayA) AhAra aura anAbhoganirvatita (bimA icchA ke anAbhoga rUpa se anupayogapUrvaka grahaNa kiyA huA) AhAra / inameM se Abhoganirvatita AhAra to niyata samaya para hotA hai aura anAbhoganirvatita AhAra utpatti ke prathama samaya se prArambha hokara anta samaya taka prati samaya nirantara hotA hai| Upara jo AhAra kA kathana kiyA gayA hai, vaha anAbhoganirvatita AhAra ke viSaya meM samajhanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 1 loka saMsthAna loka saMsthAna 4 prazna - kiMsaTie NaM bhaMte ! loe paNNatte ? 4 uttara - goyamA ! supaTTagasaMThie loe paNNatte, heTThA vicchiSNe jAva upiM uDDhamuiMgAgArasaMThie; taMsi ya NaM sAsayaMsi logaMsi heDA vicchisi jAva upiM uDDhamuiMgAgArasaMTiyaMsi uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI jIve vi jANai pAsai, ajIve vi jANai pAsa, tao pacchA sijjhai, jAva aMtaM karei | 'w' kaThina zabdArtha - - suiTThagasaMThie - supratiSThaka arthAt zarAva ( sakore ) ke AkAra, uDDhamuiMgAgArasaM Thie - - Urdhva mRdaMga ke AkAra ke samAna / bhAvArtha - 4 prazna - he bhagavan ! loka kA saMsthAna ( AkAra ) kisa prakAra kA kahA gayA hai ? 4 uttara - he gautama ! loka kA saMsthAna supratiSThaka- zarAva ( sakore ) ke AkAra hai / vaha nIce vistIrNa hai yAvat Upara Urdhva mRdaMga ke AkAra saMsthita hai / isa nIce vistIrNa yAvat Upara UrdhvaM mRdaMga ke AkAra vAle loka meM, utpanna kevalajJAna - darzana ko dhAraNa karane vAle arihanta jina kevalI, jIvoM ko bhI jAnate aura dekhate haiM tathA ajIvoM ko bhI jAnate aura dekhate haiN| isake pazcAt ve siddha hote haiM, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karate haiM / vivecana - pahale prakaraNa meM anAhArakapana kA varNana kiyA gayA hai / anAhArakapatA loka-saMsthAna ke vaza se hotA hai / isalie aba loka-saMsthAna ke viSaya meM kahA jAtA hai / loka kA saMsthAna zarAva ke AkAra batalAyA gayA hai / isakA Azaya yaha hai ki-nIce eka ulaTA zarAva ( sakorA ) rakhA jAya, phira usa para eka sIdhA zarAva rakhA jAya aura usa para eka ulaTA zarAva rakhA jaay| isa taraha ulaTe sIdhe aura ulaTe tIna zarAvoM For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1082 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 aipithikI aura sAmparAyikI kriyA ko rakhane se loka-saMsthAna banatA hai| loka kA vistAra mUla meM sAta rajju parimANa hai| Upara krama se ghaTate hue.sAta rajju kI U~cAI para eka rajju vistAra hai| phira krama se bar3hate hue sAr3he nau se sAr3he dasa rajju kI uMcAI para vistAra pAMca rajju hai| phira kama se ghaTate hue mUla se caudaha rajju kI U~cAI para eka rajju kA vistAra hai| mUla se lekara Upara taka kI U~cAI caudaha rajju hai / ___ loka ke tIna bheda haiM / unameM se adholoka kA AkAra (ulaTe) zarAva jaisA hai| tiryak loka kA AkAra jhAlara yA pUrNa candramA jaisA hai / Udhrvaloka kA AkAra Urdhva mRdaMga jaisA hai| ___ isa loka meM utpanna-jJAna-darzana-dhAraka arihanta jina kevalI bhagavAn siddha hote hai yAvat sabhI duHkhoM kA anta karate haiM / aipithikI aura sAmparAyikI kriyA 5 prazna-samaNovAsayassa NaM bhaMte ! sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa tassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajai, saMparAiyA kiriyA kanjai ? 5 uttara-goyamA ! no iriyAvahiyA kiriyA kanjai, saMparAiyA kiriyA kji| prazna-se keNaTeNaM jAva saMparAiyA ? uttara-goyamA ! samaNovAsayassa NaM sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa AyA ahigaraNI bhavai, AyA'higaraNavattiyaM ya NaM tassa No iriyAvahiyA kiriyA kajai, saMparAiyA kiriyA kajai; se teNaTeNaM jAva sNpraaiyaa| For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za.7 u. 1 zramaNopAsaka ke udAra prata 1083 kaThina zabdArtha-sAmAiyakaDassa-mAmAyika karane vAle, acchamANassa-baiThe hue ke, saMparAiyA-kaSAya saMbaMdhI, ahigaraNI-adhikaraNI (jIva-vadhAdi Arambha aura krodhAdi kaSAya ke saadhn)| bhAvArtha-5 prazna-he bhagavan ! zramaNa (sAdhu) ke upAzraya meM baiThe hue sAmAyika karane vAle zramaNopAsaka (sAdhuoM kA upAsaka-zrAvaka) ko kyA aipithiko kriyA lagatI hai, yA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? / 5 uttara-he gautama ! airyApathikI kriyA nahIM lagatI, kiMtu sAmparAyikI kriyA lagatI hai| prazna-he bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? uttara-he gautama ! zramaNa ke upAzraya meM baiThe hue sAmAyika karane vAle zramaNopAsaka kI AtmA adhikaraNI (kaSAya ke sAdhana se yukta) hai / usakI AtmA adhikaraNa kA nimitta hone se use aipithiko kriyA nahIM lagatI, kiMtu sAmparAyikI kriyA lagatI hai| isa kAraNa yAvat sAmparAyikI kriyA lagatI hai| vivecana-jo vyakti sAmAyika nahIM kiyA huA hai tathA sAdhu ke upAzraya meM nahIM baiThA huA hai, usako sAmparAyikI kriyA lagatI hai, kiMtu jo vyakti sAmAyika karake sAdhu ke upAzraya meM baiThA huA hai, kyA usako bhI sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? yaha prazna hai / isake uttara meM kahA gayA hai ki jo zrAvaka sAmAyika karake sAdhuoM ke upAzraya meM baiThA huA hai, use bhI sAmparAyikI kriyA lagatI hai| kyoMki sAmparAyikI kriyA, kaSAya ke kAraNa lagatI hai| usa zrAvaka meM kaSAya kA sadbhAva hai / isalie use sAmparAyikI kriyA lagatI hai, kiMtu airyApathikI kriyA nahIM lgtii| zramaNopAsaka ke udAra vrata 6 prazna-samaNovAsayassa NaM bhaMte ! puvAmeva tasapANasamAraMbhe paJcakkhAe bhavai, puDhavisamAraMbhe apaJcakkhAe bhavaha; se ya puDhaviM For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1084 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 zramaNopAsaka ke udAra vrata khaNamANe aNNayaraM tasaM pANaM vihiMsejA, se NaM bhaMte ! taM vayaM aicarai ? 6 uttara-No iNaTe samaTe, No khalu se tassa aivAyAe aautttti| ... 7 prazna-samaNovAsayassa NaM . bhaMte ! puvvAmeva vaNassaisamAraMbhe paccakkhAe, se ya puDhaviM khaNamANe aNNayarassa rukkhassa mUlaM chiMdejA, se NaM bhaMte ! taM vayaM aicarai ? . 7 uttara-No iNaTe samaDhe, No khalu se tassa aivAyAe aautttti| kaThina zabdArtha-puvAmeva--pahale, khaNamANe--khodatA huA, agNayaraM-dUsare, vayaM aicarai--vrata ko aticArI karatA hai, aivAyAe-atipAta-hiMsA ke lie, AudRi-pravRtti karatA hai| bhAvArtha-6 prazna-he bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ko pahale se hI trasa jIvoM ke vadha kA pratyAkhyAna ho aura pRthvIkAya ke vadha kA pratyAkhyAna nahIM ho, usa zramaNopAsaka ko pRthvI khodate hue trasa jIva kI hiMsA ho jAya, to he bhagavan ! kyA usake vrata meM aticAra lagatA hai ? 6 uttara-he gautama ! yaha artha samartha nahIM, kyoMki usakI pravRtti usa trasa jIva kI hiMsA karane ke lie nahIM hotii| 7 prazna- he bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ko pahale se hI vanaspati ke vadha kA pratyAkhyAna ho aura pRthvIkAya ke vadha kA pratyAkhyAna nahIM ho, to pRthvI ko khodate hue usake hAtha se kisI vRkSa kA mUla chida (kaTa) jAya, to kyA usake vrata meM aticAra lagatA hai ? For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ga. 7. u. 1 zramaNoM ko pratilAbhane kA lAbha 1085 7 uttara-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki vaha vanaspati ke vadha ke lie pravRtti nahIM krtaa| vivecana-jima zrAvaka ne trama jIva mArane kA tyAga kiyA hai tathA jisa zrAvaka ne vanaspatikAya ke jIvoM ko mArane kA tyAga kiyA hai, to pRthvI khodate samaya usake hAtha se trasa jIva kI hiMsA ho jAya athavA kisI vRkSa kI jar3a kaTa jAya, to usake liye hue tyAga vrata meM koI aticAra nahIM lgtaa| kyoMki sAmAnyatayA dezavirati zrAvaka ko saMkalpapUrvaka hiMsA kA tyAga hotA hai, isalie jina jIvoM kI hiMsA kA usane pratyAkhyAna kiyA hai, una jIvoM kI saMkalpapUrvaka hiMsA karane ke lie jabataka vaha pravRtti nahIM karatA, taba taka umake vrata meM doSa nahIM lgtaa| zramaNoM ko pratilAbhane kA lAbha .: 8 prazna-samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsu-esaNijeNaM asaNa-pANa-khAima-sAimeNaM paDilAbhemANe kiM lavbhai ? . . ___8 uttara-goyamA ! samaNovAsae NaM tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAbhemANe tahArUvassa samaNassa vA mAhagassa vA samAhiM uppA. ei, samAhikArae NaM tAmeva samAhiM paDila bhai / 9 prazna-samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAbhemANe kiM cayai ? 9 uttara-goyamA ! jIviyaM cayai, duccayaM cayai, dukkara karei, dullahaM lahai, bohiM bujjhai, tao pacchA sijjhai, jAva aMtaM karei / For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1086 bhagavatI sUtra - za. 78. 1 zramaNo ko pratilAbhane kA lAbha kaThina zabdArtha - lagbhai-prApta karatA hai, samAhi uppAei - samAdhi (zAMti) utpanna karatA hai, paDilabhai - prApta karatA hai, cayai-chor3atA hai-detA hai, duccayaM cayai - kaThinAI se tyAgane yogya vastu kA tyAga karatA hai, bohi bujjhai - bodhi- samyagdarzana kA anubhava karatA hai| bhAvArtha-8 prazna - he bhagavan ! tathArUpa ke arthAt uttama zramaNa- mAhaNa ko prAsuka aura eSaNIya azana-pAna khAdima svAdima dvArA pratilAbhita karate hue zramaNopAsaka ko kyA lAbha hotA hai ? 8 uttara - he gautama! tathArUpa ke zramaNa- mAhaNa ko yAvat pratilAbhita karatA huA zramaNopAsaka, tathArUpa ke zramaNa-mAhaNa ko samAdhi utpanna karatA hai / unheM samAdhi prApta karAne vAlA vaha zramaNopAsaka svayaM bhI samAdhi prApta karatA hai / 9 prazna - he bhagavan ! tathArUpa ke zramaNa- mAhaNa ko pratilAbhita karatA huA zramaNopAsaka, kisakA tyAga karatA hai ? 9 uttara - he gautama! vaha jIvita (jIvana nirvAha ke kAraNabhUta annAdi ) kA tyAga karatA hai, dustyaja vastu kA tyAga karatA hai, duSkara kArya karatA hai, durlabha vastu kA tyAga karatA hai, bodhi ( samyagdarzana) ko prApta karatA hai / isake bAda vaha siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai / vivecana tathArUpa arthAt sAdhu ke guNoM se aura veSa se yukta zramaNa-mAhaNa ko prAsuka arthAt nirjIva aura eSaNIya ( nirdoSa- doSa rahita ) azana-pAna khAdima svAdima pratilAbhita karatA huA (baharAtA huA) zramaNopAsaka kyA karanA hai ? isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki vaha zramaNa-mAhaNoM ko samAdhi utpanna karatA hai aura vaha svayaM bhI samAdhi prApta karatA hai / vaha zramaNopAsaka kisakA tyAga karatA hai ? isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki vaha jIvita kA tyAga karatA hai| azanAdi vastue~ jIvana nirvAha kI hetubhUta haiN| isalie azanAdi kA dAna karatA huA mAnoM jIvana kA hI dAna karatA hai| kyoMki azanAdi kA dAna karanA vA kaThina hai / athavA mUlapATha meM Aye hue 'cayai' Adi kriyAoM kA dUsarA artha kiyA gayA hai ki vaha karmoM kI dIrgha sthiti ko hrasva karatA hai aura karma dravya saJcaya kA tyAga For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI putra za. 7 u. 1 karma rAhata jIba kI gati karatA hai / phira apUrvakaraNa ke dvArA granthibheda karatA hai, phira anivRttikaraNa ko prApta kara samyaktva lAbha karatA hai| isake bAda siddha hotA hai, yAvat samasta duHkhoM kA anta karatA hai / 'dAnavizeSa' se 'bodhiguNa' kI prApti hotI hai / yaha bAta dUsarI jagaha bhI kahI gaI hai / yathA anukaMpa akAmaNijjara, bAlatave dANaviNae' artha - anukampA, akAmanirjarA, bAlatapa, dAna, vinaya Adi se samyaktva kI prApti hotI hai / yathA " 1087 kei teNeva bhaveNa nigbuyA, savvakammao mukkA / kei taiyabhaveNaM, sijjhissaMti jiNasagAse // artha-kitaneka jIva to usI bhava meM sabhI karmoM se rahita hokara mukta ho jAte haiM aura kitaneka jIva, mahAvideha kSetra meM janma lekara tIsare bhava meM siddha ho jAte haiM / karma rahita jIva kI gati 10 prazna - atthi NaM bhaMte ! akammassa gaI paNNAyai ? 10 uttara - haMtA, asthi / 1 11 prazna - kahaM NaM bhaMte ! ammassa gaI paNNAya ? 11 uttara - goyamA ! NissaMgayAe, NiraMgaNayAe, gahapariNAmeNaM, baMdhaNaLeyaNayAe, NiriMdhaNayAe, puvvappaogeNaM akammassa gaI paNNAya / 12 prazna - kahaM NaM bhaMte ! NissaMgayAe, NiraMgaNayAe, gahapariNAmeNaM akammara gaI paNNAya ? 12 uttara - se jahANAmae keI purise sukkaM tuMbaM NicchiDDa For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2088 bhagavatI sUtra - za. 7 u. 1. karma rahita jIva kI gati NiruvahayaM ANupuvIe parikrammemANe parikammemANe davbhehi ya kuhiya veDhe, veDhettA, aTThahiM maTTiyAlevehiM liMpai liMpittA unhe dalayaha, bhUiM bhUiM sukkaM samANaM atthAhamatAramaporisiyaMsi udagaMsi pakkhivejjA, seNUM goyamA ! se tuMbe tesiM aTuNhaM maTTiyAlevANaM guruyattAe, bhAriyattAe, gussaMbhAriyattAe salilatalamaivaittA ahe dharaNitalapar3aTTANe bhavai ? haMtA bhavai / ahe NaM se tuMbe tesiM aTTahaM maTTiyAvANaM parikkhaeNaM dharaNitalamaivaittA upiM salilatalapar3aTTANe bhavai ? haMtA bhavai / evaM khalu goyamA ! NissaMgayAe, NiraM gaNayAe, gaipariNAmeNaM akammarasa gaI paNNAya / kaThina zabdArtha- paNNA i - svIkRta hai, NissaMgayAe - niHsaMgatA se, riMgaNayAenIrAgatA se, righaNayAe - nirindhanatA se arthAt karmarUpa Indhana se rahita hone se, puNvaoge - pUrva prayoga se, NicchihuM-chidra rahita, NiruvahayaM jo TuTA huA nahIM ho, parikammemANe - saMskAra karake, veDhei-bA~dhe, maTTiyAlevehi miTTI ke lepa se, uNhe dalayai - dhUpa meM rakhakara sukhAve, bhUiM bhU-bhUyaH bhUyaH - bArambAra, atyAhamatA ramaporisighaMsi udagaMsi - athAha aura tirA nahIM jA sake aise puruSa pramANa se bhI adhika gahare pAnI meM, pakkhivejjA - prakSepa kare, salilatalamaibaittA-pAnI ke Upara ke tala ko chor3akara, ahe dharaNitalapaTThANe-nIce pRthvI tala para baiThe / bhAvArtha - 10 prazna - he bhagavan ! kyA karma rahita jIva kI gati hotI hai ? 10 uttara - hAM, gautama ! karma rahita jIva kI gati hotI hai / 11 prazna - he bhagavan ! karma rahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? 11 uttara - he gautama ! niHsaMgapana se, nIrAgapana se, gatipariNAma se, bandhana kA cheda hone se, nirindhana hone se arthAt karmarUpI Indhana se mukta hone se aura pUrva prayoga se karma rahita jIva kI gati hotI hai / For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra- za. 7 u. 1 karma rahita jIva kI gati 1085 12 prazna-he bhagavan ! niHsaMgapana se, nIrAgapana se aura gatipariNAma se karma rahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? 12 uttara-he gautama ! jaise koI chidra rahita aura nirupahata (binA TUTA huA) sUkhA tumbA ho, usa sUkhe hue tumbe para kramapUrvaka atyanta saMskArayukta DAbha aura kuza lapeTa kara, usa para miTTI kA lepa kara diyA jAya aura phira use dhUpa meM sUkhA diyA jAya / isake bAda kramazaH DAbha aura kuza lapeTate hae ATha bAra usake Upara miTTI kA lepa kara diyA jAya / isake bAda thAha rahita ataraNIya aura puruSa pramANa se adhika gahare pAnI meM use DAla diyA jAya, to he gautama ! vaha tumbA miTTI ke ATha lepoM se bhArI ho jAne evaM adhika vajana vAlA ho jAne se kyA pAnI ke uparitala ko chor3akara nIce pathvItala para jA baiThatA hai ? gautamasvAmI ne kahA-hA~ bhagavan ! vaha tumbA nIce pRthvItala para baiTha jAtA hai| bhagavAn ne pUchA he-gautama ! pAnI meM par3e rahane ke kAraNa jyoM jyoM usakA lepa gala kara utaratA jAya yAvat usa para se AThoM lepa utara jAya, to kyA vaha tumbA pRthvItala ko chor3a kara pAnI ke uparitala para A jAtA hai ? gautamasvAmI ne kahA-hAM, bhagavan ! vaha pAnI ke uparitala para A jAtA hai| bhagavAna ne pharamAyA-he gautama ! isI prakAra niHsaMgapana se, nIrAgapana se aura gatipariNAma se karma rahita jIva kI bhI gati hotI hai| - 13 prazna-kahaM NaM bhaMte ! baMdhaNacheyaNayAe akammassa gaI paNNAyai ? ___ 13 uttara-goyamA ! se jahANAmae kalasiMbaliyA i vA, muggasiMbaliyA i vA, mAsasiMbaliyA i vA, siMbalisiMbaliyA i vA, For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1090. bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 karma rahita jIva kI gati eraMDamiMjiyA i vA uNhe diNNA sukA samANI phuDittA NaM egaMtamaMtaM gacchai, evaM khalu goyamA ! 0 / 14 prazna-kahaM NaM bhaMte ! NiriMdhaNayAe akammassa gaI ? 0 / 14 uttara-goyamA ! se jahANAmae dhUmassa iMdhaNavippamukkassa uDDhaM vIsasAe NivAghAeNaM gaI pavattaha, evaM khalu goyamA ! / 15 prazna-kahaM NaM bhaMte ! pubbappaogeNaM akammasma gaI. paNNAyaiM? . 15 uttara-goyamA ! se jahANAmae kaMDassa kodaMDavippamukkassa lakkhAbhimuhI NivAghAeNaM gaI. pavattai, evaM khalu goyamA ! pubbappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai, evaM khalu goyamA ! NissaMgayAe, NiraMgaNayAe jAva pubappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai / kaThina zabdArtha-kalasiMbaliyA-maTara yA baTale kI phalI, eraMDamijiyA-eraNDa kA bIja, phuDittA-phUTakara, egaMtamaMtaM--ekAnta meM, iMdhaNavippamukkassa-IMdhana se muktachuTe hue, NivyAghAeNaM--nirAbAdha hokara gaipavattaha-gati hotI hai, kaMDassa--bANa kI, kodaMDavippamukkassa--dhanuSa se chuTe hue, lakkhAbhimuhI--lakSya kI ora / 13 prazna- he bhagavan ! bandhana kA cheda hone se karma rahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? 13 uttara-he gautama! jaise koI maTara kI phalI, mUMga kI phalI, ur3ada ko phalI, zimbali arthAt zemala kI phalI aura eraNDa kA phala, dhUpa me rakha kara sukhAyA jAya / sUkha jAne para vaha phUTa jAtA hai aura usameM kA bIja uchala kara dUra jA giratA hai / he gautama ! isI prakAra karmarUpa bandhana kA cheda ho jAne For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ga. 7 u. 1 duHkha meM vyApta para, kama rahita jIva kI gati hotI hai| . 14 prazna-he bhagavan ! nirindhana (karmarUpo iMdhana se rahita) hone se karma rahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? 14 uttara-he gautama ! jisa prakAra iMdhana se chUTe hue bUMe kI gati, kisI prakAra kI rukAvaTa ke binA-svAbhAvika rUpa se Upara kI ora hotI hai, isI prakAra he gautama ! karmarUpa iMdhana se rahita hone se, karma rahita jIva kI gati hotI hai| 15 prazna-he bhagavan ! pUrva-prayoga se karma rahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? 15 uttara-he gautama ! jisa prakAra dhanuSa se chUTe hue bANa kI gati, kisI bhI prakAra kI rukAvaTa ke binA lakSyAbhimukha hotI hai, isI prakAra he gautama ! pUrva prayoga se karma rahita jIva kI gati hotI hai| he gautama ! isa prakAra niHsaMgatA se, nIrAgatA se, yAvat pUrva prayoga se karma rahita jIva kI gati hotI hai| vivecana--pUrva prakaraNa meM akarmanva kA kathana kiyA gayA hai / ataH isa prakaraNa meM bhI akarmatva viSayaka kathana kiyA jAtA hai| karma rahita jIva kI Urdhvagati hone meM niHsaMgatA, nIrAgatA (moha rahitatA) gatipariNAma, bandhanaviccheda, nirindhanatA aura pUrvaprayoga, ye chaha kAraNa haiM / ina chaha kAraNoM se karma rahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? isake lie mUla meM tumbA, mUMgAdi kI phalI, eraNDaphala, dhUma, bANa Adi ke udAharaNa dekara batalAyA gayA hai, jisase viSaya spaSTa aura sugama ho gayA hai / duHkha se vyApta 16 prazna-dukkhI NaM bhaMte ! dukkheNaM phuDe, adukkhI dukkheNaM phuDe ? For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1012 bhagavatI sUtra - za. 7 u. 1 duHkha se vyApta 16 uttara - goyamA ! dukkhI dukkheNaM phuDe, No adukkhI dukkheNaM phuDe / 17 prazna - dukkhINaM bhaMte! Neraie dukkheNaM phuDe, adukkhI dese dukkheNaM phuDe ? 17 uttara - goyamA ! dukkhI raie dukkheNaM phuDe, No adukkhI rae dukkheNaM phuDe / evaM daMDao, jAva vemANiyANaM / evaM paMca daMDagA yavvA - 1 dukkhI dukkheNaM phuDe, 2 dukkhI dukkhaM pariyAyaha 3. dukkhI dukkha udIrei, 4 dukkhI dukkha veei, 5 dukkhI dukkha Nijjarei | kaThina zabdArtha--phuDe--spRSTa, pariyAya-- grahaNa karatA hai / bhAvArtha - 16 prazna - he bhagavan ! kyA dukhI jIva, duHkha se vyApta hotA hai, yA adukhI ( duHkha rahita ) jIva, duHkha se vyApta hotA hai ? 16 uttara-he gautama ! dukhI jIva ho duHkha se vyApta hotA hai, adukhI jIva, duHkha se vyApta nahIM hotA / 17 prazna - he bhagavan ! kyA dukhI nairayika, duHkha se vyApta hotA hai, yA adukhI nairayika duHkha se vyApta hotA hai ? daNDaka 17 uttara - he gautama ! dukhI nairayika, duHkha se vyApta hotA hai, adukhI nairayika, duHkha se vyApta nahIM hotaa| isa taraha vaimAnika paryanta caubIsa hI meM kahanA cAhie / isa taraha pAMca daNDaka ( alApaka) kahane cAhie / yathA - 1 duHkhI, duHkha se vyApta hotA hai, 2 duHkhI, duHkha ko grahaNa karatA hai, 3 duHkhI duHkha ko udIratA hai ( udIraNA karatA hai), 4 duHkhI duHkha ko vedatA aura 5 duHkhI duHkha ko nirjaratA hai / For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 1 airyApathikI aura sAMparAyikI kriyA vivecana-- pUrva prakaraNa meM akarmatva kA kathana kiyA gayA hai| aba isa prakaraNa meM akarmatva se viparIta karmatva kA kathana kiyA jAtA hai / yahA~ duHkha ke kAraNabhUna mithyAtvAdika karma ko bhI 'duHkha' zabda se kahA gayA hai / isalie yahA~ ' duHkhI' zabda kA artha hai- 'sakarmaka jIva' / sakarmaka jIva hI karma se spRSTa (baddha ) hotA hai, jo karma rahita hai vaha karma se spRSTa nahIM hotA / ataeva siddha jIva karma se spRSTa nahIM hote, kyoMki ve karma- rahina hote haiN| sakarmaka jIva hI karmoM ko nidhattAdi karatA hai, udAratA hai. vedatA hai aura nirjaratA hai / . karmoM kA sparza (baddha honA ), grahaNa, udIraNA, vedanA aura nirjarA, ye pAMca bAteM sakarmaka jIva meM hI hotI haiM, akarmaka jIva meM nhiiN| yadi akarmaka jIva meM bhI ye pAMca bAteM hoM, to siddha bhagavAn meM bhI inakA prasaMga hogA, kintu aisA nahIM hotaa| isalie siddha bhagavAn meM uparokta pA~coM bAteM nahIM hotI / airyApathikI aura sAmparAyikI kriyA 18 prazna - aNagArassa NaM bhaMte! aNAutaM gacchamANassa vA, ciTTamANassa vA, NisIyamANassa vA, tuyaTTamANassa vA, aNAutaM vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAyapuMchaNaM geNhamANassa vA, NikkhivamANassa vA tassa NaM bhaMte! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjai ? 18 uttara - goyamA ! No iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjai / prazna-se keNaTreNaM ? uttara - goyamA ! jassaM NaM koha- mANa-mAyA lobhA vocchiSNA bhavaMti tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, No saMparAiyA kiriyA 1 1063 For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1094 bhagavatI- -za 7 u 1 airyApathikI aura sAmparAyikI kriyA kajjaha: jassa NaM koha- mANa- mAyA lobhA avocchiSNA bhavaMti tassa NaM saMparAiyA kiriyA kajjara, No iriyAvahiyA kiriyA kajjaha; ahAsutaM rIyamANassa hariyAvahiyA kiriyA kajjaha, ussuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjaha, se NaM ussuttameva rIyai se teNaTTeNaM / kaThina zabdArtha - anAusa - upayoga rahita, ciTThamANassa khar3e rahate Thaharate, nisIyamANassa - baiThate, tuyaTTamANassa - sote hue ke, pariggahaM-- pAtra pAyapuMchanapAdaproMchana- rajoharaNa, geNhamANassa - grahaNa karate hue, NikkhivamANassa -- rakhate hue, vocchiNNA -- naSTa hogae, kSaya hogae, ahAsutaM - yathAsUtra - sUtrAnusAra, rIyamANassakaranevAle- baratane vAle, ussutaM -- utsUtra - ( sUtra viruddha ) / bhAvArtha- 18 prazna - he bhagavan ! binA upayoga gamana karate hue, khar3e rahate hue, baiThate hue, sote hue aura isI prakAra binA upayoga ke vastra, pAtra, kambala aura pAdapracchana ( rajoharaNa ) grahaNa karate hue anagAra ko kyA airyAafrat kriyA lagatI hai yA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? 18 uttara - he gautama! airyApathikI kriyA nahIM lagatI, sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? prazna - he bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? uttara - he gautama! jisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchila ( anudita - udayAvasthA meM nahIM rahe haiM) hogaye haiM, usako airyApathikI kriyA lagatI hai, sAmparAyikI kriyA nahIM lagatI / jisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAroM vyucchinna (anudita ) nahIM hue, usako sAmparAyikI kriyA lagatI hai, airyAthika kriyA nahIM lgtii| sUtra ( Agama ) ke anusAra pravRtti karane vAle anagAra ko airyApafest kriyA lagatI hai aura sUtra se viparIta pravRtti karane vAle anagAra ko sAmparAyikI kriyA lagatI hai| upayoga rahita sAdhu, sUtra se viparIta, pravRtti karatA hai / isalie he gautama ! use sAmparAyikI kriyA lagatI hai / For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhagavato sUtra-za. 7 u. 1 agArAdi doSa 1095 vivecana-yahAM mUlapATha meM voctiNNA' zabda diyA hai, jisakA artha 'kSINa aura anudita' hotA hai, kintu TIkAkAra ne isakA artha kevala anudita likhA hai / yahA~ 'kSINa aura anudita' ye donoM artha rakhane se hI saMgati ThIka baiTha sakatI hai, kyoMki gyArahaveM upazAntamohanIya guNasthAna, bArahaveM kSINamohanIya guNasthAna aura terahaveM sayogI kevalI guNasthAna meM, kevala aipithikI kriyA pAI jAtI hai| inameM se bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM to kaSAya kA sarvathA kSaya ho cukA hai aura gyArahaveM guNasthAna meM kaSAya kA kSaya nahIM ho ra, upazama hotA hai arthAt kaSAya udayAvasthA meM nahIM rhtaa| ataH 'vocchiNNA' zabda ke hahAM 'anudita aura kSINa' ye donoM artha lenA hI saMgata hai / aMgArAdi doSa 19 prazna-aha bhaMte ! saiMgAlassa, sadhUmassa, saMjoyaNAdosaduTThassa pANa-bhoyaNassa ke aTe paNNatte ? . .. 19 uttara-goyamA ! je NaM NigaMthe vA NiggaMthI vA phAsu. esaNijaM asaNa-pANa-khAima-sAimaM paDiggAhettA mucchie, gidde, gaDhie, ajhopavaNNe AhAra AhArei, esa NaM goyamA ! saiMgAle paann-bhoynne| je NaM Niggathe vA, NiggaMthI vA phAsu-esaNijaM asaNapANa-khAima-sAimaM paDiggAhittA mahayAappattiyaM kohakilAmaM karemANe AhAraM AhArei esa gaM goyamA ! sadhUme pANa-bhoyaNe / jeNaM NiggaMthe vA 2 jAva paDiggAhettA guNuppAyaNaheuM aNNadavveNaM saddhi saMjoettA AhAraM AhArei, esa NaM goyamA! saMjoyaNAdosaTTe pANabhoyaNe / esa NaM goyamA ! saiMgAlassa, saghUmassa; saMjoyaNAdosa For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 aMgArAdi doSa duTussa pANa-bhoyaNassa aTTe paNNatte / 20 prazna-aha bhaMte ! vItiMgAlassa, vIyadhUmassa, saMjoyaNAdosa. vippamukkassa pANa-bhoyaNassa ke aTe paNNatte ? . 20 uttara-goyamA ! je NaM NiggaMthe vA jAva paDiggAhettA amucchie jAva AhArei; esa NaM goyamA ! vItiMgAle pANa-bhoyaNe / je NaM NiggaMthe vA NiggaMthI vA jAva paDiggAhettA No mahayAappattiyaM jAva AhArei, esa NaM goyamA ! vIyadhUme paann-bhoynne| je NaM Niggathe vA NiggaMthI vA jAva paDiggAhettA jahA ladhaM tahA AhAraM AhArei, esa NaM goyamA ! saMjoyaNAdosavippamukke pANa-bhoyaNe / esa NaM goyamA ! vItiMgAlassa, vIyadhUmassa saMjoyaNAdosavippamukkassa pANa-bhoyaNassa aTTe paNNatte / kaThina zabdArtha-saiMgAlassa-aMgAra doSa, saMjoyaNAdosadudrussa- AhAra meM svAda ke lie kucha milAne ke doSa se duSTa hue, pANabhoyaNassa-bhojanapAnI, gaDhie-sneha yukta, ajjhovavaNNe-adhyupapanna-moha meM ekAgracitta, mahayAappattiyaM-atyaMta aratipUrvaka -khinna hokara, kohakilAma-krodhAbhibhUta hokara, gaNappAyaNahercha-svAda utpanna karane ke lie, vItigAlassa-aMgAra doSa rhit| bhAvArtha-19 prazna -he bhagavan ! aMgAra (iMgAla) doSa, dhUmadoSa aura saMyojanA doSa se dUSita pAna-bhojana (AhArapAnI) kA kyA artha hai ? 19 uttara-he gautama ! koI nirgrantha sAdhu athavA sAdhvI, prAsuka aura eSagIya azana pAna khAdima aura svAdima rUpa AhAra ko grahaNa karake usameM mUcchita, gRddha, prathita aura Asakta hokara AhAra karatA hai, to he gautama ! yaha aMgAra doSa se dUSita AhAra-pAnI kahalAtA hai| koI ninya sAdhu yA sAdhvI For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 aMgArAdi doSa 1097 prAsuka aura eSaNIya azana-pAna-khAdima-svAdima rUpa AhAra grahaNa karake atyanta aprItipUrvaka, krodha se khinna hokara AhAra karatA hai, to he gautama ! yaha 'dhUma' doSa se dUSita azana-pAna-bhojana kahalAtA hai| koI nirgrantha sAdhu yA sAdhvI, prAsuka aura eSaNIya azana-pAna-khAdima-svAdima rUpa AhAra grahaNa karake usameM svAda utpanna karane ke lie dUsare padArthoM ke sAtha saMyoga karake AhAra karatA hai, to he gautama ! yaha saMyojanA' doSa se dUSita pAna-bhojana kahalAtA hai / he gautama ! isa prakAra aMgAra-doSa, dhUma-doSa aura saMyojanA doSa se dUSita pAna. bhojana kA artha kahA gayA haiN| 20 prazna-he bhagavan ! aMgAra-doSa, dhUma-doSa aura saMyojanA doSa, ina tIna doSoM se rahita pAna-bhojana kA kyA artha hai ? 20 utsara-he gautama ! jo koI nirgrantha sAdhu yA sAdhvI yAvat AhAra pAnI ko grahaNa karake mULa rahita AhAra karatA hai, to he gautama ! baha aMgAra doSa rahita pAna-bhojana kahalAtA hai / jo nirgrantha sAdhu yA sAdhvI yAvat azanAziko prahaNa karake atyanta aprItipUrvaka yAvat AhAra nahIM karatA hai, to he gautama ! yaha dhUmadoSa rahita pAna-bhojana kahalAtA hai / jo koI nimrantha sAdhu yA sAdhvI yAvat azanAdi ko grahaNa karake jaisA milA hai, vaisA AhAra karatA hai, kintu svAda ke lie dUsare padArthoM kA saMyoga nahIM karatA, to he gautama ! yaha saMyojanA doSa rahita pAnamo nana kahalAtA hai| isa prakAra aMgAradoSa, dhUmadoSa aura saMyojanAdoSa, ina tIna doSoM se rahita pAna-mojana kA artha hai| ra vivecana-gaveSaNeSaNA aura grahaNeSaNA dvArA prApta nirdoSa AhArAdi ko khAte samaya mANDalA ke pAMca doSoM ko TAlakara upabhoga karanA-prAsaSaNA hai / grAsaSaNA ke pAMca doSa ye haiM;-1 aMgAra, 2 dhUma, 3 saMyojanA, 4 apramANa aura 5 akaarnnH| ina doSoM kA vicAra sAdha-maNDalI meM baiTha kara bhojana karate samaya kiyA jAtA hai| isalie ye 'mANDalA' ke doSa bhI kahe jAte haiM / inakA artha isa prakAra hai (1) aMgAra doSa-svAdiSTa aura sarasa AhAra karate hue AhAra kI yA dAtA kI prazaMsA karate hue AhAra karanA-'aMgAra doSa' hai / jaise agni se jalA huA khadira Adi For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1098 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 aMgArAdi doSa . Indhana, aMgArA (koyalA) ho jAtA hai, usI prakAra ukta rAgarUpI agni se, cAritrarUpI Indhana jala kara koyale kI taraha ho jAtA hai arthAt rAga se cAritra kA nAza ho jAtA hai| (2) dhUma-virasa AhAra karate hue AhAra kI yA dAtA kI dveSavaza nindA karanA arthAt kurAhanA karate hue AhAra karanA-'dhUma doSa' hai / yaha dveSabhAva, sAdhu ke cAritra ko jalAkara sadhUma kASTha kI taraha kaluSita karane vAlA hai| (3) saMyojanA-utkarSatA paidA karake ke lie, eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha saMyoga karanA-'saMyojanA' doSa hai| jaise rasa lolupatA ke kAraNa dUdha, zakkara, ghI Adi dravyoM ko svAda ke liye milAnA / (4) apramANa-zAstra meM varNita pramANa se adhika AhAra karanA-'apramANa' doSa hai| (5) akAraNa-sAdhu ko chaha kAraNoM se AhAra karane kI AjJA hai / una chaha kAraNoM ke sivAya bala-voryAdi kI vRddhi ke lie AhAra karanA-'akAraNa' doSa hai|| . yahAM tIna doSoM kA nirdeza kiyA gayA hai / 'akAraNa' doSa kA samAveza inhIM meM . kara diyA gayA hai / apramANa doSa kA varNana Aga diyA jaaygaa| ___ina pAMca doSoM ko TAlakara sAdhu ko AhAra karanA cAhie / AhAra kA pramANa batalAne ke lie 'kukkuTI aNDaka pramANa mAtra' zabda diyA hai / TIkAkAra ne isakA artha isa prakAra kiyA hai -kukkuTI (murgI) ke aNDaka pramANa kA eka kavala samajhanA caahie| aise battIsa kavala pramANa, puruSa kA AhAra mAnA gayA hai / athavA-kuTo kA artha hai-jhoNpdd'ii| jIvarUpa pakSI ke lie AzrayarUpa hone se yaha zarIra usake lie jhoMpar3I hai / yaha zarIrarUpI kuTI azuciprAyaH hai. isalie yaha 'kukuTI' kahalAtA hai / isa kukuTI kA udarapUraka (mukhamukha meM sugamatA pUrvaka jAne vAle) AhAra ko 'kukuTI aNDaka' kahate haiN| isakA pramANa 'kukuTI aNDaka pramANa' kahalAtA hai / isakA tAtparya yaha hai ki jisa puruSa kA jitanA AhAra hotA hai, usake battIsaveM bhAga ko 'kukuTI aNDaka pramANa' kahate haiM / isa vyAkhyAnumAra yaha samajhanA cAhie ki yadi koI puruSa apane hAtha se causaTha kavala (grAsa) bhI le aura utane AhAra se usake udara (peTa) kI pUrti hotI hai, to utanA AhAra usake lie 'pramANa prApta' AhAra kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki jisa puruSa kA jitanA AhAra hai arthAt jitane AhAra se usakI udarapUrti hotI hai. usa AhAra ko vaha apane hAtha dvArA kitane hI grAsa se mukha meM kyoM na rakhe, kintu zAstrIya bhASA meM vaha AhAra 'battIsa kavala pramANa' kahalAtA hai / usa AhAra kA caturthAMza (cauthA hissA) khAnA 'alpAhAra' For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra za. 7 u. 1 kSetrAtikrAntAdi doSa 1099 UnIdaro hai / bAraha kavalapramANa AhAra karanA DhAI-bhAga UnodarI hai / usa AhAra kA ardhAMza (AdhA bhAga) khAnA 'dvibhAga prApta' UnodarI hai| usa AhAra kA tIna cauthAI bhAga khAnA 'avamodarikA' hai arthAt caturthAMza UnodarI hai aura apanI jitanI khurAka hai utanA AhAra karanA 'pramANa prApta' AhAra kahalAtA hai / isase eka kavala bhI kama AhAra karane vAlA muni 'prakAma-rasa-bhojI' nahIM khlaataa| kSetrAtikrAntAdi doSa 21 prazna-aha bhaMte ! khettAikkaMtassa, kAlAikkaMtassa, maggAi. kiMtassa pamANAikaMtassa pANa-bhoyaNassa ke aTe paNNatte ? . 21 uttara-goyamA ! je NaM NiggaMthe vA NiggaMthI vA phAsuesaNijaM asaNa-pANa-khAima-sAimaM aNuggae sUrie paDiggAhettA uggae sUrie AhAraM AhArei, esa NaM goyamA ! khettAikkate pANa-bhoyaNe / je NaM NiggaMthe vA jAva sAimaM paDhamAe porisIe paDiggAhettA pacchimaM porisiM uvAyaNAvettA AhAraM AhArei, esa NaM goyamA ! kAlAikkate pANa-bhoyaNe / je NaM NiggaMthe vA jAva sAimaM paDiggAhittA paraM addhajoyaNamerAe vIikkamAvaittA AhAramAhArei, esa NaM goyamA ! maggAikkaMte pANa-bhoyaNe / je NaM NiggaMthe vA NiggaMthI vA phAsu-esaNijaM jAva sAimaM paDiggAhittA paraM battIsAe kukkuDiaMDagapamANamettANaM kavalANaM AhAraM AhArei, esa NaM goyamA ! pamANAikkate pANa-bhoyaNe / aTTha For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1100 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 kSetrAtikrAntAdi doSa kukkuDiaMDagapamANamette kavale AhAraM AhAremANe appAhAre, duvAlasa kukkuDiaMDagapamANamette kavale AhAraM AhAremANe avaDDhomoyarie, solasa kukkuDiaMDagapamANamette kavale AhAraM AhAremANe dubhAgappatte, cauvvIsaM kukkuDiaMDagapamANe jAva AhAraM AhAremANe omoyarie, battIsaM kukkuDiaMDagamette kavale AhAraM AhAremANe pamANapatte, etto ekkeNa vi ghAseNaM UNagaM AhAraM AhAremANe samaNe NiggaMthe No pakAmarasabhoItti vattavvaM siyaa| esa gaM goyamA ! khettAikkaMtassa, kAlAikkaMtassa, maggAikkaMtassa pamANAikkaMtassa pANa-bhoyaNassa aTTe paNNatte / kaThina zabdArtha-khetAikkaMtassa-kSetrAtikrAnta, aNuggae sUrie-sUrya ke binA udita hue, uvAyaNAvetA-rakhakara, paraM ajoyaNamerAe boikkamAvaittA-Adhayojana (do kosa) kI maryAdA kA ullaMghana karake, kukkuDiaMDagapamANe-kukkuTI (murgI) ke aMDe ke narAbara, avaDDomoparie-apArca UnodarikA, dubhAgappatte-dvibhAga prApta, omoyarie-UnodarikA, pamANapatte-pramANaprApta (pramANa ke anusAra) ghAseNaM-grAsa, UNagaM-kama, pakAmarasamoIprakAmarasa bhojI (atyaMta madhurAdi rasa kA khAne vaalaa)| bhAvArtha-21 prazna-he bhagavan ! kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta, mArgAtikrAnta aura pramANAtikAnta pAna-bhojana kA kyA artha hai ? 21 uttara-he gautama ! jo koI nigraMtha sAdhu yA sAdhvI, prAsuka aura eSaNIya azana-pAna-khAdima aura svAdima, ina cAra prakAra ke AhAra ko sUryodaya se pUrva grahaNa karake sUryodaya ke pIche khAtA hai, to he gautama ! yaha'kSetrAtikrAnta pAna-bhojana' kahalAtA hai| jo koI nirgrantha sAdhu yA sAdhvI yAvat AhAra ko prathama pahara meM grahaNa karake antima pahara taka rakhakara khAtA hai, to he gautama ! yaha 'kAlAtikAnta pAnabhojana' kahalAtA hai / jo koI nirgrantha sAdhu For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u 1 zastrAtIta Adi dopa . yA sAdhvI yAvat AhAra ko grahaNa karake Adhe yojana kI maryAdA kA ullaMghana karake khAtA hai, to he gautama ! yaha mArgAtikrAnta pAna-bhojana kahalAtA hai / jo koI nirgrantha sAdhu yA sAdhvI yAvat AhAra ko grahaNa karake kukkuTI aNDaka pramANa battIsa kavala ( grAsa) se adhika khAtA hai, to he gautama ! yaha pramANAti. kAnta pAna- bhojana kahalAtA hai / kukkuTIaNDaka pramANa ATha kavala kA AhAra karane vAlA sAdhu 'alpAhArI' kahalAtA hai| kuvakuTI aNDaka pramANa bAraha kavala kA AhAra karane vAle sAdhu ke 'kiJcinnyUna ardha UnodarikA' hotI hai| kukkuTI aNDakapramANa solaha kavala kA AhAra karane vAle sAdhu ke 'ardha UnodarikA' hotI hai / arthAt vaha sAdhu dvibhAga prApta (ardhAhArI) kahalAtA hai| kukkuTI rush pramANa cauvIsa kavala kA AhAra karane vAle sAdhu ke 'UnodarikA' hotI - hai kukkuTI aNDaka pramANa battIsa kavala kA AhAra karane vAlA sAdhu 'pramANa prApta' (pramANayukta) AhAra karane vAlA kahalAtA hai / battIsa kavala se eka. bhI kavala kama AhAra karane vAlA sAdhu 'prakAma-rasa- bhojI ' ( atyanta madhurAdi rasa kA bhoktA ) nahIM khlaataa| isa prakAra kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta, mArgAtikrAnta aura pramANAtikrAnta pAna- bhojana kA artha kahA gayA hai / vivecana - kSetrAtikrAnta-yahAM kSetra zabda kA artha hai-sUrya sambandhI tApa-kSetra, arthAt dina, isakA atikramaNa karanA 'kSetrAtikrAnta' kahalAtA hai| dina ke pahale prahara meM lAye hue AhAra ko cauthe prahara meM karanA 'kAlAtikrAnta' hai| Adhe yojana se Age le jAkara AhArodi karanA : 'mArgAtikrAnta' hai / battIsa kavalapramANa se adhika AhAra karanA ' pramANAtikrAnta' hai / isakA vivecana pahale kiyA jA cukA hai / zastrAtIta Adi doSa 22 prazna - aha bhaMte ! satyAtIyassa, satyapariNAmiyassa, esiyassa, vesiyassa, sAmudANiyassa pANa-bhoyaNarasa ke aTTe paNNatte ? 1101 For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za 7 u. 1 garatrAtIta Adi doSa 22 uttara - goyamA ! jeNaM NiggaMthe vA NiggaMthI vA Nivikhattasatthamusale vavagayamAlA vaNNagavilevaNe vavagayacuyacai yacattadehaM, jIvavippajaDhaM, akayaM, akAriyaM, asaMkappiyaM, aNAhUyaM, akIyakaDaM aNuddiTTaM, NavakoDIparisuddhaM, dasadosa vippamukkaM, ugga-muppAyaNesaNAsuparisuddhaM vItiMgAlaM, vItadhUmaM saMjoyaNAdosa vippamunakaM, asurasuraM acavacanaM aduyaM, avilaMbiyaM aparisADiM, akkhovaMjaNa-vaNANulevaNabhUyaM, saMjamajAyAmAyAvattiyaM, saMjamabhAravahaNaTTayAe vilamiva paNagabhUpaNaM appANeNaM AhAramAhArei esa NaM goyamA ! satthAtIyarasa, satyapariNAmiyarasa jAva pANa- bhoyaNarasa ayamaTTe paNatte / * sevaM bhaMte! mevaM bhaMte ! tti ||sttmse paDhamo uddeso samatto // 'kaThina zabdArtha -- satyAtIyassa - zastrAtIta, satyapariNAmiyassa-- zastra pariNAmita, esissa - eSaNIya, vesiyassa- vyeSita - vividha, sAmudANiyassa -- sAmudAyika, vitta satyamUsale - zastra mUsalAdi rahita, vavagayamAlAbaNNagavilevaNe -- puSpamAlA aura candanAdi vilepa rahita, cuyacayacattaveha - deha zobhA rahita, jIvavippajaDhaM-jIva rahita - prAsuka, aNAhUyaM -- anAhUta - AmantraNa rahita, akIyakaDaM kharIdA huA nahIM, anuddiTThaauddezika nahIM, uggamuppAyaNe saNAparasuddhaM- - udgama utpAdana rUpa eSaNAdi doSa rahita zuddha, asurasuraM - - susuzabda rahita, acabacavaM - capacapa zabda rahita, aduyaM-- zIghratA rahita, utAvala rahita, aparisADi -- nahIM chor3ate hue, akkhovaMjaNavaNANulevaNabhUnaM gAr3I kI dhUrI ke lepa aura vraNa para lepa kI taraha, saMjamajAyAmAyAvattiyaM - saMyama yAtrA mAtrA kA nirvAha karane, bilamikhapaNNagabhUena- bila meM sarpa sIdhA hokara jAtA hai, usa taraha sIdhA gale utAranA / 1102 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavanI bhUtra - za. 7 u. 1 zastrAtIna Adi dASa 1103 - - bhAvArtha-22 prazna-he bhagavan ! zastrAtIta, zastrapariNAmita, eSita, vyeSita, sAmudAyika, bhikSArUpa pAna-bhojana kA kyA artha hai ? 22 uttara-he gautama ! koI nigraMtha sAdhu yA sAdhvI jo zastra aura mUsalAdi se rahita hai, puSpamAlA aura candana ke vilepana se rahita hai, ve kRmyAdi janturahita, nirjIva, sAdhu ke liye svayaM nahIM banAyA huA evaM dUsaroM se nahIM banavAyA huA, asaMkalpita, anAhUta (AmantraNa rahita) akrotakRta (nahIM kharIdA huA.) anuddiSTa (auddezika Adi. doSa rahita) nava-koTi vizuddha, zaMkita Adi dasa doSa rahita, udgama aura utpAdanA sambandhI eSaNA ke doSoM se rahita aMgAra doSa rahita, dhUma doSa rahita, saMyojanA doSa rahita, surasura aura capacapa zanda rahita, bahuta zIghratA aura bahuta mandatA se rahita, AhAra ke kisI aMza ko choDe binA, nIce na girAte hue, gADI ko dhUrI ke aMjana athavA ghAva para lagAye jAne vAle lepa kI taraha kevala saMyama ke nirvAha ke liye aura saMyama kA bhAra vahana karane ke liye, jisa prakAra sarpa bila meM praveza karatA hai, usI prakAra mo AhAra karate haiM, to he gautama ! vaha zastrAtIta, zastrapariNAmita yAvat pAna-bhojana kA artha hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| .. vivecana-kaisA AhAra zastrAtIta arthAt agni Adi zastra se utarA huA tathA zastrapariNAmitaM arthAt agnyAdi zastra lagane se acitta banA huA hotA hai, usa AhAra pAnI kA artha yahA~ batalAyA gayA hai| navakoTi vizuddha kA artha isa prakAra hai-(1)kisI jIva kI hiMsA nahIM krnaa| (2) kisI jIva kI hiMsA nahIM karAnA / (3) hiMsA karane vAle kA anumodana bhI nahIM karanA / (4) svayaM na pakAnA / (5) dUsaroM se na pakavAnA / (6) pakAne vAloM kA anumodana bhI nahIM karanA / (7) svayaM na kharIdanA / (8) dUsaroM se nahIM khriidvaanaa| (9) kharIdane vAle kA anumodana bhI nahIM karanA / ina nau doSoM se rahita AhAra, vastra, pAtra, makAnAdi nava koTi vizuddha kahalAte haiM / ye hI muni ke liye kalpanIya haiN| For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1104 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 zastrAtIta Adi doSa udagama ke solaha doSa ahAkammuddesiya, pUikamme ya mIsajAe y| ThavaNA pAhuDiyAe, pAoyara kIya pAmicce // 1 // pariyaTTie abhihaDe, unibhanne mAlohaDe iya / acchijje aNisiLe, ajjhoyarae ya solasame // 2 // artha-(1) AdhAkarma-sAdhu ke nimitta se sacitta vastu ko acitta karanA yA . acitta ko pakAnA Adi 'AdhAkarma' kahalAtA hai| yaha doSa cAra prakAra se lagatA hai| pratisevana-AdhAkarmI AhAra kA sevana karanA / pratizravaNa-AdhAkarmI AhAra ke liye nimantraNa svIkAra karanA / saMvasana-AdhAkarmI AhAra bhogane vAloM ke sAtha rhnaa| anumodana-AdhAkarmI AhAra bhogane vAloM kI prazaMsA krnaa| (2) auddezika-sAmAnya yAcakoM ko dene kI buddhi se jo AhArAdi taiyAra kiye jAte haiM, unheM bhI auddezika kahate haiM / inake do bheda haiM-ogha aura vibhAga / bhikSukoM ke liye alaga taiyAra na karate hue apane liye banate hue AhArAdi meM hI kucha aura milA denA 'ogha' hai / vivAhAdi meM yAcakoM ke liye alaga nikAla kara rakha chor3anA 'vibhAga' hai| yaha uddiSTa, kRta aura karma ke bheda se tIna prakAra kA hai| phira pratyeka ke uddeza, samuddeza, Adeza aura samAdeza isa taraha cAra cAra bheda batalAye gaye haiM, kintu yahA~ yaha artha vivakSita hai / yathA-kisI khAsa sAdhu ke liye banAyA gayA AhAra, yadi vahI sAdhu le, to AdhAkarma, dUsarA le to auddezika hai| (3) pUtikarma-zuddha AhAra meM AdhAkarmAdi kA aMza mila jAnA 'pUtikarma' hai| AdhAkarmI Adi AhAra kA thor3A-sA aMza bhI zuddha aura nirdoSa AhAra ko sadoSa banA detA hai / zuddha cAritra pAlane vAle saMyamI ke lie vaha akalpanIya hai / jisameM aise AhAra kA aMza lagA ho aise bartana ko bhI TAlanA caahie| (4) mizrajAta-apane aura sAdhu ke liye eka sAtha pakAyA huA AhAra mizrajAta' kahalAtA hai| isake tIna bheda haiM-yAvarthika, pAkhaMDImizra aura sAdhumizra / jo AhAra apane liye aura sabhI yAcakoM ke liye ikaTThA banAyA jAya vaha 'yAvadarthika' hai| jo apane aura sAdhu sanyAsiyoM ke liye ikaTThA banAyA jAya, vaha 'pAkhaMDImizra' hai / jo kevala apane liye aura sAdhuoM ke liye ikaTThA banAyA jAya, vaha 'sAdhu-mitha' hai| . (5) sthApana-sAdhu ko dene kI icchA se kucha kAla ke liye AhAra ko alaga For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 . 1 udgama ke doSa (6) prAbhRtikA - sAdhu ko viziSTa AhAra baharAne ke liye jImaNavAra yA nimaMtraNa ke samaya ko Age pIche karanA / 14 (7) prAduSkaraNa - deya vastu ke aMdhere meM hone para agni, dIpaka Adi kA ujAlA karake yA khir3akI vagairaha kholakara vastu ko prakAza meM lAnA athavA AhArAdi ko andherI jagaha se prakAza vAlI jagaha meM lAnA 'prAduSkaraNa' hai / (8) krIta - sAdhu ke liye mola liyA AhArAdi / ( 9 ) prAmitya ( pAmicce) -- sAdhu ke liye udhAra liyA huA AhArAdi / (10) parivartita - sAdhu ke liye badalA karake liyA huA / (11) abhihRta - ( abhihaDe ) - sAdhu ke liye gRhastha dvArA grAma yA ghara Adi se sAmane lAyA huA AhArAdi ! (12) udbhinna- sAdhu ko ghI Adi dene ke liye kuppI Adi kA muMha ( chAMdaNa) khola kara denA / (13) mAlApahRta - Upara, nIce yA tirachI dizA meM jahA~ AsAnI se hAtha nahIM pahu~ca sake, vahA~ paMjoM para khar3e hokara yA nasenI evaM sIr3hI Adi lagAkara AhAra denA / isake cAra bheda haiN| urdhva adha:, ubhaya aura tiryaka, inameM se bhI hara eka ke jaghanya, utkRSTa aura. madhyama rUpa tIna-tIna bheda haiN| er3iyA~ uThAkara hAtha phailAte hue chata meM TaMge chIMke Adi 'kucha nikAlanA jaghanya Urdhva - mAlApahRta hai| sIr3hI Adi lagAkara Upara ke maMjila se utArI gaI vastu utkRSTa UrdhvamAlApahRta hai / inake bIca kI vastu madhyama hai| isI taraha adhaH, ubhaya aura tiryak ke bhI bheda jAnane cAhiye / se . (14) Achedya-nirbala vyakti yA apane Azrita rahane vAle naukara cAkara aura putra Adi se chIna kara sAdhu ko denA, isake bhI tIna bheda haiM- svAmIviSayaka, prabhuviSayaka aura stenaviSayaka / grAmamAlika 'svAmI' aura apane ghara kA mAlika 'prabhu' kahalAtA haiM / cora aura luTere ko 'stana' kahate haiN| ina meM se koI kisI se kucha chIna kara sAdhu ko de, to kramazaH ina tInoM se bhI uparokta doSa lagatA hai| (15) anisRSTa - kisI vastu ke eka se adhika mAlika hone para saba kI icchA binA denA / (16) adhyavapUraka - sAdhuoM kA Agamana sunakara AdhaNa meM kucha bar3hAnA arthAt apane liye banate hue bhojana meM sAdhuoM kA Agamana sunakara unake nimitta se aura milA denA / For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1106. . ... bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 utpAdana ke doSa udgama ke solaha doSoM kA nimitta gRhastha dAtA hotA hai| arthAt gRhastha ke nimitta se ye doSa sAdhuoM ko lagate haiN| * utpAdanA ke solaha doSa dhAI dUI nimitte, AnIva vANimage tigicchA y|" kohe mANe mAyA lohe, ya, havaMti dasa ee // 1 // pugvipacchAsaMthava, vijjA maMte ya cuNNa joge y| ... uppAyaNAi dosA, solasame mUlakamme yH||2|| (1) dhAtrI-bacce ko khilAnA, pilAnA Adi dhAya kA kAma karake yA kisI ke ghara meM dhAya kI naukarI lagavAkara AhAra lenaa| (2) dUtI-eka dUsare kA sandeza gupta yA prakaTa rUpa se pahuMcA - kara, dUta kA kAma karake AhArAdi lenaa| . (3) nimitta-bhUta aura bhaviSyat ko jAnane ke zubhAzubha nimitta batalAkara AhA. rAdi lenaa| . (4) AjIva - spaSTa yA aspaSTa rUpa se apanI jAti aura kula Adi prakaTa krke| .. . (5) vanIpaka-zramaNa, zAkya, sanyAsI Adi meM jo jisakA bhakta ho, usake sAmane usI kI prazaMsAkara ke yA dInatA dikhAkara AhArAdi lenaa| (6) cikitsA-auSadhi karanA yA batAnA Adi cikitsaka kA kAma karake AhArAdi grahaNa krnaa| ...... (7) krodha-krodha karake yA gRhastha ko zApAdi kA bhaya dikhAkara bhikSA lenaa| . (8) mAna-abhimAna se apane ko pratApI, tejasvI, bahuzruta Adi. batAte hue apanA prabhAva jamAkara AhArAdi lenaa| (9) mAyA-vaMcanA arthAt ThagAI karake AhArAdi lenaa| (10) lobha-AhAra meM lobha karanA arthAt bhikSA ke liye jAte samaya jIbha ke lAlaca se yaha nizcaya karake nikalanA ki Aja to amuka vastu hI khAyeMge aura usake anAyAsa na milane para idhara-udhara DhUMDhanA tathA dUdha Adi mila jAne para svAdavaza zakkara Adi ke liye idhara-udhara bhaTakanA 'lomapiNDa' hai| (11) prApazcAtsaMstava (puvipacchA saMthava)-AhAra lene ke pahale yA pIche For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 eSaNA ke doSa 1107 dAnA kI prazaMsA karanA / (12)vidyA-strIrUpa devatA se adhiSThita yA japa, homa Adi se siddha hone vAlI akSaroM kI racanA vizeSa ko vidyA' kahate haiM / vidyA kA prayoga karake AhArAdi lenA 'vidyApiNDa' hai| (13) mantra-puruSarUpa deva ke dvArA adhiSThita aisI akSara racanA, jo kevala pATha mAtra se siddha ho jAya, use 'mantra' kahate haiM / mantra ke prayoga se liyA jAne, vAlA AhA rAdi 'mantrapiNDa' hai| . (14) cUrNa-adRzya karane vAle surame Adi kA prayoga karake jo AhArAdi liyA jAya, use 'cUrNapiNDa' kahate haiN| . (15)yoga-pAdalepa vazIkaraNa Adi siddhiyAM batAkara jo AhArAdi liyA jAya, use 'yogapiNDa' kahate haiN| (16) mUlakama-garbha-stambhana, garbhAdhAna, garbhapAta Adi saMsAra sAgara meM bhramaNa karAne vAlI sAvadya-kriyA krnaa| utpAdanA ke doSa sAdhu se lagate haiM arthAt ina doSoM ke lagane kA nimitta sAdhu hI letA hai| eSaNA ke dasa doSa saMkiya-makkhiya-Nikkhitta, pihiya-sAhariya-bAya-gummIse / apariNaya-litta-chaDDiya, esaNa-dosA basa havaMti // 1 // (1) saMkiya (zaMkita)-AhAra meM AdhAkarmAdi doSoM kI zaMkA hone para bhI use lenaa| (2) makkhiya (mrakSita)-dete samaya AhAra, camacA yA hAtha Adi kisI aMga kA sacitta vastu se chU jAnA yA sacitta vastu se lage hue hAtha yA bartana Adi se denaa| (3) Nikkhitta (nikSipta)-dI jAne vAlI vastu, sacitta ke Upara rakhI use lenaa| isake pRthvIkAyAdi chaha bheda haiN| .. (4) pihiya (pihita)-deya vastu, sacitta ke dvArA DhaMkI huI ho / isake bhI pRthvIkAyAdi chaha bheda haiM (5) sAhariya (saMhRtya)-jisa bartana meM asUjhatI vastu par3I ho, usameM se asUjhatI vastu nikAla kara usI bartana se AhArAdi denaa| For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1108 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 1 eSaNA ke doSa (6) dAyaka-bAlaka Adi dAna dene ke anadhikArI se, AhArAdi lenA 'dAyaka' doSa hai / yadi adhikArIvyakti svayaM bAlaka Adi ke hAtha se AhArAdi baharAnA cAhe, to usameM doSa nahIM haiM / puruSavizeSa kI apekSA isake cAlIsa bheda kiye gaye haiN| . (7) ummIse (unmizra)-acitta ke sAtha sacitta yA mizra milA huA athavA sacitta yA mizra ke sAtha acitta milA huA AhAra lenA 'unmizra' doSa hai| (8) apariNaya (apariNata)-pUre pAka ke bAda vastu ke nirjIva hone se pahale hI use lelenA athavA jisameM zastra pUrI taraha pariNata na huA ho, aisI vastu lenaa| (9) litta (lipta) hAtha yA pAtra (bhojana parosane kA bartana) Adi meM lepa karane vAlI vastu ko 'lipta' kahate haiM / jaise-dUdha, dahI, ghI Adi lepa karanevAlA vastu ko lenA 'lipta doSa' hai / rasIlI vastuoM ke khAne se bhojana meM gRddhi bar3ha jAtI hai / dahI Adi ke hAtha yA bartana Adi meM lage rahane para unheM dhonA par3atA hai| isase 'pazcAtkarma' Adi doSa lagate haiM / isaliye sAdhu ko lepa karanevAlI vastueM nahIM lenI cAhiye / adhika svAdhyAya aura adhyayana Adi khAsa kAraNa se yA vaisI zakti na hone para lepa vAle padArtha bhI lene kalpate haiM / lepavAlI vastu lete samaya dAtA kA hAtha aura parosane kA bartana saMsRSTa (jisameM dahI Adi lage hue hoM) athavA asaMsRSTa hote haiM / isI prakAra diyA jAne vAlA dravya sAvazeSa (jo dene se kucha bAkI baca gayA ho) yA niravazeSa (jo bAkI na bacA ho) do prakAra kA hotA hai / ina ke ATha bhAMge hote haiN| jaise (1) saMsRSTa-hAtha, saMsRSTa-pAtra aura sAvazeSa dravya / (2) saMsRSTa-hAtha, saMsRSTa-pAtra aura niravazeSa dravya / (3) saMsRSTa-hAtha, asaMsRSTa-pAtra aura sAvazeSa dravya / (4) saMsRSTa-hAtha, asaMsRSTa pAtra aura niravazeSa drbhy| (5) asaMsRSTa-hAtha, saMsRSTa pAtra aura sAvazeSa dravya / (6) asaMsRSTa-hAtha, saMsRSTa-pAtra aura niravazeSa drvy| (7) asaMsRSTa-hAtha, asaMsRSTa-pAtra aura sAvazeSa dravya / (8) asaMsRSTa-hAtha, asaMsRSTa-pAtra aura niravazeSa dravya / ina ATha bhAgoM meM viSama arthAt prathama, tRtIya, paMcama aura saptama bhaMgoM meM lepa vAle padArtha grahaNa kiye jA sakate haiM / sama arthAt dUsare, cauthe, chaThe aura AThaveM bhaMga meM grahaNa na karanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 2 supratyAkhyAna duppratyAkhyAna satparya yaha hai ki hAtha yA pAtra saMsaSTa ho yA asaMsRSTa, pazcAtkarma arthAt hAtha Adi kA dhonA, isa bAta para nirbhara nahIM hai / pazcAtkarma kA honA yA na honA dravya ke na vacane yA vacane para Azrita hai / arthAt yadi diyA jAne vAlA padArtha kucha bAkI baca jAya to hAtha yA kur3achI Adi ke lipta hone para bhI unheM nahIM dhoyA jAtA, kyoMki usI dravya ko parosane kI phira saMbhAvanA rahatI hai| yadi vaha padArtha bAkI na bace, to bartana Adi dho diye jAte haiM / ise sAdhu ko pazcAtkarma doSa lagane kI saMbhAvanA rahatI haiN| isaliye aise bhAMge kalpanIya kahe gaye haiM- jinameM dI jAne vAlI vastu sAvazeSa kahI hai / sArAMza yaha hai ki lepa vAlI vastu tabhI kalpanIya hai jaba vaha lene ke bAda kucha bAkI bacI rahe / pUrI lene para hI pazcAtkarma doSa kI saMbhAvanA hai| lipta doSa kA pracalita artha yaha hai ki tatkAla ke lape hue AMgana para jAkara sAdhu AhArAdi leve yA usa para jAkara dAtA AhArAdi deve / (10) chaDDiya (chardita) - jisake chIMTe nIce par3a rahe hoM, aisA AhAra lenA 'chardita doSa' hai| ese AhAra meM nIce calate hue kIr3I Adi jIvoM kI hiMsA kA Dara hai, isaliye sAdhu ko akalpanIya hai / " eSaNA ke doSa sAdhu aura gRhastha donoM ke nimitta se lagate haiM / ina uparokta samasta doSoM ko TAlakara muni ko AhArAdi grahaNa karanA aura bhoganA cAhiye / ina doSoM kA yaha artha aura varNana piNDaniryukti, pravacanasArodvAra Adi granthoM se liyA gayA hai / // iti sAtaveM zataka kA pahalA uddezaka saMpUrNa // zataka 7 uddezaka 2 1109 supatyAkhyAna duSpratyAkhyAna prazna- 1 seNUNaM bhaMte ! savvapANehiM savvabhUehiM savvajIvehiM, mavvasattehiM paJcakhAyamiti vayamANassa supaccakkhAyaM bhavaha, dupaJca For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1110 bhagavatI sUtra --za 7 u. 2 supratyAkhyAna duSpratyAkhyAna kvAyaM bhavai ? 1. uttara - goyamA ! savvapANehiM, jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa siya supaccakkhAyaM bhavai, siya dupaccanakhAyaM bhavai / prazna - se keNaNaM bhaMte! evaM vuccai - savvapANehiM jAva savvasatte hiM jAba siya paccakhAyaM bhavai ? uttara - goyamA ! jassa NaM savvapANehiM, jAva savvasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANassa No evaM abhisamaNNAgayaM bhavai - ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA, tarasa NaM savrvapANehiM jAva savvasattehiM pavakkhAyamiti vayamANassa No supacakkhAyaM bhavai, dupaJcakkhAyaM bhavai / evaM khalu se dupacakkhAI savvapANehiM jAva savvasatehiM paJcakakhAyamiti vayamANe No saccaM bhAsaM bhAsaha, mosaM bhAsaM bhAsai / evaM khalu se musAvAI savvapANehiM jAva savvasatte hiM tivihaM tiviheNaM asaMjaya-vizya-paDihaya-paccakkhAyapAvakamme, saki rie, asaMvuDe, egaMtadaMDe, egaMtavAle yAvi bhavai / jassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANassa evaM abhisamaNNA - gayaM bhavai - ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA, tassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM paJcavakhAyamiti vayamANarasa supaccakkhAyaM bhavai, No dupaccakkhAyaM bhavai / evaM khalu se supaccavakhAI savva For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 3. u. 2 supratyAnyAna duSpratyAkhyAna 1111 pANehiM jAva savvasattehiM . paJcazvAyamiti vayamANe saccaM bhAmaM bhAsai, No mosaM bhAsaM bhAsai / evaM khalu se saccavAI savvapANehiM, jAva savvasattehiM tivihaM tiviheNaM saMjaya-viraya-paDihaya-paJcavakhAyapAvakamme, akirie, saMvuDe, egaMtapaMDie yAvi bhavai, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-jAva siya dupaJcakkhAyaM bhavai / kaThina zabdArtha-abhisamaNNAgayaM-isa prakAra kA jJAna honA, sakirie-sakriya, asaMvaDe-asaMvRta (jisane Azvava dvAroM ko nahIM rokA) egaMtavaMDe-ekAnta daNDa (dUsare prANiyoM kI hiMsA karane vAlA) egaMtabAle-ekAntabAla (sarvathA ajnyaanii)| bhAvArtha-1 prazna-he bhagavan ! 'maine sabhI prANa. sabhI bhata. sabhI jIva aura sabhI sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai, isa prakAra kahane vAle ke supratyAkhyAna hotA hai, yA duSpratyAkhyAna hotA hai ? .1 uttara-he gautama ! 'mane sabhI prANa, sabhI bhUta, sabhI jIva, aura sabhI sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai'-isa prakAra bolane vAle ke kadAcit supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai| ___prazna-he bhagavan ! Apa aisA kyoM kahate haiM ki sabhI prANa yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA tyAga karane vAle ke kadAcit supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai. ? .. uttara-he gautama ! 'maine sarvaprANa. yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai'-isa prakAra bolane vAle puruSa ko yadi isa prakAra kA jJAna nahIM hotA ki 'ye jIva haiM, ye ajIva haiM, ye sa haiM, ye sthAvara haiM, usa puruSa kA pratyAkhyAna supratyAkhyAna nahIM hotA, kintu duSpratyAkhyAna hotA hai|' 'maine sabhI prANa yAvat sabhI sattvoM ko hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai-isa prakAra bolatA huA vaha duSpratyAkhyAno puruSa, satyabhASA nahIM bolatA, kintu asatya For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1112 bhagavatI sUtra - za. 7 u 2 supratyAkhyAna duSpratyAkhyAna bhASA bolatA hai / isa prakAra vaha mRSAvAdI sarvaprANa yAvat sarva satvoM meM tIna karaNa tIna yoga se asaMyata, (saMyama rahita) avirata (virati rahita ) pApakarma kA atyAgI evaM apratyAkhyAnI ( jisane pApakarma kA tyAga aura pratyAkhyAna nahIM kiyA hai) sakriya ( kAyikI Adi karma-bandha kI kriyAoM se yukta ) saMvara rahita, ekAntadaNDa ( hiMsA karane vAlA) aura ekAnta ajJAnI hai / gautama ! jo puruSa jIva, ajIva, trasa aura sthAvara ko jAnatA hai, usako aisA jJAna hai, to usakA kahanA ki 'maine sarva prANa yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai'- satya hai| usakA pratyAkhyAna, supratyAkhyAna hai, kiMtu duSpratyAkhyAna nahIM / 'maine sarva prANa yAvat saba sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai' - isa prakAra bolane vAlA vaha supratyAkhyAnI, satya bhASA bolatA hai, mRSA bhASA nahIM bolatA / isa prakAra vaha supratyAkhyAnI satyabhASI, sarvaprANa yAvat sarva satvoM meM tIna karaNa tIna yoga se saMyata, virata, pApa-karma kA tyAgI, pratyAyAnI, akriya (karma-bandha kI kriyAoM se rahita ) saMvarayukta aura ekAnta paMDita hai / isaliye he gautama ! aisA kahA jAtA hUM ki yAvat kadAcit supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai / vivecana - prathama uddezaka meM pratyAkhyAnI jIva kA varNana kiyA gayA hai / aba isa dUsare uddezaka meM pratyAkhyAna kA varNana kiyA jAtA hai / kisa jIva kA pratyAkhyAna, supratyAkhyAna hotA hai aura kisa kA duSpratyAkhyAna hotA hai, isa prazna ke uttara meM batalAyA gayA hai ki sabhI prANa, bhUta, jIva. sattva kI hiMsA kA pratyAkhyAna karane vAle jIva ko yadi jIva, ajIva, trasa aura sthAvara kA jJAna hai, to usakA pratyAkhyAna supratyAkhyAna hai aura jisako inakA jJAna nahIM, usakA pratyAkhyAna duSpratyAkhyAna hai / kyoMki jJAna ke abhAva meM use yathAvat bodha nahIM ho sakatA / -- Age ke prazna kA uttara dete hue duSpratyAkhyAna kA kathana pahale kiyA gayA aura supratyAkhyAna kA pIche, isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ 'yathA saMkhya' nyAya ko chor3akara 'yathAsanna' nyAya svIkAra kiyA gayA hai + / + jo zabda pahale mAyA hai, usako vyAkhyA pahale karanA aura jo zabda pIche jAyA hai, usakI For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 7 u. 2 mUlAMtara guNa pratyAsthAna . 1113 supratyAkhyAna kA kAraNa jIvAjIvAdikA bodha hai aura bodha kA abhAva duSpratyAkhyAna meM nimitta hai| mUlottara guNa pratyAra yAna / 2 prazna-kaivihe NaM bhaMte ! paJcakkhANe paNNatte ? 2 uttara-goramA ! duvihe. paJcakkhANe paNNatte, taM jahA-mUlaguNapaJcarakhANe ya uttaraguNapaJcakkhANe y| - 3 prazna-mUlaguNapaJcakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? 3 uttara-goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-savvamUlaguNapaccakkhANe ya desamUlaguNapaJcakkhANe y| 4 prazna-savvamUlaguNapaJcavakhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNate ? 4 uttara-goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA-savvAo pANAi. vAyAo veramaNaM, jAra savAo pariggahAo veramaNaM / __-5 prazna-desamUlaguNapaJcakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNate ? - 5 uttara-goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA-thUlAo pANAi. vAyAo veramaNaM, jAva thUlAo pariggahAo vermnnN| vyAkhyA pIche karanA-yaha 'yathAsaMkhya' (yathAkrama) nyAya kahalAtA hai| .. jo zanda prazna ke anta meM AyA hai usakI pahale vyAkhyA karanA aura jo zabda prazna ke prArambha meM AyA hai usako vyAkhyA pIche karanA, yaha 'yathA''sanna' (samIpastha)nyAya kahalAtA hai| yahA~ prazna ke anta meM Aye hue 'duSpratyAkhyAna' zabda kI vyAkhyA pahale kI gaI aura supratyAkhyAna zabda kI vyAkhyA pIlekI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 2 mUlottara guNa pratyAkhyAna bhAvArtha - 2 prazna - he bhagavan ! pratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 2 uttara - he gautama ! pratyAkhyAna do prakAra kA kahA gayA hai / yathAmUlaguNapratyAkhyAna aura uttaraguNapratyAkhyAna / 3 prazna - he bhagavan ! mUlaguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 3 uttara - he gautama! mUlaguNapratyAkhyAna do prakAra kahA gayA hai / yathA - sarva mUlaguNapratyAkhyAna aura deza-mUla- guNapratyAkhyAna / 4 prazna - he bhagavan ! sarva-mUla-guNa- pratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 4 uttara - he gautama ! sarva mUlaguNapratyAkhyAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai / yathA - sarva prANAtipAta se viramaNa, sarva- mRSAvAda se viramaNa, sarva adattAdAna se viramaNa, sarva-maithuna se viramaNa aura sarva parigraha se viramaNa | 5 prazna - he bhagavan ! deza mUlaguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 5 uttara- he gautama ! deza mUlaguNapratyAkhyAna pA~ca prakAra kA kahA gayA / yathA-sthUla - prANAtipAta se viramaNa yAvat sthUla- parigraha se viramaNa / 1114 vivecana - cAritrarUpa kalpavRkSa ke mUla ke samAna prANAtipAta viramaNa Adi guNa 'mUlaguNa' kahalAte haiN| mUlaguNa viSayaka pratyAkhyAna (tyAga) ko 'mUla guNapratyAkhyAna ' kahate haiM / vRkSa kI zAkhA ke samAna mUlaguNoM kI apekSA jo uttararUpa guNa hoM, ve 'uttaraguNa' kahalAte haiM / aura tadviSayaka pratyAkhyAna ' uttaraMguNapratyAkhyAna' kahalAte haiM / sarvathA mulaguNapratyAkhyAna - 'sarvamUla guNapratyAkhyAna' nahalAtA hai aura dezataH (aMzataH ) mUlaguNa pratyAkhyAna, 'dezamUlaguNapratyAkhyAna' kahalAtA hai| sarvavirata muniyoM ke sarvamUlaguNapratyAkhyAna hotA hai aura dezavirata zrAvakoM ke deza mUlaguNapratyAkhyAna hotA hai / . 6 prazna - uttaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kahavihe paNNatte ? 6 uttara - goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA - savuttaraguNapacca For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 2 mUlAMtara guNa pratyAkhyAna 1995 kkhANe ya desuttaraguNapaJcakakhANe ya / 7 prazna-savvuttaraguNapaJcavakhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNate ? 7 uttara-goyamA ! dasavihe paNNatte, taM jahA aNAgayamaikkaMta koDIsahiyaM NiyaMTiyaM ceva / sAgAramaNAgAra parimANakaDaM niravasesaM // sAkeyaM ceva addhAe paccaskhANaM bhave dasahA / 8 prazna-desuttaraguNapaJcakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte / 8 uttara-goyamA ! sattavihe paNNatte, taM jahA-1 disivvayaM, 2 uvabhogaparibhogaparimANaM, 3 aNNatthadaMDaveramaNaM, 4 sAmAiyaM, 5 desAvagAsiyaM, 6 posahovavAso, 7 atihisaMvibhAgo; apacchimamAraNaMtiyasalehaNAjhUsaNA''rAhaNayA / kaThina zabdArtha-aNAgayaM-anAgata, aivataM-atikrAnta, koDIsahiyaM-koTisahita, niyaMTiyaM-niyantrita, sAgAramaNAgAra--sAkAra nirAkAra, 6 parimANakaraparimANakRta, saakeyN-sNket| .. bhAvArtha-6 prazna-he bhagavan ! uttaraguNapratyAlyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 6 uttara-he gautama ! uttaraguNapratvAkhyAna do prakAra kA kahA gayA hai|| yathA-sarvottaraguNapratyAkhyAna aura dezottaraguNapratyAkhyAna / . 7 prazna-he bhagavan ! sarvottaraguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai? ___7 uttara-he gautama ! sarvottaraguNapratyAkhyAna dasa prakAra kA kahA gayA hai / yayA-1 anAgata, 2 atikrAnta, 3 koTisahita, 4 niyantrita, 5 sAkAra, For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1116 bhagavatI sUtra - za. 7 u. 2 mUlottara guNa pratyAkhyAna: 6 anAkAra, 7 parimANakRta, 8 niravazeSa, 9 saMketa, 10 addhApratyAkhyAna / isa prakAra sarvottaraguNapratyAkhyAna dasa prakAra kA kahA gayA hai| 8 prazna - he bhagavan ! dezauttaraguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 8 uttara - he gautama ! deza uttara guNa pratyAkhyAna sAta prakAra kA kahA gayA hai / yathA -1 digvrata, 2 upabhogaparibhogaparimANa, 3 anarthadaNDaviramaNa, 4 sAmAyika, 5 dezAvakAzika, 6 pauSadhopavAsa, 7 atithisaMvibhAga, aura apazcimamAraNAntika-saMlekhanA noSaNA - ArAdhanA / bibecana--sarvottaraguNa pratyAkhyAna ke dasa bheda haiM / yathA ( 1 ) anAgata pratyAkhyAna hohI pajjosavaNA mama pa tathA aMtarAiyaM hojjA / guruveyAvacceNaM, tabasti gelaNNayAe vA // 1 // so dAi tavokammaM paDivajjaha taM aNAgae kAle / eyaM paccavakhArNa aNAgayaM hoi nAyavvaM // 2 // . artha - kisI Ane vAle parva para nizcita kiye hue pratyAkhyAna ko, usa samaya bAdhA par3atI dekhakara pahale hI kara lenA - ' anAgata pratyAkhyAna hai'| jaise ki paryuSaNa meM AcArya, tapasvI aura glAna ( rogI) muni kI sevA zuzrUSA karane ke kAraNa hone vAlI antarAya ko dekhakara pahale hI upavAsa Adi kara lenA / (2) atikrAnta pajjo sabaNAi tavaM jo khalu na karei kAraNajjAe / guruveyAvacceNa tavassigelaNNayAe vA // 1 // so dAi tavokammaM paDivajjai taM aicchie kAle / eyaM pacacakkhANaM aikkataM hoi NAyadhvaM // 2 // artha - paryuSaNAdi ke samaya koI kAraNa upasthita hone para bAda meM tapasyAdi karanA arthAt guru tapasvI aura glAna kI vaiyAvRtya Adi kAraNoM se jo vyakti paryuSaNa Adi parvo para For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - sa. 7 u. 2 mUlottara guNa pratyAkhyAna tapasyA nahIM kara sakA, vaha yadi vAda meM vahIM tapa kare, to use 'atikrAntapratyAkhyAna' kahate haiM / (3) koTi sahita paTuvaNao u divaso paccakkhANassa niTThavaNao ya / mahiyaM sameti doNi u taM bhaNNai koDIsahiyaM tu // | 1 || artha ---jahA~ eka pratyAkhyAna kI samApti tathA dUsare pratyAkhyAna kA prArambha eka hI dina meM ho jAya, use koTi-sahita pratyAkhyAna kahate haiN| jaise ki upavAsa ke pAraNe meM Ayambila Adi tapa karanA / (4) niyantrita mAse mAse ya tavo amugo amuge diNammi evaiyo / haTTheNa gilANa va kAyavvo jAva UsAso || 1 || eyaM paccakkhANaM niyaMTiyaM dhIrapurisapaNNasaM / ja gevhaMta aNagArA aNistiyappA apaDibaddhA // 2 // artha- jisa dina jo pratyAkhyAna karane kA nizcaya kiyA hai, usI dina use niyama pUrvaka karanA, bImArI Adi kI bAMdhA Ane para bhI use nahIM chor3anA-niyantrita pratyAsthAna hai| pratyeka mAsa meM jisa dina jitane kAla ke liye jo tapa aMgIkAra kiyA hai, use avazya karanA, roga Adi bAdhAe~ upasthita hone para bhI prANa rahate use nahIM chor3anA niyantrita pratyAkhyAna hai / 1117 (5) sAkAra ( sAgAra) pratyAkhyAna - jisa pratyAkhyAna meM kucha AgAra arthAt apavAda rakhA jAya, una AgAroM meM se kisI ke upasthita hone para tyAgI huI vastu tyAga kA samaya pUrA hone se pahale bhI kAma meM le lI jAya to pratyAkhyAna nahIM TUTatA / jaise ki navakArasI, porisI Adi pratyAkhyAnoM meM anAbhoga Adi AgAra haiM / (6) anAkAra (anAgAra ) pratyAkhyAna - jisa pratyAkhyAna meM 'mahattarAgAra' Adi AgAra na hoN| ( anAbhoga aura sahasAkAra to usameM bhI hote haiM, kyoMki muMha meM aguMlI Adi ke anupayoga pUrvaka par3a jAne se AgAra na hone para pratyAkhyAna ke TUTane kA Dara hai / ) (7) parimANa-kRta battI hiM va kavalehi va gharehi bhikkhAhi ahava bahi / jo matapariccAyaM kareha parimANakaDameyaM // 1 // For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1118 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 2 mUlottara guNa pratyAkhyAna artha-datti (dAta), kavala (grAsa), ghara, bhikSA yA bhojana ke dravyoM kI maryAdA karanA 'parimANakRta' pratyAkhyAna hai| (8) niravazeSa savvaM asaNaM savvaM ca pANagaM samvalajjapejjavihi / pariharai samvabhAveNeyaM maNiyaM niravasesaM // 1 // .., artha-azana, pAna, khAdima aura svAdima cAroM prakAra ke AhAra kA sarvathA tyAga karanA-niravazeSa pratyAkhyAna haiN| (9) saMketa pratyAkhyAna aMguTumuDhigaMThIghara seUsAsa thibugajoikkheM / maNiyaM saMkeyameyaM dhIrehi aNataNANihi / / 1 / / . artha-aMgaThA, muTThI, gAMTha Adi ke cinha ko lekara jo pratyAkhyAna kiyA jAtA . hai, use 'saMketa pratyAkhyAna' kahate haiN| (10) addhA pratyAkhyAna adApaccakkhANaM jaMtaM kaalppmaanncheennN| purimaDDaporasIhi muhuttamAsaddhamAsehiM // 1 // .. .. - artha-addhA arthAt kAla ko lekara jo pratyAkhyAna kiyA jAtA hai, jaise porisI, donorimI, addhamApa, mAsa Adi, use 'addhA-pratyAkhyAna' kahate haiN| __.. dezottara-guNa pratyAkhyAna ke sAta bheda batalAye gaye haiM / yathA-(1) digvata-pUrva, dakSiNa, pazcima, uttara, Upara, nIce, ina chaha dizAoM kI maryAdA karanA evaM niyamita dizA se Age Azravasevana kA tyAga karanA-'digvrata' yA 'diziparimANavata' kahalAtA hai| : (2) upabhogaparibhogaparimANa vrata-bhojanAdi jo eka bAra bhogane meM Ate haiM, ve 'upabhoga' haiM aura bAra bAra bhoge jAne vAle vastra, zayyA Adi 'paribhoga' hai + / upabhoga paribhoga yogya vastuoM kA parimANa karanA chabbIsa boloM kI maryAdA karanA evaM maryAdA ke uparAnta upabhoga paribhoga yogya vastuoM ke bhogopabhoga kA tyAga karanA 'upabhogaparibhoga parimANa vrata' hai| + upabhoga paribhoga zabdoM kA artha upAsakadazAMga sUtra adhyayana 1 meM isa prakAra bhI kiyA haibAravAra bhoga jAne vAle padArtha 'upabhoga' aura eka hI bAra bhoge jAne vAle padArtha paribhoga' hai| For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7. u. 2 mUlAttara guNa pratyAkhyAna (3) anarthadaNDa viramaNa vrata-apadhyAna arthAt ArtadhyAna, rodradhyAna karanA, pramAda pUrvaka pravRtti karanA, hiMsAkArI zastra denA evaM pApakarma kA upadeza denA-ye. sabhI kArya 'anarthadaNDa hai| kyoMki inase niSprayojana hiMsA hotI hai / isa anarthadaNDa se nivRtta honA 'anarthadaNDaviramaNa' vrata hai| (4) sAmAyika vrata-sAvadya-vyApAra kA tyAga kara AtaMdhyAna aura raudradhyAna ko dUra kara, dharmadhyAna meM AtmA ko lagAnA aura manovRtti ko samabhAva meM rakhanA-sAmAyikavrata hai| eka sAmAyika kAla, do ghaDI arthAt eka muhUMta (48 miniTa) hai / sAmAyika meM battIsa doSoM koM varjanA cAhiye / (5) dezAvakAzika vrata-digvata meM dizAoM kA jo parimANa kiyA hai, usakA tathA pahale ke sabhI vratoM kA pratidina saMkoca karanA, 'dezAvakAzika' vrata hai / maryAdA ke bAhara kI dizAoM meM Asrava kA sevana nahIM karanA cAhiye, tathA maryAdita dizAoM meM jitane dravyoM kI maryAdA kI hai, usake uparAnta dravyoM kA upabhoga na karanA cAhiye / (6) pauSadhopavAsa vrata-eka dina rAta arthAta ATha prahara ke liye-cAra AhAra, maithuna, maNi, suvarNa tathA AbhUSaNa, puSpamAlA, sugandhita cUrNa Adi tathA sakala sAvadha vyApAroM ko tyAga kara dharmasthAna meM rahanA aura dharma-dhyAna meM lIna rahakara zubhabhAvoM se ukta kAla ko vyatIta karanA 'poSadhopavAsa' vrata hai| isa vrata meM pauSadha ke aThAraha doSoM kA tyAga karanA . caahiye| (7) atithisaMvibhAga vrata-paMca-mahAvratadhArI sAdhuoM ko unake kalpa ke anusAra nirdoSa azana, pAna, khAdima, svAdima, vastra, pAtra kambala, pAdaproJchana, pITha, phalaka, zayyA, saMstAraka, auSadha aura bheSaja-ye caudaha prakAra kI vastue~ niSkAma buddhipUrvaka, AmakalyANa kI bhAvanA se denA tathA dAna kA saMyoga na milane para sadA aisI bhAvanA rakhanA-atithisaMvibhAga vrata' hai| digvata, upabhoga paribhoga parimANavata, anarthadaNDaviramaNa vrata, inako 'guNavata' bhI kahate haiM / sAmAyika vrata; dezAvakAzika vrata, pauSadhopavAsa vrata aura atithisaMvibhAga vrata, inako 'zikSAvata' kahate haiN| - apazcimamAraNAntikasaMlekhanA:-yadyapi AvIci-maraNa kI dRSTi se sabhI prANiyoM kA pratikSaNa maraNa ho rahA hai, kintu yahAM usa maraNa kI vivakSA nahIM kI gaI / parantu sampUrNa Ayu kI samAptirUpa maraNa kI vivakSA kI gaI hai / apazcima arthAt jisake pIche koI kArya karanA zeSa na rahA ho, use 'apazcima' kahate haiM / antima maraNa ke samaya zarIra For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavato sUtra-za. 7 u. 2 pratyAtyAnI apratyAkhyAnI : aura kaSAyAdi ko kRza karane vAlA tapa vizeSa 'apazcima-mAraNAntika-salekhanA' kahalAtI hai / usake sevana kI ArAdhanA akhaNDa kAla taka karanA 'apazcimamAraNAntika-saMlekhanAjoSaNA ArAdhanA' kahalAtI hai| yahA~ digvatAdi sAta dezottaraguNa kahe gaye haiN| salekhanA ko bhajanA (vikalpa) se dezotaraguNa samajhanA cAhiye, kyoMki Avazyaka meM aisA kahA gayA hai ki yaha saMlekhanA dezottara guNavAle ke liye dezottaraguNarUpa hai aura sarvottaraguNa vAle ke liye sarvottaraguNarUpa hai| dezotaraguNa vAle ko bhI antima samaya meM yaha avazya karanI cAhiye, yaha bAta sUcita karane ke liye isakA kathana dezottara guNoM ke sAtha kiyA gayA hai| pratyAkhyAnI apratyAkhyAnI 9 prazna-jIvA NaM bhaMte ! kiM mUlaguNapaJcakkhANI, uttaraguNapacAkhANI, apacakkhANI ? 9 uttara-goyamA ! jIvA mUlaguNapaJcakkhANI vi, uttaraguNapavAkhANI vi, apaccarakhANI vi| 10 prazna-NeraiyA NaM bhaMte ! kiM mUlaguNapaJcakkhANI-pucchA / 10 uttara-goyamA ! NeraiyA No mUlaguNapaJcakkhANI, No uttaraguNapaJcakkhANI, apacakkhANI; evaM jAva cariMdiyA, paMciM. diyatirikkhajoNiyA maNupsA ya jahA jIvA, vANamaMtara-joisiyavemANiyA jahA NeraiyA / . bhAvArtha- prazna-he bhagavan ! kyA jIva, mUlaguNapratyAkhyAnI hai, uttaragugapratyAkhyAnI hai, yA apratyAkhyAnI hai ? For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatI sUtra-zaM. 7 u. 2 pratyAkhyAnI apratyAkhyAnI 1121 9 uttara-he gautama ! jIva, mUlaguNa pratyAkhyAnI bhI haiM, uttaraguNapratyAkhyAnI bhI haiM aura apratyAkhyAnI bhI haiN| .......... 10 prazna-he bhagavan ! kyA narayika jIva, mUlaguNa pratyAkhyAnI hai, uttaraguNa pratyAkhyAnI haiM, yA apratyAkhyAnI haiM ? 10 uttara-he gautama ! narayika jIva, mUlaguNa pratyAkhyAnI nahIM haiM, uttara-guNa pratyAkhyAnI bhI nahIM haiM, apratyAkhyAnI haiN| isa prakAra caturindriya, jIvoM paryanta kahanA cAhiye / paMcendriya tiyaMca aura manuSyoM ke viSaya meM audhika jIvoM kI taraha kahanA cAhiye / vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika devoM ke viSaya meM narayika jIvoM kI taraha kahanA caahiye| 11 prazna-eesi NaM bhaMte ! jIvANaM mUlaguNapaJcakkhANINaM, uttaraguNapaJcakkhANINaM, apaccakkhANINa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ? ____ 11 uttara-goyamA ! savvatthovA jIvA mUlaguNapaJcavakhANI, uttara... 'guNapaJcakkhANI asaMkhejaguNA, apaJcakkhANI aNaMtaguNA / 12 prazna-eesi NaM bhaMte ! paMciMdiyatirikkhajoNiyANaMpucchA / 12 uttara-goyamA ! savvatthovA jIvA paMciMdiyatirikkhajoNiyA mUlaguNapaJcakkhANI, uttaraguNapaJcakkhANI asaMkhejaguNA, apaJcakkhANI asNkhejgunnaa| .. 13 prazna-eesi NaM bhaMte ! maNussANaM mUlaguNapaJcakkhANINaM For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1122 - bhagavatI sUtra - za. 7 u. 2 supratyAkhyAna duSpratyAkhyAna pucchA / 13 uttara - goyamA ! savvatthovA maNussA mUlaguNapaccara khANI, uttaraguNapaJcakkhANI saMkhejjaguNA, apacakkhANI asaMkhejjaguNA / 11 prazna - he bhagavan ! mUlaguNapratyAkhyAnI, uttaraguNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? 11 uttara - he gautama! mUla-guNa- pratyAkhyAnI jIva saba se thor3e haiM, uttara- guNa- pratyAkhyAnI jIva unase asaMkhyaguNe haiM aura apratyAkhyAnI jIva, unase bhI anantaguNe haiM / 12 prazna - he bhagavan ! ina mUlaguNa- pratyAkhyAnI Adi jIvoM meM paMceMdriyatiryaMca jIva kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? 12 uttara - he gautama! mUla-guNa- pratyAkhyAnI paMcendriya tiryaJca jIva sabase thoDe hai, unase uttaraguNa- pratyAkhyAnI asaMkhyaguNe haiM aura apratyAkhyAnI unase asaMkhyaguNe haiM / kauna 13 prazna - he bhagavan ! ina mUlaguNa- pratyAkhyAnI Adi meM manuSya kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? 13 uttara - he gautama! mUla-guNa- pratyAkhyAnI manuSya sabase thoDe haiM, uttara-guNa- pratyAkhyAnI manuSya unase saMkhyAtaguNe haiM aura apratyAkhyAnI manuSya unase asaMkhyAtaguNe haiM / 14 prazna - jIvA NaM bhaMte! kiM savvamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI, apaJcakkhANI ? . 14 uttara - goyamA ! jIvA savvamUlaguNa paccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI, apacakkhANI vi / For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI' sUtra - za. 7 u. 2 pratyAkhyAnI apratyAkhyAnI 15 prazna - zeraiyANaM - pucchA ! : 15 uttara-goyamA ! NeraiyA No savvamUlaguNapaccakkhANI, No desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI / evaM jAva cauriMdiyA | 16 prazna - paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM - pucchA / 16 uttara - goyamA ! paMciMdiyatirikkhajoNiyA No savvamUlaguNapaJcakkhANI, desamUlaguNapaJcakkhANI vi, apaccakkhANI vi / maNussA jahA jIvA, vANamaMtara - joisa cemANiyA jahA rahayA / 1123 17 prazna - eesi NaM bhaMte ! jIvANaM savvamUlaguNapaccavakhANINaM, desamUlaguNapaccakkhANINaM, apacakkhANINa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? 17 uttara - goyamA ! savvatthovA jIvA savvamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI asaMkhejjaguNA, apaJcavakhANI anaMtaguNA / evaM appA bahugANi tiNi vi jahA paDhamillae daMDae, NavaraM savvatthovA paMciMdiyatirikkhajoNiyA desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI asaMkhejaguNA / kaThina zabdArtha- paDha millae- pahale meM, appAbahugANi - alpabahutva / bhAvArtha - 14 prazna - he bhagavan ! kyA jIva sarva mUlaguNa- pratyAkhyAnI haiM, deza mUlaguNapratyAkhyAnI haiM, yA apratyAkhyAnI haiM ? 14 uttara - he gautama! jIva sarvamUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM aura apratyAkhyAnI bhI haiM / For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1124 bhagavatI sUtra-za. 7 u.2 pratyAkhyAnI apratyAkhyAnI 15 prazna-he bhagavan ! kyA narayika jIva, sarva-mUlaguNapratyAkhyAnI haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI haiM, yA apratyAkhyAnI haiM ? 15 uttara-he gautama ! narayika jIva, sarva-mUlaguNapratyAkhyAnI nahIM, aura dezamUlaguNapratyAkhyAnI bhI nahIM, kiMtu apratyAkhyAnI haiM / yAvat caturindriya taka isI prakAra kahanA caahiye| 16 prazna-he bhagavan ! kyA paJcendriya tiryaJca jIva, sarva-malagaNa pratyAkhyAnI haiM, dezamUlaguNa pratyAkhyAnI haiM yA apratyAkhyAnI haiM ? 16 uttara-he gautama ! paJcendriya tiryaJca jIva, sarva-mUlaguNa pratyAkhyAnI nahIM, kintu dezamUlaguNa pratyAkhyAnI haiM aura apratyAkhyAnI haiN| manuSyoM kA kathana audhika jIvoM ke samAna karanA cAhiye / vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika devoM kA kathana, narayika jIvoM ke samAna karanA caahiye| 17 prazna-he bhagavan ! sarvamUlaguNapratyAkhyAnI, dezamUlagaNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? 17 uttara-he gautama ! sarva-mUlaguNa pratyAkhyAnI jIva, sabase thoDe haiN| dezamUlaguNapratyAkhyAnI jIva, unase asaMkhya guNe haiN| aura apratyAkhyAnI jIva, unase ananta guNe haiN| isI prakAra tIna arthAt audhika jIva, paJcendriya tiyaMJca aura manuSya kA alpa bahutva, prathama daNDaka meM kahe anusAra kahanA cAhiye, kiMtu itanI vizeSatA hai ki dezamUlaguNapratyAkhyAnI paMcendriya tiyaMca, saba se thoDe haiM aura apratyAkhyAnI paMcendriya tiryaJca unase asaMkhya guNe haiN| 18 prazna-jIvA NaM bhaMte ! kiM savvauttaraguNapaJcakkhANI desuttaraguNa paJcakkhANI, apacakkhANI? __18 uttara-goyamA ! jIvA savvuttaraguNapaJcakkhANI vi, tiNNi vi| paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNussA ya evaM ceva, sesA apa For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 2 pratyAkhyAnI apratyAkhyAnI 1125 cakkhANI, jAva vemaanniyaa| 19 prazna-eesi NaM bhaMte ! jIvANaM savvauttaraguNapaJcakkhANINaM? __ 19 uttara-appAvahugANi tiNNi vi jahA paDhame daMDae, jAva maNussANaM / bhAvArtha-18 prazna-he bhagavan ! kyA jIva, sarvottaraguNa-pratyAkhyAnI haiM, dezottaraguNa-pratyAkhyAnI haiM, yA apratyAkhyAnI haiM ? 18 uttara-he gautama! jIva, sarvottaragaNa-pratyAkhyAnI Adi tInoM prakAra ke haiN| paMcendriya tiyaMca aura manuSyoM kA kathana bhI isI taraha karanA cAhiye / zeSa vaimAnika paryanta sabhI jIva, apratyAkhyAnI haiN| 19 prazna-he bhagavan ! sarvottaraguNa-pratyAkhyAnI, dezottaraguNapratyAkhyAno aura apratyAkhyAnI jIvoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? 19 uttara-he gautama ! ina tInoM kI alpa-bahutva, prathama daNDaka meM kahe anusAra yAvat manuSyoM taka jAna lenA caahiye| 20 prazna-jIvA NaM bhaMte ! kiM saMjayA, asaMjayA, saMjayAsaMjayA ? 20 uttara-goyamA ! jIvA saMjayA vi, asaMjayA vi, saMjayAsaMjayA vi tiNi vi, evaM jaheva paNNavaNAe taheva bhANiyavvaM jAva vemANiyA, appAbahugaM taheva tiNha vi bhANiyavvaM / 21 prazna-jIvA paM. bhaMte ! kiM paJcakkhANI, apaJcakkhANI, For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1126 bhagavatI sUtra - za. 7 u 2 pratyAkhyAnI apratyAkhyAnA paJcakkhANApaccakkhANI ? 21 uttara - goyamA ! jIvA paccakkhANI vi tiNi vi evaM maNussA vitiSNi vi, paMciMdiyatirikkhajoNiyA AillavirahiyA sesA savve apacakkhANI, jAva vemANiyA / 22 prazna - eesi NaM bhaMte! jIvANaM paJcakkhANINaM jAva visesAhiyA vA ? 22 uttara - goyamA ! savvatthovA jIvA paJcakkhANI, paJcakkhANApaJcakkhANI asaMkhejjaguNA, apaccakkhANI anaMtaguNA / paMciMdiyatirikkhajoNiyA savvatthovA paccavakhANApaccavakhANI, apacana khANI asaMkhejaguNA | maNussA savvatthovA paccakkhANI, paccakkhANApaccakkhANI saMkhejjaguNA, apaccakkhANI asaMkhejjaguNA / kaThina zabdArtha - AillavirahiyA - Adi ( prathama ) ke bhaMga se rahita / bhAvArtha - 20 prazna - he bhagavan ! kyA jIva saMyata haiM, asaMyata haiM, saMyatAsaMyata (deza- saMyata ) haiM ? 20 uttara - he gautama ! jIva saMghata bhI haiM, asaMyata bhI haiM aura saMyatAsaMyata bhI haiN| tInoM prakAra ke haiN| isa taraha prajJApanA sUtra ke battIsaveM pada meM kahe anusAra yAvat vaimAnika paryanta kahanA cAhiye aura tInoM alpabahutva pUrvavat kahanA cAhiye / 21 prazna - - he bhagavan ! jIva, pratyAkhyAnI haiM, apratyAkhyAnI haiM yA pratyAkhyAnApratyAkhyAnI (deza pratyAkhyAnI ) haiM ? 21 uttara - he gautama! jIva, pratyAkhyAnI Adi tInoM prakAra ke haiN| isI For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra za. 7. u. 2 pratyAkhyAnI apratyAsthAnI kA taraha manuSya bhI tInoM prakAra ke haiN| paMcendriya-tiyaMca-yonika jIva, prathama bhRMga rahita haiM arthAt ve pratyAkhyAnI nahIM haiM, kintu apratyAkhyAnI aura pratyAkhyAnApratyAkhvAnI haiN| zeSa vaimAnika paryanta sabhI jIva apratyAkhyAnI haiM / 1127 22 prazna - he gautama ! pratyAkhyAnI Adi jIvoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? 22 uttara - he gautama! pratyAkhyAnI jIva sabase thoDe haiM, pratyAkhyAnApratyAkhyAnI jIva unase asaMkhya guNe haiM aura apratyAkhyAnI jIva unase ananta guNe haiN| paMcendriyatiyaMca jIvoM meM pratyAkhyAnApratyAkhyAnI jIva sabase thor3e haiM aura apratyAkhyAnI unase asaMkhyaguNe haiN| manuSyoM meM pratyAkhyAnI manuSya sabase thoDe haiM / pratyAkhyAnApratyAkhyAnI unase saMkhyAtaguNe haiM aura apratyAkhyAnI unase asaMkhya guNe haiM / 1 vivecana-- mUlaguNapratyAkhyAnI jIva sabase thor3a kahe gaye haiM arthAt sarvamUlaguNapratyA. rUpAnI aura deza mUlaguNa pratyAkhyAnI jIva sabase thor3e haiM, kyoMki sarva uttaraguNapratyAkhyAnI aura deza uttara guNapratyAkhyAnI jIva unase asaMkhya guNe haiM / isakA kAraNa yaha hai ki sarvavirata (muni) jIvoM meM, jo uttara guNapratyAkhyAnI haiM, ve avazya hI mUlaguNapratyAkhyAnI haiM, kiMtu jo mUlaguNapratyAkhyAnI haiM, ve kadAcit uttaraguNapratyAkhyAnI hote bhI haiM aura nahIM bhI hote haiM / jo uttaraguNapratyAkhyAna se rahita haiM, aise mUlaguNapratyAkhyAnI hI yahA~ para gRhIta kiye haiM / ve dUsare jIvoM se alpa hI haiN| bahuta se muni dasa vidha pratyAkhyAna se yukta hote haiM, phira bhI ve mUlaguNapratyAkhyAnI jIvoM se saMkhyAta guNe hI hote haiM, asaMkhyAta guNe nahIM hote / kyoMki sabhI muni saMkhyAta hI hote haiN| isa prakAra mUlaguNapratyAkhyAnI jIva sabase thor3e hote haiM / uttaraguNapratyAkhyAnI jIva unase asaMkhyAta guNe hote haiM, isakA kAraNa yaha hai ki dezavirata jIvoM meM mUlaguNa se rahita bhI uttaraguNa vAle hote haiM, kyoMki madhu-mAMsAdi kA tyAga evaM vicitra prakAra ke abhigraha ke dhAraka hone se ve uttara guNa vAle haiM tathA sAmAyika, pauSadhopavAsa Adi karane vAle hone se ve uttaraguNa ke dhAraka haiN| isaliye dezavitottaraguNa vAloM kI apekSA mUlaguNa vAloM se uttaraguNa vAle jIva asaMkhyAta guNe kahe gaye haiM / apratyAkhyAnI * jIba unase ananta guNe haiN| isakA kAraNa yaha hai ki manuSya aura paJcendriya tiryaJca hI pratyAkhyAna vAle hote haiM, zeSa jIva to apratyAkhyAnI hI hote haiM / unameM vanaspatikAya For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 2 kyA jIva zAzvata hai ? ke jIva bhI sammilita haiM aura ve ananta haiN| isaliye apratyAkhyAnI jIva ananta guNe haiM / manuSyoM meM apratyAkhyAnI asaMkhyAta guNe kahe gaye haiM, isakA kAraNa yaha hai ki ina meM sammUcchima manuSyoM kA grahaNa kiyA gayA hai| garbhaja manuSya to saMkhyAta hI haiN| : 1128 mUlaguNa pratyAkhyAnI Adi jIva saMyata Adi hote haiM, isaliye Age saMyatoM ke saMbaMdha meM kahA gayA hai / saMyatAdi ke sambandha meM jisa taraha prajJApanA sUtra ke battIsaveM pada meM kahA gayA hai, usI taraha yahA~ bhI kahanA cAhiye tathA unakA alpabahutva pUrvavat kahanA cAhiye / audhika sUtra meM saba se thor3e saMyata jIva haiM, saMyatAmaMyata unase asaMkhya guNe haiM aura asaMyata jIva ananta guNe haiM / paJcendriya tiryaJcoM meM saba se thor3e saMyatAsaMyata hai; asaMyata unase asaMkhyAta guNe haiN| manuSyoM meM sabase thor3e saMyata jIva haiM. unase saMyatAsaMyata saMkhyAta guNe haiM aura unase asaMyata jIva asaMkhyAta guNe haiM / pratyAkhyAnAdi hone para hI saMyatAdi hote haiM / isaliye Age pratyAkhyAnI Adi ke sambandha meM kathana kiyA gayA hai / yadyapi chaThe zataka ke cauthe uddezaka meM pratyAkhyAnI Adi kA kathana ho cukA hai, kintu vahA~ unakA alpa bahutva nahIM batAyA gayA hai| isaliye yahA~ alpa- bahutva sahita pratyAkhyAnI kA punaH kathana kiyA gayA hai, tathA yahA~ sambandhAntara se unakA kathana prAsaMgika bhI hai| ataeva unakA yahAM kathana kiyA gayA hai / kyA jIva zAzvata hai ? 23 prazna - jIvA NaM bhaMte! kiM sAsayA, asAsayA ? 23 uttara - goyamA ! jIvA siya sAsayA, siya asAsayA / prazna - se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai - jIvA siya sAsayA, siya asAsayA ? uttara- goyamA ! davvaTTayAe sAsayA, bhAvaTTayAe asAsayA, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vubai - jAva siya asAsayA / For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 2 kyA jIva zAzvata hai ? .. 1129 24 prazna-NeraDyA NaM bhaMte ! kiM sAsayA, asAsayA ? : 24 uttara-evaM jahA jIvA tahA NeraiyA vi, evaM jAva vemANiyA jAva siya sAsayA, siya asAsayA / * sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti (r) // sattamasae biIo uddeso samatto // kaThina zabdArtha-sAsayA-zAzvata (nitya) damvadvayAe-dravya kI apekSA se, mApaTTayAe-bhAva kI apekSA se / bhAvArtha-23 prazna-he bhagavan ! kyA jIva zAzvata hai yA azAzvata hai ? 23 uttara-he gautama ! jIva kathaJcit zAzvata aura kaJcit azAzvata hai| . prazna-he bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ki jIva kaJcit zAzvata hai aura kaJcit azAzvata hai ? ... uttara-he gautama | dravya kI apekSA jIva zAzvata hai aura bhAva kI apekSA jIva azAzvata hai / isa kAraNa aisA kahatA hUM ki jIva kathaJcit azAzvata 24 prazna-he bhagavan ! kyA narayika jIva zAzvata haiM, yA azAzvata haiM? - 24 uttara-he gautama ! jisa prakAra jIvoM kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra narayikoM kA bhI karanA cAhiye / isI taraha vaimAnika paryanta caubIsa hI daNDaka kA kathana karanA cAhiye ki jIva kathaJcit zAzvata hai aura kathaJcit azAzvata hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1130 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 3 varSAdi RtuoM meM vanaspati kA AhAra vivecana-jIvoM kA prakaraNa cAlU hone se yahAM jIvoM ke viSaya meM zAzvatatA aura azAzvatatA kA kathana kiyA gayA hai / // iti sAtaveM zataka kA dUsarA uddezaka sampUrNa // zataka 7 uddezaka 3.. varSAdi RtuoM meM vanaspati kA AhAra 1 prazna-vaNassaikAiyA NaM bhaMte ! kiM kAlaM savappAhAragA vA, savvamahAhAragA vA bhavaMti ? 1 uttara-goyamA ! pAusavarisArattesu NaM ettha NaM vaNassai. kAiyA savvamahAhAragA bhavaMti, tayANaMtaraM ca NaM sarae, tayANaMtaraM ca NaM hemaMte, tayANaMtaraM ca NaM vasaMte, tayANaMtaraM ca NaM gimhe, gimhAsu NaM vaNassaikAiyA savvappAhAragA bhvNti| .2 prazna-jai NaM bhaMte ! gimhAsu vaNassaikAiyA savvappAhAragA bhavaMti, kamhA NaM bhaMte ! gimhAsu bahave vaNassaikAiyA pattiyA, puphiyA, phaliyA hariyagarerijamANA, sirIe aIva aIva uvasobhemANA upasobhemANA ciTuMti ? 2 uttara-goyamA ! gimhAsu NaM bahave usiNajoNiyA jIvA For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI.sUtra-za. 7 u. 3. varSAdi RtuoM meM vanaspati kA AhAra 1131 ya, poggalA ya vaNassaikAiyattAe vakkamaMti viukkamati, cayaMti, uvavajaMti, evaM khalu goyamA ! gimhAsu vahave vaNassaikAiyA pattiyA, puphiyA, jAva ciTuMti / kaThina zabdArtha-pAusa-varisA-rattesu-pAuma- arthAt zrAvaNa aura bhAdrapada mAsa, parisA-Azvina aura kArtika mAsa kI rAtriyoM meM, (caumAse meM) tayANaMtaraM-usake bAda, sarae-zarad Rtu arthAt mArgazIrSa aura pauSa mAsa meM, hemaMte-hemanta Rtu arthAt mAgha aura * phAlguNa mAsa meM, vasaMte-basaMta Rtu-caitra aura vaizAkha meM, gimhe-grISma-jyeSTha aura ASAr3ha mAsa meM, bahave-bahuta se, hariyagarerijjamANA-hariyAI se ekadama dIpti yukta, sirIezobhA se, usiNajoNiyA-uSNa yonivAle, viukkamaMti-vizeSa utpanna hote haiN| bhAvArtha-1 prazna-he bhagavan ! vanaspatikAyika jIva, kisa kAla meM sarvAlpAhArI (saba se thor3A AhAra karane vAle) hote hai aura kisa kAla meM sarvamahAhArI (saba se adhika AhAra karane vAle) hote haiM ? 1 uttara-he gautama ! prAvaTa Rtu meM arthAt zrAvaNa aura bhAdrapada mAsa meM tayA varSA Rtu meM arthAt Azvina aura kArtika mAsa meM vanaspatikAyika jIva, sarva-mahAhArI hote haiM / isake bAda zarad Rtu meM isake bAda hemanta Rtu meM isake bAda basanta Rtu meM aura isake bAda grISma Rtu meM anukrama se alpAhArI hote haiM, evaM grISma Rtu meM sarvAlpAhArI hote haiN| __ 2 prazna-he bhagavan ! yadi grISma Rtu meM vanaspatikAyika jIva, sarvAlpAhArI hote haiM, to bahuta se vanaspatikAyika, grISma Rtu meM pAnavAle, puSpavAle, aura phalavAle hare hare ekadama dIptiyukta evaM vana kI zobhA se suzobhita kaise hote haiM ? ____2 uttara-he gautama ! grISma Rtu meM bahuta se uSNayonivAle jIva aura pudgala vanaspatikAya rUpa se utpanna hote haiM, vizeSa rUpa se utpanna hote haiM, vRddhi ko prApta hote haiM aura vizeSa rUpa se vRddhi ko prApta hote haiN| isa kAraNa he gautama | goSma Rta meM bahuta se vanaspatikAyika pattoM vAle, puSpoM vAle For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1132 bhagavatI sUtra - za. 7 u. 3 varSAdi RtuoM meM vanaspati kA AhAra yAvat hote haiM / vivecana - RtueM chaha kahI gayI haiN| yathA-prAvRT, varSA, zarad, hemanta, basanta aura grISma / zrAvaNa aura bhAdrapada ko 'prAvRT,' Azvina aura kArtika ko 'varSA' mRgazira aura pauSa ko 'zarad,' mAgha aura phAlguna ko 'hemanta,' caitra aura vaizAkha ko 'basanta' tathA jyeSTha aura ASAr3ha ko 'grISma Rtu kahate haiM / ina chaha RtuoM meM se prAvRT aura varSA Rtu meM vanaspatikAyika jova, sarvamahAhArI ( saba se adhika AhAra karane vAle) hote haiN| kyoMki usa samaya varSA barasatI hai / isaliye jala kI adhikatA ke kAraNa vanaspati ko AhAra adhika milatA hai / usake bAda zarad hemanta aura basanta meM kramaza: alpAhArI hote haiM aura grISma Rtu meM sarvAlpAhArI hote haiM / grISma Rtu meM sarvAlpAhArI hote hue bhI kaI vanaspatiyA~ patra puSpAdi se yukta hokara ekadama harI-bharI dikhAI detI hai / isakA kAraNa yaha hai ki unameM usa samaya uSNayonika jIva adhika paidA hote haiM aura vRddhi ko prApta hote haiM / 3 prazna - se NUNaM bhaMte ! mUlA mUlajIvaphuDA, kaMdA kaMdajIvaphuDA, jAva bIyA bIyajIvaphuDA ? 3 uttara - haMtA, goyamA ! mUlA mUlajIvaphuDA, jAva bIyA bIyajIvaphuDA / 4 prazna - jai NaM bhaMte ! mUlA mUlajIvaphuDA, jAva bIyA bIyajIvaphaDA, kamhA NaM bhaMte ! vaNassaikAiyA AhAreMti, kamhA pari NAmeMti ? 4- uttara - goyamA ! mUlA mUlajIvaphuDA, puDhavIjIvapaDibaddhA tamhA AhAreMti, tamhA pariNAmeMti; kaMdA kaMdajIvaphuDA mUlajIvapADavRddhA, tamhA AhAreMti, tamhA pariNAmeMti, evaM jAva bIyA bIyajIva For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 3 varSAdi RtuoM meM vanaspati kA AhAra 1133 phuDA phalajIvapaDibaddhA tamhA AhAreMti, tamhA pariNAmeti / kaThina zabdArtha--phuDA-vyApta, paDibaddhA-pratibaddha-baMdhe hue / bhAvArtha-3 prazna-he bhagavan ! kyA vanaspatikAya ke mUla, mUla ke jIvoM se spaSTa (vyApta) hote haiM ? kanda, kanda ke jIvoM se spRSTa hote haiM ? yAvat bIja, bIja ke jIvoM se spRSTa hote haiM ? . ___3 uttara-hA~ gautama ! mala, mUla ke jIvoM se spaSTa hote haiM yAvat bIja bIjoM ke jIvoM se spaSTa hote haiN| 4 prazna-he bhagavan ! yadi mUla, mUla ke jIvoM se vyApta haiM yAvat bIja, bIja ke jIvoM se vyApta haiM, to vanaspatikAyika jIva, kisa taraha AhAra karate haiM aura kisa taraha pariNamAte haiM ? 4 uttara-he gautama ! mala, mUla ke jIvoM se vyApta haiM aura ve pRthvI ke jIvoM ke sAtha saMbaddha haiM, isase vanaspatikAyika jIva, AhAra karate haiM aura pariNamAte haiN| isa taraha yAvat bIja, bIja ke jIvoM se vyApta haiM aura ve phala ke jIvoM ke sAtha saMbaddha haiN| isase ve AhAra karate aura usako pariNamAte hai| vivecana--yahAM para eka hI vRkSAdirUpa vanaspati ke dasa vibhAga batalAye gaye haiN| yathA-mUla, kanda, skandha, tvacA, zAlA (zAkhA),pravAla, patra, puSpa, phala aura bIja / yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki mUlAdi ke jIva mUlAdi se vyApta haiM aura puSpa, phala, bIjAdi ke jIva, puSpa phala bIjAdi se vyApta haiM / ve bhUmi se dUra haiM aura AhAra to bhUmigata hotA hai, phira ve kisa prakAra AhAra grahaNa karate haiM aura pariNamAte haiM ? isa prazna kA uttara yaha hai ki mUla, mUlajIvoM se spRSTa hai aura pRthvI jIvoM ke sAtha pratibaddha haiM / usa pratibaddhatA ke kAraNa mUla ke jIva, pRthvI rasa kA AhAra karate haiM / kanda, kanda ke jIvoM se spRSTa haiM aura mUla ke jIvoM se pratibaddha hai / usa mUla jIva pratibaddhatA ke kAraNa kanda ke jIva, mUlajIvoM dvArA gRhIta pRthvIrasa kA AhAra karate haiM / isa taraha kramazaH skandhAdi se lekara bIja paryanta samajha lenA caahiye| ye saba paraspara eka dUsare se pratibaddha haiN| For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1134 bhavagatI sUtra-za. 7 u. 3 kRSNAdi lezyA aura alpAdhika karma . 5 prazna-aha bhaMte ! Alue, mUlae, siMgabere, hirilI, sirilI sisirilI, kiTThiyA, chiriyA chIravirAliyA, kaNhakaMde, vajakaMde, sUraNakaMde, khelUDe, adabhaddamutthA, piMDahalidA, lohiNIhUthIhU, thirugA, muggapaNNI, assakaNNI, sIhakaNNI, sIhaMDhI, musuMDhI, jeyAvaNNe, tahappagArA savve te aNaMtajIvA vivihasattA ? .. 5 uttara-haMtA, goyamA ! Alue. mUlae jAva aNaMtajIvA vivihsttaa| kaThina zabdArtha--jeyAvaNe-usI prakAra ke, tahappagArA--tathAprakAra ke| bhAvArtha-5 prazna-he bhagavan ! AlU, mUlA, adarakha, hirIlo, sirIlI, sissirIlo kiTTikA, chiriyA, choravidArikA, bajra kanda, sUraNakanda, khelarA, ArdrabhadramothA, piMDaharidrA, rohiNI, huthihU, thirugA, mudgaparNI, azvakarNI, siMhakarNI, sihaNDI, musuNDhI aura isI taraha ko dUsarI vanaspatiyAM, kyA ananta jIva vAlI haiM aura vividha jIva vAlI haiM ? 5 uttara-he gautama ! AlU, mUlA yAvat musuNDhI aura isI prakAra kI dUsarI vanaspatiyAM ananta jIva vAlI haiM aura vividha jIva vAlI haiN| vivecana-AlU, mUlA, hirIlI sirIlI Adi ye saba anantakAya ke bheda haiM aura bhinna bhinna dezoM meM una una nAmoM se prasiddha haiN| inameM ananta jIva haiM aura ve vividha sattva haiM arthAt varNAdi ke bheda se aneka prakAra ke haiM evaM vicitra karma ke kAraNa bhI ve aneka prakAra ke haiN| kRSNAdi lezyA aura alpAdhika karma 6 prazna-siya bhaMte ! kaNhalese gairaie appakammatarAe, gIla. For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 7 u. 3 kRSNAdi lezyA aura alpAdhika karma 1135 lese Neraie mahAkammatarAe ? 6 uttara-haMtA, miyaa| prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuncai-kaNhalese Neraie appakammatarAe, NIlalese Neraie mahAkagmatarAe ? ___ uttara-goyamA ! ThiI paDucca, se teNaTeNaM goyamA ! jAva mahAkammatarAe / - 7 prazna-siya bhaMte ! NIlalese Neraie appakammatarAe, kAu. lese gairaie mahAkammatarAe ? 7 uttara-haMtA, siyaa| prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-NIlalese Neraie appakammatarAe, kAulese Neraie mahAkammatarAe ? uttara-goyamA ! ThiiM paDucca; se teNaTeNaM goyamA ! jAva mahA. kammatarAe / evaM asurakumAre vi, NavaraM teulesA abbhahiyA, evaM jAva vemANiyA jassa jai lessAo tassa tattiyA bhANiyavvAo, joisiyassa Na bhaNNai / jAva siya bhaMte ! pamhalesse vemANie appakammatarAe, sukkalese vemANie mahAkammatarAe ? haMtA, siyA / se keNaTeNaM ? sesaM jahA NeraDyassa; jAva mhaakmmtraae| kaThina zabdArtha-amahiyA-adhika / bhAvArtha-6 prazna-he bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA narayika kadAcit For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1136 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 3 kRSNAdi lezyA aura alpAdhika karma alpakarma vAlA hotA hai aura nIlalezyA vAlA nairayika, kadAcit mahAkarma vAlA hotA hai ? 6 uttara-hA~, gautama ! hotA hai| prazna-he bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? jisase aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA vAlA narayika, kadAcita alpakarma vAlA hotA hai aura nIla. lezyA vAlA narayika kadAcit mahAkarma vAlA hotA hai ? uttara-he gautama ! sthiti kI apekSA se aisA kahA jAtA hai ki yAvat mahAkarma vAlA hotA hai| 7 prazna-he bhagavan ! kyA nIlalezyA vAlA narayika kadAcit alpakarma vAlA hotA hai aura kApotalezyA vAlA nairayika, kadAcit mahAkarma vAlA hotA hai ? 7 uttara-hAM, gautama ! kadAcit hotA hai| prazna-he bhagavan ! aisA kisa kAraNa kahate haiM ki nIlalezyA vAlA nairayika kadAcit alpakarma vAlA hotA hai aura kApotalezyA vAlA nairayika kadAcit mahAkarmaH vAlA hotA hai ? uttara-he gautama ! sthiti kI apekSA aisA kahatA hU~ ki yAvat vaha mahAkarma vAlA hotA hai| isI prakAra asurakumAroM ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye, parantu unameM eka tejolezyA adhika hotI hai arthAt unameM kRSNa, nIla, kApota aura tejo, ye cAra lezyAeM hotI hai isI taraha vaimAnika devoM paryanta kahanA cAhiye / jisameM jitanI lezyA hoM utanI kahanI cAhiye, kintu jyotiSI daNDaka kA kathana nahIM karanA caahiye| prazna-yAvat he bhagavan ! kyA padmalezyA vAlA vaimAnika, kadAcit alpakarma vAlA hotA hai aura zuklalezyA vAlA vaimAnika kadAcit mahAkarma vAlA hotA hai ? uttara--hAM, gautama ! kadAcit hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 3 vedanA aura nirjarA prazna - he bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? uttara- zeSa sArA kathana nairathika kI taraha kahanA cAhiye yAvat mahAkarma hotA haiM / vivecana - kRSNalezyA atyanta azubha pariNAma rUpa hai, usakI apekSA nIlalezyA kucha zubha pariNAma rUpa hai / isaliye sAmAnyataH kRSNalezyA vAlA jIva mahAkarmI aura nIla lezyA vAlA jIva alpakarmI honA hai, parantu AyuSya kI sthiti kI apekSA kRSNalezI jIva kadAcit alpakarmI aura naulalezI jIva, kadAcit mahAkarmI bhI ho sakatA hai| jaise ki sAtavIM naraka meM utpanna koI kRSNalezyA vAlA nairayika, jisane apanI AyuSya kI bahuta sthiti kSaya karadI haiM, ataeva usane bahuta karma bhI kSaya kara diye haiM, usakI apekSA koI nIla lezyA vAlA nairayika dasa sAgaropama kI sthiti se pA~cavI naraka meM abhI tatkAla utpanna " huA hI hai| usane AyuSya kI sthiti adhika kSaya nahIM kI / ataeva usake abhI bahuta karma kI haiN| isa kAraNa vaha usa kRSNalezI nairayika kI apekSA mahAkarmI haiM / yahA~ jyotiSI daNDa kA niSedha karane kA kAraNa yaha hai ki jyotiSI devoM meM kevala eka tejolezyA hI hotI hai, dUsarI lezyA nahIM hotii| dUsarI lezyA ke na hone se vaha . alpakarmI aura mahAkarnI, kisa dUsarI lezyA kI apekSA kahA jAya ? isaliye vaha anya lezyA sApekSa alpa-karma vAlA aura mahAkarma vAlA nahIM kahA jA sakatA vedanA aura nirjarA 1137 8 prazna-se NUNaM bhaMte ! jA veyaNA sA NijjarA, jA NijjarA sA veyaNA ? 8 uttara - goyamA ! No NaTThe samaTTe / prazna - sekeTTeNaM bhaMte ! evaM buccai - jA veyaNA Na sA NijjarA, jA NijarA Na sA veyaNA ? For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1138 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 3 vedanA aura nirjarA , uttara-goyamA ! kammaM veyaNA, NokammaM NijarA, se teNaTeNaM goyamA ! jAva Na sA veyaNA / ___ 9 prana-NeraiyANaM bhaMte ! jA veyaNA sA NijarA, jA gijarA sA veyaNA? 9 uttara-goyamA ! No iNaTe samaTe / prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-NeraiyANaM jA veyaNA Na sA NijarA, jA NijarANa sA veyaNA ? uttara-goyamA ! NeraiyANaM kammaM veyaNA, NokammaM NijarA; se teNaTeNaM goyamA ! jAva Na sA veyaNA, evaM jAva vemANiyANaM / kaThina zabdArtha-Nokamma-nokarma arthAt karma kA abhAva / , bhAvArtha-8 prazna-he bhagavan ! jo vedanA hai, vaha nirjarA kahalAtI hai aura jo nirjarA hai, vaha vedanA kahalAtI hai ? 8 uttara-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| prazna-he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki jo vedanA hai vaha nirjarA nahIM kahalAtI aura jo nirjarA hai vaha vedanA nahIM kahalAtI? uttara-he gautama ! karma, vedanA hai aura nokarma, nirjarA hai| isa kAraNa se aisA kahatA hUM ki yAvat jo nirjarA hai vaha vedanA nahIM kahalAtI / * 9 prazna-he bhagavan ! kyA narayika jIvoM ke jo vedanA hai, vaha nirjarA kahalAtI hai aura jo nirjarA hai, vaha vedanA kahalAtI hai ? 9 uttara-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| . ___ prazna he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki narayika jIvoM ke jo vedanA hai, vaha nirjarA nahIM kahalAtI aura jo nirjarA hai.vaha vedanA nahIM For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 3 vadanA Ara nijarA 1139 .ooooo kahalAtI ? uttara-he gautama ! narayika jIvoM ke jo vedanA hai, vaha karma hai aura jo nirjarA hai, vaha nokarma hai| isaliye he gautama ! meM aisA kahatA hU~ ki yAvat jo nirjarA hai, vaha vedanA nahIM khlaatii| isI prakAra vaimAnika paryanta caubIsa ho daNDakoM meM kahanA cAhiye / 10 prazna-se guNaM bhaMte ! jaM veda'su taM NijariMsu, jaM NijariMsu taM veda'su ? 10 uttara-No iNaTe samaTe / prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-jaM veda'su No taM NijareMsu, jaM NijareMsu No taM vedeMsu ? uttara-goyamA ! kammaM dedeMmu, NokammaM NijariMsu, se teNaTeNaM goyamA ! jAva No taM vedeM / prazna-NeraDyANaM bhaMte ! jaM vedeMsu taM NijareMsu ? uttara-evaM NeraiyA vi, evaM jAva vemaanniyaa| 11 prazna-se NUNaM bhaMte ! jaM vedeti taM NijareMti, ja gijareMti taM vedeti ? 11 uttara-goyamA ! No igaTTe samaTe / prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-jAva No taM vedeti ? uttara-goyamA ! kammaM vedeti, NokammaM NijareMti, se teNaTeNaM For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 3 vedanA aura nirjarA. goyamA ! jAva No taM vedeti, evaM NeraiyA vi, jAva. vemANiyA / 12 prazna-se gUNaM bhaMte ! jaM vedirasaMti taM NijarissaMti, jaM NijarissaMti taM vedissaMti ? 12 uttara-goyamA ! No iNaDhe samaDhe / prazna-se keNaTeNaM jAva No taM vedissaMti ? uttara-goyamA ! kammaM vedissaMti, NokammaM NijarissaMti, se teNaTeNaM jAva No taM NijarissaMti, evaM gairaiyA vi, jAva vemA. NiyA / 13 prazna-se NUNaM bhaMte ! je veyaNAsamae se NijarAsamae, je NijarAsamae se veyaNAsamae ? 13 uttara-goyamA ! No iNaTe smtthe| prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vucai-je veyaNAsamae Nase NijarA. samae, je. NijarAsamae Na se veyaNAsamae ? .. uttara-goyamA ! jaM samayaM vedeti No taM samayaM NijareMti, jaM samayaM NijareMti No taM samayaM vedeti, aNNammi samae vedeti aNNammi samae NijareMti, aNNe se veyaNAsamae, aNNe se NijarAsamae; se teNaTeNaM jAva Na se veyaNAsamae Na se NijarAsamae / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 7 u. 3 vedanA aura nirjarA 1141 14 prazna-NeraDyANaM bhaMte ! je veyaNAsamae se gijarAsamae, je NijarAsamae se veyaNAsamae ? 14 uttara-goyamA ! No iNaTe samaTe / prazna-me keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-NeraiyANaM je veyaNAsamae Na ne NijarAmamae, je NijarAsamae Na se veyaNAsamae . uttara-goyamA : NeraDyA NaM jaM samayaM vedeti No taM samayaM gijareMti, jaM samayaM NijjareMti No taM samayaM vedeti, aNNammi samae vedeti, aNNammi samae NijjareMti, aNNe se veyaNAsamae, aNNe se NijjarAsamae, se teNaTeNaM jAva Na se veyaNAsamae, evaM jAva vemANiyANaM / kaThina zabdArtha-aNNammi samae-anya samaya meM / bhAgartha-10 prazna-he bhagavan ! kyA jina karmoM ko veda liyA, unako nirjIrNa kiyA aura nirjIrNa kiyA, unako veda liyA ? 10 uttara-he gautama ! yaha artha samartha nhiiN| * 'prazna-he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki jo veda liye, ve nirjIrNa nahIM kiye aura jo nirjIrNa kiye, ve vede nahIM gaye ? ..... uttara-he gautama ! karma, vedA gayA aura nokarma, nirjIrNa kiyA gyaa| isa kAraNa pUrvokta prakAra se kahA jAtA hai| . . prazna-he bhagavan ! kyA narayika jIvoM ne jisa karma ko vedA, vaha nirjIrNa kiyA gayA ? uttara-pUrva kahe anusAra nairayikoM ke viSaya meM bhI jAna lenA caahiye| yAvat vaimAnika paryanta cauvIsa hI daNDaka meM isI taraha kahanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 3 vedanA aura nirjarA 11 prazna - he bhagavan ! jisako vedate haiM, usakI nirjarA karate haiM ? aura jisakI nirjarA karate haiM, usako vedate haiM ?.. 11 uttara - he gautama ! yaha artha samartha nahIM / 1142 prazna - he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki jisako vedate haiM usakI nirjarA nahIM karate aura jisakI nirjarA karate haiM, usako vedate. nahIM ? uttara - he gautama! karma ko vedate haiM aura nokarma ko nirjIrNa karate haiM / isaliye aisA kahatA hU~ ki yAvat jisako nirjINaM karate haiM, usako vedate nahIM / isI taraha narayikoM ke viSaya meM jAnanA cAhiye / yAvat vaimAnika paryanta caubIsa hI daNDaka meM isI taraha jAna lenA cAhiye / 12 prazna - he bhagavan ! jisako vedeMge, usako nirjareMge aura jisako nirjareMge usako vedeMge ? vedeMge ? 12 uttara - he gautama ! yaha artha samartha nahIM / prazna - he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki yAvat usako nahIM 1 uttara - he gautama! karma ko vedeMge aura nokarma ko nirjreNge| isa kAraNa yAvat jisako vedeMgeM usako nahIM nirjareMge / 13 prazna - he bhagavan ! kyA jo bedanA kA samaya haiM, vaha nirjarA kA samaya hai aura jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya hai ? 13 uttara - he gautama ! yaha artha samartha nahIM / prazna - he bhagavan ! kyA kAraNa hai ki jo vedanA kA samaya hai vaha nirjarA kA samaya nahIM aura jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya nahIM ? uttara - he gautama ! jisa samaya vedate haiM, usa samaya nirjarate nahIM haiM For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 3 zAzvata azAzvata nairayika aura jisa samaya nirjarate haiM, usa samaya vedate nahIM, anya samaya meM vedate haiM aura anya samaya meM nirjarate haiN| vedanA kA samaya dUsarA hai aura nirjarA kA samaya dUsarA hai / isakA kAraNa yAvat vedanA kA jo samaya hai, vaha nirjarA kA samaya nahIM / 14 prazna - he bhagavan ! narayika jIvoM ke jo vedanA kA samaya hai, vaha nirjarA kA samaya hai aura jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya hai ? 14 uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM / prazna - he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki nairayikoM ke jo vedanA kA samaya hai, vaha nirjarA kA samaya nahIM aura jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya nahIM ? uttara - he gautama! nairayika jIva, jisa samaya meM vedate haiM, usa samaya meM nirjarate nahIM aura jisa samaya meM nirjarate haiM, usa samaya meM vedate nahIM / anya samaya meM vedate haiM aura anya samaya meM nirjarate haiN| unake vedanA kA samaya dUsarA hai aura nirjarA kA samaya dUsarA hai| isa kAraNa se aisA kahatA hU~ ki yAvat jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya nahIM / isa vaimAnika paryanta cauvIsa hI daNDaka meM jAna lenA cAhiye / prakAra yAvat vivecana- - udaya meM Aye hue karma ko bhoganA 'vedanA' kahalAtI hai aura jo karma bhogakara kSaya kara diyA gayA hai, vaha 'nirjarA' kahalAtI hai / isaliye vedanA ko 'karma' kahA gayA hai aura nirjarA ko 'nokarma' kahA gayA hai| vedanA karma kI hotI hai / isaliye vedanA ko 'karma' kahA gayA hai| karma vedita ho gayA, isaliye karma ke abhAva ko 'nirjarA' kahate haiM / 1143 zAzvata azAzvata nairayika 15 prazna - raiyA NaM bhaMte ! kiM sAsayA, asAsayA ? For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1144 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 3 zAzvata azAita nairayika 15 uttara-goyamA ! siya sAsayA, siya asAsayA / . prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bucai-NeraDyA siya sAsayA, siya asAsayA ? ... uttara-goyamA ! avvoMcchittiNayaTTayAe sAsayA, vocchitti- . NayaTTayAe asAsayA, se teNaTeNaM jAva siya sAsayA, siya asAsayA; evaM jAva vemANiyA jAva siya asAsayA / . * sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti* // sattamasae taIo uddeso smtto| kaThina zabdArtha-avvocchittiNayaTTayAe-dravyAthikanaya kI apekSA, vocchittiNayaTTayAe-paryAyAthikanaya kI apekSA se / ____ bhAvArtha- 15 prazna-he bhagavan ! narayika jIva zAzvata haiM yA azAzvata haiM ? 15 uttara-he gautama ! kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcita azAzvata haiN| prazna- he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki nairayika jIva, kathaMcita zAzvata hai aura kathaMcit azAzvata haiN| uttara-he gautama ! avyavacchitti (avyucchitti-dravyAthika) naya kI apekSA zAzvata haiM aura vyavacchitti (vyucchitti--paryAyAthika) naya kI apekSA azAzvata haiN| isa kAraNa he gautama ! aisA kahatA hU~ ki narayika jIva, kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiM, isa prakAra yAvat vaimAnika paryanta kahanA cAhiye ki ve kathaMcit zAzvata aura kathaMcit azAzvata haiN| __he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| aisA kahakara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 4 saMsAra-samApanaka jIva vivecana -- avyavacchitti naya kA artha hai- dravya kI apekSA aura vyavacchitti naya kA artha hai - paryAyoM kI apekSA / dravyArthika naya kI apekSA sabhI padArtha zAzvata haiM aura paryAyArthika naya kI apekSA sabhI padArtha azAzvata haiM / // iti sAtaveM zataka kA tIsarA uddezaka samApta // zataka 7 uddezaka 4 saMsAra - samApannaka jIva 1 prazna - rAyagihe Nayare jAva evaM vayAsI - kai vihA NaM bhaMte ! saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA ? 1 uttara - goyamA ! chavvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA, taM jahA - puDhavikAiyA, evaM jahA jIvAbhigame jAva sammatta kiriyaM vAmicchattakiriyaM vA / + jIvA chavviha puDhavI jIvANa ThiI bhavaTThiI kAye / pillevaNa aNagAre kiriyA sammatta - micchattA || sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti || sattamasa cauttho uddeso sammatto // kaThina zabdArtha - saMsArasamAvaNNagA-saMsAra meM rahane vAle, pillevaNa - nirlepana - khAlI honA / + yaha gAthA vAcanAntara hai-aisA TIkAkAra likhate haiM / 1145 For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1146 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 4 saMsAra-samApanaka jIva bhAvArtha-1 prazna-rAjagRha nagara meM gautama svAmI ne yAvat isa prakAra pUchA / he bhagavan ! saMsArasamApannaka (saMsArI) jIva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 1 uttara-he gautama! saMsArasamApanaka jIva, chaha prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-pRthvokAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika / yaha sArA varNana jIvAbhigama sUtra ke tiryaMca ke dUsare uddezaka meM kahe anusAra samyaktva kriyA aura mithyAtva kriyA paryanta kahanA cAhiye / ___ saMgraha gAthA kA artha isa prakAra hai-jIvoM ke chaha bheda, pRthvIkAyika jIvoM ke chaha bheda / pathvIkAyika jIvoM kI sthiti, bhavasthiti, sAmAnya kAyasthiti, nirlepana, anagAra sambandhI varNana, samyaktva kriyA aura mithyAtva kriyaa| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| aisA kahakara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| vivecana-pRthvIkAyika jIvoM ke chaha bheda kahe gaye haiM / yathA - sahA ya suddha bAlU ya, maNossilA sakkarAya khrpuddhvii| .. iga bAra coddasa solaTThAra, bAvIsasayasahassA / / 1 // artha-1 sahA (zlakSNA) 2 zuddha pRthvI, 3 bAlukA pRthvI, 4 maNosilA (mana:zilA) pRthvI, 5 zarkarApRthvI 6 khrpRthvii| ina chahoM pRthvIkAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai, utkRSTa sthiti' zlakSNA pRthvI kI eka hajAra varSa, zuddha-pRthvI kI bAraha hajAra varSa, bAlukA pRthvI kI caudaha hajAra varSa, maNosilA (manaHzilA- mena sila) pRthvI kI solaha hajAra varSa, zakaMrA pRthvI kI aThAraha hajAra varSa aura khara-pRthvI kI bAIsa hajAra varSa kI hai| nArakI aura devatA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai| tiryaJca aura manuSya kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hai / isa taraha sabhI jIvoM kI bhavasthiti prajJApanA sUtra ke cauthe sthiti pada ke anusAra kahanI caahiye| nirlepana-vartamAna samaya meM tatkAla ke utpanna hae pRthvIkAya ke jIvoM ko prati samaya For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - - za. 7 u 5 khecara tiyaMca ke bheda eka eka pahare -nikAle to jaghanya pada meM asaMkhyAta avasarpiNI, utsarpiNI kAla meM aura utkRSTa pada meM bhI asaMkhyAta avasarpiNI, utsarpiNI kAla meM nirlepa (khAlI) hote haiM / jaghanyapada se utkRSTa pada meM kAla asaMkhyAta guNA adhika samajhanA cAhiye / isI taraha akAya, te kAya aura vAyukAya kA bhI kahanA cAhiye / vanaspatikAya anantAnanta hone se kabhI nirlepa nahIM hotI / trasakAya, jaghanya pRthaktva sau sAgara meM aura utkRSTapada meM bhI pRthaktva sau sAgara meM nirlepa hotI hai, kintu jaghanyapada se utkRSTa pada meM kAla vizeSAdhika hai / avizuddha lezyA vAle avadhijJAnI anagAra ke, deva devI Adi ko jAnane sambandhI bAraha AlApaka kahane cAhiye / H' ' ' antarthika kahate haiM ki eka jIva, eka samaya meM samyaktva kI ora mithyAtva kI ye do kriyA karatA hai / anyatIrthikoM kA yaha kathana mithyA hai, kyoMki eka jIva, eka samaya meM eka hI kriyA kara sakatA hai, do kriyA nahIM kara sakatA / isa prakAra yaha sArA varNana jIvAbhigama sUtra ke tiryaJca ke dUsare uddezaka ke samAna kahanA cAhiye / // iti sAtaveM zataka kA cauthA uddezaka sampUrNa // zataka 7 uddezaka 5 khecara tiryaMca ke bheda 1 prazna - rAyagihe jAva evaM vayAsI - khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kaivihe joNIsaMga paNNatte ? 1 uttara - goyamA ! tivihe joNIsaMgahe paNNatte, taM jahA - aMDayA, poyayA, sammucchimA ; evaM jahA jIvAbhigame, jAva 'No ceva NaM te For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1148 - bhagavatI sUtra - za. 7 u. 5 khecara tiryaca ke bheda vimANe vIIvaejA, emahAlayA NaM goyamA ! te vimANA pnnnnttaa|' joNIsaMgaha-lesA diTThI NANe ya joga-uvaoge / uvvaay-ttttii-smugdhaay-cvnn-jaai-kul-vihiio|| * sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti / // sattamasayassa paMcamo uddeso smmtto|| kaThina zabdArtha-khahayara-khecara, vIIvaejjA-ullaMghana karatA hai / bhAvArtha-1 prazna-rAjagRha nagara meM gautamasvAmI ne yAvat isa prakAra pUchA-he bhagavan ! khecara paJcendriyatiryaJca jIvoM kA yoni-saMgraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 1 uttara-he gautama ! inakA yoni-saMgraha tIna prakAra kA kahA gayA hai| yathA-aNDaja, potaja aura sammacchima / ye sArA varNana jIvAbhigama sUtra meM kahe anusAra kahanA cAhiye yAvat 'una vimAnoM ko ullaMghA nahIM jA sktaa| itane bar3e vimAna kahe gaye haiM, yahAM taka sArA varNana kahanA caahiye| ___ saMgraha gAthA kA artha isa prakAra hai-yoni saMgraha, lezyA, dRSTi, jJAna, yoga, upayoga, upapAta, sthiti, samuddhAta, cyavana aura jAtikulakoTi / ... he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / aisA kahakara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| vivecana--khecara-paMcendriya tiyaMJcoM ke tIna prakAra kA yoni-saMgraha kahA gayA hai| utpatti ke hetu ko 'yoni' kahate haiM aura aneka kA kathana eka zabda ke dvArA kara diyA jAya, use 'saMgraha' kahate haiM / khecara paJcendriya tiryaJca aneka hote hue bhI tIna prakAra ke yoni. saMgraha ke dvArA unakA kathana kiyA gayA hai| yathA-aNDaja, potaja aura sammUcchima / aNDe se utpanna hone vAle jIva 'aNDaja' kahalAte hai / jaise kabUtara, mora, hama Adi / jo jIva janma ke samaya carma se AvRta hokara kothalI sahita utpanna hote haiM, ve 'potaja' kahalAte haiM / jaise-cimagAdar3a Adi koI totA Adi jo mAtA-pitA ke saMyoga ke binA utpanna hote haiM For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u 6 Ayu kA bandha aura vedana kahAM ? ve sammUcchima khecara - tiryaJca paJcendriya kahalAte haiM / khecara- tiryaJca paJcendriya meM aNDaja aura potaja strI, puruSa aura napuMsaka tInoM hote haiM / sammUcchima jIva napuMsaka hI hote haiM / khaMcara paJcendriyatiryaJca meM lezyA chaha, dRSTi tIna, jJAna tIna, ( bhajanA se ) ajJAna tIna ( bhajanA se ) yoga tIna, upayoga do pAye jAte haiM / sAmAnyataH ye cAroM gati se Ate haiM aura cAroM gati meM jAte haiN| inakI sthiti jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hai / kevalo - samudaghAta aura AhAraka samudghAta ko chor3akara inameM pAMca samudghAta pAye jAte haiM / inakI bAraha lAkha kula kor3I hai / isa prakaraNa meM antima sUtra vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita kA hai / yadi koI deva nau AkAzAMtara pramANa ( 8507401 yojana) kA eka kadama bharatA huA chaha mahIne taka cale to kisI vimAna ke anta ko prApta karatA hai aura kisI vimAna ke anta ko prApta nahIM karatA / vijayAdi cAra vimAnoM kA itanA vistAra hai / ina saba bAtoM kA vistRta varNana jIvAbhigama sUtra se jAna lenA cAhiye / . // iti sAtaveM zataka kA pAMcavA uddezaka sampUrNa // zataka 7 uddezaka 1149 Ayu kA bandha aura vedana kahAM ? 1 prazna - rAyagihe jAva evaM vayAsI - jIve NaM bhaMte ! je bhavie raiesa uvavajittae se NaM bhaMte ! kiM ihagae NeraiyAjyaM pakareha, uvavajamANe raiyAjyaM pakarei, uvavaNNe NeraiyAuyaM pakareha ? 1 uttara - goyamA ! ihagae NeraiyAuyaM pakarei, No uvavajjamANe For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1150 bhagavatI sUtra - 7 u 6 Ayu kA bandha aura vedana kahAM hotA hai ? raiyAjyaM pakares, No kumAresu vi, evaM jAva mANiesu / vavaNNe NeraiyAuyaM pakarer3a / evaM asura 2 prazna - jIve NaM bhaMte ! je bhavie raiesa uvavajjittae se NaM bhaMte! kiM ihagae NeraiyAuyaM paDisaMvedeha, uvavajjamANe NeraiyAuyaM paDisaMvedei, uvavaNNe raiyAjyaM paDisaMvedei ? 2 uttara - goyamA ! No ihagae NeraiyAjyaM paDisaMvedeha, uvavajamANe raiyAuyaM paDisaMvedeDa, uvavaNNe vi NeraDyAuyaM paDisaMvedeha / evaM jAva vemANiesa / 3 prazna - jIve NaM bhaMte ! je bhavie Neraiesa uvavajjittae se NaM bhaMte ! kiM ihagae mahAveyaNe, uvavajjamANe mahAveyaNe, uvavaNNe mahAveyaNe / 3 uttara - goyamA ! ihagae siya mahAveyaNe siya appaveyaNe, uvavajamANe siya mahAveyaNe siya apaveyaNe; ahe NaM uvavaNNe bhavai tao pacchA etadukkha veyaNaM veyaha, Ahacca sAyaM / 4 prazna - jIve NaM bhaMte ! je bhavie asurakumAresu uvavajittae pucchA / 4 uttara - goyamA ! ihagae siya mahAveyaNe siya appaveyaNe, uvavajamANe siya mahAveyaNe siya appaveyaNe; ahe NaM uvavaNNe bhavai For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 6 Ayu kA bandha aura vedana kahAM hotA hai ? 1151 tao paccha egaMtasAyaM veyaNaM vedei, Ahaca asAyaM / evaM jAva thaNiyakumAresu / ___5 prazna-jIve NaM bhaMte ! je bhavie puDhavikkAiesu uvavajittae puncha / 5 uttara-goyamA ! ihagae siya mahAveyaNe siya appaveyaNe; evaM uvavajamANe vi, ahe NaM uvavaNNe bhavai tao pacchA vemAyAe veyaNaM vedei / evaM jAva maNussesu, vANamaMtara-joisiya-vemANiesu jahA asurakumAremu / kaThina zabdArtha-uvavajjittae-utpanna hone yogya, ihagae-isa bhava meM, uvavajjamANeutpanna hotA huA, uvavaNNe-u-panna hone ke bAda, paDisaMvedei-karatA hai, Ahacca-kadAcit / . bhAvArtha-1 prazna-rAjagaha nagara meM gautama svAmI ne yAvata isa prakAra pUchA-he bhagavan ! jo jIva, naraka meM utpanna hone yogya hai, vaha jIva, isa bhava meM rahatA huA naraka kA AyuSya bAMdhatA hai, yA naraka meM utpanna hotA huA naraka kA AyuSya bAMdhatA hai ? yA naraka meM utpanna hone para naraka kA AyuSya bAMdhatA hai.? 1 uttara-he gautama ! isa bhava meM rahA huA jIta, naraka kA AyuSya bAMdhatA hai, parantu naraka meM utpanna hotA huA naraka kA AyuSya nahIM bAMdhatA aura naraka meM utpanna hone ke bAda bhI naraka kA AyuSya nahIM bAMdhatA / isa prakAra asurakumAroM meM yAvat vaimAnikoM taka meM bhI jAna lenA caahie| 2 prazna-he bhagavan ! jo jIva, naraka meM utpanna hone yogya hai, vaha isa bhava meM rahatA huA naraka kA AyuSya vedatA hai, yA vahA~ utpanna hotA huA naraka kA AyuSya bedatA hai, athavA vahA~ utpanna hone ke bAda naraka kA AyuSya vedatA hai ? ... 2 uttara-he gautama ! isa bhava meM rahA huA jIva naraka ke AyuSya kA For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1152 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 6 Ayu kA bandha aura vedana kahAM hotA hai ? vedana nahIM karatA, parantu naraka meM utpanna hotA huA aura utpanna hone ke bAda naraka ke AyuSya kA vedana karatA hai / isa prakAra yAvat vaimAnika taka cauvIsa ho daNDaka meM kahanA cAhiye / 3 prazna-he bhagavan ! jo jIva, naraka meM utpanna hone vAlA hai, vaha isa bhava meM rahA huA mahAvedanA vAlA hai, yA naraka meM utpanna hotA huA mahAvedanA vAlA hai yA utpanna hone ke bAda mahAvedanA vAlA hai ? . 3 uttara-he gautama ! vaha jIva, isa bhava meM rahA huA kadAcit * mahAvedanA vAlA hotA hai aura kadAcit alpa vedanA vAlA hotA hai / naraka meM utpanna hotA huA kadAcit mahAvedanA vAlA hotA hai aura kadAcit alpa vedanA vAlA hotA hai, kiMtu naraka meM utpanna hone ke bAda ekAMta duHkha rUpa vedanA vedatA hai| kadAcit sukharUpa vedanA vedatA hai| 4 prazna-he bhagavan ! jo jIva, asurakumAroM meM utpanna hone vAlA hai...? 4 uttara-he gautama | vaha isa bhava meM rahA huA ,kadAcit mahAvedanA vAlA hotA hai aura kadAcit alpa vedanA vAlA hotA hai, utpanna hotA huA kadAcit mahAvedanA vAlA hotA hai aura kadAcit alpa vedanA vAlA hotA hai, parantu utpanna hone ke bAda vaha ekAMta sukha rUpa vedanA vedatA hai aura kadAcit duHkha rUpa vedanA vedatA hai / isa prakAra yAvat stanitakumAroM taka kahanA caahiye| 5 prazna-he bhagavan ! jo jIva, pRthvIkAya meM utpanna hone vAlA hai....? 5 uttara-he gautama ! isa bhava meM rahA huA vaha jIva, kadAcit mahAvedanA vAlA hotA hai aura kadAcit alpa vedanA vAlA hotA hai| isI prakAra utpanna hotA huA bhI kadAcit mahA vedanA vAlA aura kadAcit alpa vedanA vAlA hotA hai, parantu utpanna hone ke bAda vaha vimAtrA (vividha prakAra se) se vedanA vedatA hai / isa prakAra yAvat manuSya paryanta kahanA caahiye| jisa prakAra asurakumAroM ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika devoM ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 6 AbhoganivatitAdi Ayu 1153 AbhoganivartitAdi Ayu 6 prazna-jIvA NaM bhaMte ! kiM AbhogaNivvattiyAuyA, aNAbhogaNivvattiyAuyA ? 6 uttara-goyamA ! No AbhogaNivvattiyAuyA, aNAbhogaNivattiyAuyA / evaM NeraiyA vi, evaM jAva vemaanniyaa| .. kaThina zabdArtha-AbhoganivvattiyAuyA-jAnate hue AyuSya karma ko baMdhakara / bhAvArtha-6 prazna-he bhagavan ! jIva, Abhoganirvatita AyuSya vAle haiM, yA anAbhoga nirvatita AyuSya vAle haiM ? 6 uttara-he gautama ! jIva, Abhoganirvatita AyuSya vAle nahIM, kintu anAbhoganirvatita AyuSya vAle haiN| isa prakAra narayikoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye, yAvat vaimAnikaparyanta isI taraha jAnanA cAhiye / karkaza akarkaza vedanIya 7 prazna-asthi NaM bhaMte ! jIvANaM kaksaveyaNijA kammA kati ? 7 uttara-(goyamA !) haMtA, asthi / 8 prazna-kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM kakasaveyaNijjA kammA kati ? 8 uttara-goyamA ! pANAivAeNaM, jAva micchAdasaNasalleNaM; For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u 6 akarkaza vedanIya evaM khalu goyamA ! jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajaMti / 9 prazna - atthi NaM bhaMte! NeraDyANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajaMti ? 1154 9 uttara - evaM ceva, evaM jAva vemANiyANaM / 10 prazna - asthi NaM bhaMte ! jIvANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajjaMti ? 10 uttara - haMtA, asthi / 11 prazna - kahaM NaM bhaMte! jIvANaM akakasaveyaNijjA kammA kati ? 11 uttara - goyamA ! pANAr3avAyaveramaNeNaM, jAva pariggahaveramaNeNaM kohavivegeNaM, jAva micchAdaMsaNasallavivegeNaM; evaM khalu goyamA ! jIvANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajjati / 12 prazna - atthi NaM bhaMte ! NeraiyANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajaMti ? 12 uttara - goyamA ! No iNaTThe samaTThe / evaM jAva vemANiyA, varaM maNussANaM jahA jIvANaM / kaThina zabdArtha - - kakkasaveyaNijjA - karkaza - vedanIya - duHkhapUrvaka bhogI jA sake aisI vedanA, akakkasaveyaNijjA -- akarkaza vedanIya - jo sukhapUrvaka bhogI jA sake / bhAvArtha - 7 prazna - he bhagavan ! kyA jIva, karkazavedanIya ( atyanta du:kha pUrvaka bhogane yogya) karmoM kA bandha karate haiM ? For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 6 kakaMza akarkaza vedanIya 7 uttara-hAM, gautama ! bAMdhate haiN| 8 prazna-he bhagavan ! jIva, karkaza-vedanIya karma kisa prakAra bAMdhate haiM ? 8 uttara-he gautama ! prANAtipAta ke sevana se yAvat mithyAdarzanazalya, ina aThAraha pApoM ke sevana se jIva, karkaza vedanIya karma bAMdhate haiN| 9 prazna-he bhagavan ! kyA narayika jIva, karkaza-vedanIya karma bAMdhate 9 uttara-hAM, gautama ! bAMdhate haiN| yAvat vaimAnika paryanta isI taraha kahanA caahiye| ___ 10 prazna-he bhagavan ! kyA jIva, akarkaza-vedanIya (sukha pUrvaka bhogane yogya) karma bAMdhate haiM ? 10 uttara-hA~, gautama ! bAMdhate haiN| 11 prazna-he bhagavan ! jIva, akarkaza-vedanIya (ati sukhapUrvaka bhogane yogya ) karma kisa prakAra bAMdhate haiM ? 11 uttara-he gautama ! prANAtipAta viramaNa se yAvat parigraha viramaNa se tathA krodha viveka (krodha kA tyAga)se yAvata mithyAdarzanazalya viveka (tyAga) se jIva, akarkaza-vedanIya karma bAMdhate haiN| 12 prazna-he bhagavan ! narayika jIva, akarkaza-vedanIya karma bAMdhate haiM ? ...12 uttara-he gautama! yaha artha samartha nhiiN| isa taraha yAvat vaimAnika paryanta kahanA cAhiye / parantu manuSyoM ke viSaya meM audhika jIvoM kI taraha kathana karanA caahiye| - vivecana-narayika jIva, sadA duHkharUpa vedanA vedate haiM, kintu narakapAlAdi (paramAdhArmika deva Adi) kA saMyoga na hone para evaM tIrthaGkara bhagavAn ke janma mahotsava Adi. prasaMga para kadAcit sukharUpa vedanA vedate haiN| asurakumArAdi jIva, bhava-pratyaya ke kAraNa ekAnta sAtA vedanA vedate haiM, kintu prahArAdi ke lagane se kadAcit asAtA vedanA vedate haiN| java karkaza-vedanIya karma bAMdhate haiM / jaise ki skandaka AcArya ke ziSyoM ne pahale ke kisI bhava meM bAMdhA thA / jIva akarkaza-vedanIya bA~dhate haiN| jaise ki bharata cakravartI For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / bhagavatI sUtra-za. 7 u. 6 sAtA-asAtA vedanIya Adi ke bA~dhA huA thA / karkaza-vedanIya ko bAMdhane kA kAraNa prANAtipAtAdi aThAraha pApasthAna sevana hai aura ina aThAraha pApasthAnoM kA tyAga karane se akarkaza-vedanIya karma kA baMdha hotA hai| narakAdi jIvoM meM prANAtipAta Adi pApa sthAnoM kA viramaNa nahIM, isaliye ve akarkaza-vedanIya karma kA bandha nahIM kara sakate / sAtA-asAtA vedanIya 13 prazna-asthi NaM bhaMte ! jIvANaM sAyAveyaNijA kammA kajati ? 13 uttara-haMtA, asthi / .14 prazna-kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajati ? - 14 uttara-goyamA ! pANANukaMpayAe, bhUyANukaMpayAe, jIvANukaMpayAe, sattANukaMpayAe; bahUNaM pANANaM, jAva sattANaM adukkhaNayAe, asoyaNayAe, ajUraNayAe, atippaNayAe, apiTTaNayAe, apariyAvaNayAe; evaM khalu goyamA ! jIvANaM sAyAveyaNijA kammA kajaMti; evaM NeraiyANa vi, evaM jAva vemANiyANaM / ____15 prazna-asthi NaM bhaMte ! jIvANaM asAyAveyaNijjA kammA kajaMti ? 15 uttara-haMtA, asthi / 16 prazna-kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM asAyAveyaNijA kammA For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 7 u. 6 mAtA-asAtA vedanIya kajati ? 16 uttara-goyamA ! paradukkhaNayAe, parasoyaNayAe, parajUraNayAe, paratippaNayAe, parapiTTaNayAe, parapariyAvaNayAe; bahUNaM pANANaM, jAva sattANaM dukkhaNayAe, soyaNayAe jAva pariyAvaNayAe; evaM khalu goyamA ! jIvANaM assAyAveyaNijA kammA kajaMti / evaM NeraiyANa vi, evaM jAva vemANiyANaM / ___ kaThina zabdArtha-sAyAveyaNijjA-sukhapUrvaka vedI jAne vAlI, pANANukaMpayAe-prANiyoMkI anukampA karane se, parasoyaNayAe-dUsare jIvoM ko zoka karAne se, parajUraNayAe-dUsaroM ko khedita karane se, tippaNayAe-TapaTapa AMsU girAne se, parapiTTaNayAe-dUsaroM ko pITane se / bhAvArtha-13 prazna-he bhagavan ! jIva, sAtA-vedanIya karmoM kA bandha karate haiM ? 13 uttara-hA~, gautama ! karate haiN| 14 prazna-he bhagavan ! jIva, sAtAvedanIya karma kisa prakAra bAMdhate haiM ? 14 uttara-he gautama ! prANa, bhUta, jIva aura sattvoM para anukampA karane se, bahuta se prANoM, matoM aura sattvoM ko duHkha na dene se, unheM zoka utpanna na karane se, unheM khedita evaM pIr3ita na karane se, unako na pITane se, unako paritApa (kaSTa ) nahIM dene se jIva, sAtAvedanIya karma bAMdhate haiN| isI prakAra narayikoM meM bhI jAnanA cAhiye, yAvat vaimAnika paryanta isI taraha kahanA caahiye| 15 prazna-he bhagavan ! jIva, asAtAvedanIya karma bAMdhate haiM ? 15 uttara-hAM, gautama ! bAMdhate haiN| 16 prazna-he bhagavan ! jIva, asAtA-vedanIya karma kisa prakAra bAMdhate haiM ? 16 uttara-he gautama ! dUsare jIvoM ko duHkha dene se, dUsare jIvoM ko zoka utpanna karane se, dUsare jIvoM ko kheda utpanna karane se, dUsare jIvoM ko pIDita For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1158 bhagavatI mUtra-za. 7 u, 6 bharata meM duSama-duSamA kAla karane se, dUsare jIvoM ko pITane se, dUsare jIvoM ko paritApa utpanna karane se, bahuta se prAga, bhUta, jIva aura sattvoM ko duHkha dene se, zoka utpanna karane se yAvata paritApa utpanna karane se jova, asAtA-vedanIya karma bAMdhate haiN| isI prakAra narayikoM meM aura isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta jAnanA cAhiye / vivecana-yahA~ sAtA-vedanIya kama bandha ke dasa kAraNa banalAye gaye haiM / yathA(1) prANa (2) bhUta (3) jIva (4) sattva, ina cAroM para anukampA karane se / (5) bahuta prANa, bhUta, jAva aura sattvoM para anukampA karane se / (6) unheM zoka nahIM upajAne se / (7) khedita nahIM karane se / (8) vedanA (pIr3A) nahIM upajAne se / (5) nahIM pITane se aura (10) paritApa nahIM upajAne se / ina dasa kAraNoM se jIva, sAtA-vedanIya karma bAMdhatA hai| ... asAtA-vedanIya karma bAMdhane ke bAraha kAraNa batalAye gaye haiM / yathA-(1) dUsare jIvoM ko duHkha dene se / (2) zoka utpanna karane se / (3) kheda upajAne se / (4) pIr3A upajAne se / (5) pITane se / (6) paritApa upajAne se / (7 se 12) bahuta prANa, bhUta, jIva, sattvoM ko duHkha dene se, zoka upajAne se, kheda utpanna karane se, pIr3A pahuMcAne se pITane me aura paritApa upajAne se jIva, asAtAvedanIya karma vAMdhanA hai / bharata meM duSama-duSamA kAla 17 prazna-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe dusamadusamAe samAe uttamakaTTapattAe bharahassa vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre bhavissai ? / 17 uttara-goMyamA ! kAlo bhavissai hAhAbhUe, bhaMbhAbhUe, kolAhalagabhUe; samayANubhAveNa ya NaM khara-pharuma-dhUlimailA, For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 7 u. bharata meM duSama-duSamA kAla duvvisahA, vAulA, bhayaMkarA, vAyA saMvadrugA ya vAhiMti; iha abhinava dhUnAhiMti ya dinA samaMtA raosalA, reNukalusatama paDalaNirAlogA; samayalumvayAe ya NaM ahiyaM caMdA sIyaM mocchaMti, ahiyaM sUriyA tavaismaMti; aduttaraM ca NaM abhikkhaNaM bahave arasamehA, virasamehA, khAramehA, khattamehA, (khaTTamehA) aggimehA, vijjumehA, simehA, asaNimehA; apivaNijjodagA [ajavaNijodayA] vAhi-roga-vedaNodIraNA pariNAmasalilA, amaNuSNapANiyagA, caMDANilavahayatikvadhArANivAyaparaM vAsaM vAsihiMti, je NaM bhArahe vAse gAmA''gas-nayara kheDa- kabaDa-maDaMba - doNamuha-paTTaNA''samayaM jaNavayaM cauppaya gavelae, khahayare ya pakkhisaMdhe, gAmA-raNNa payAraNirae tase ya pANe, huppagAre rukkha guccha gumma-laya- valli-taNapavvaga - hariomahi pavAlaMkuramAdIe ya taNa vaNassaikAie vidudhaMsehiMti, pavvaya- giri- DoMgara - utthala- bhaTTimAdIe ya veyaDDhagirivaje virAvehiMti, salilavila-gaDDa- duggavisamaNiSNuSNayA ca gaMgAsiMdhuvajjA samIkarehiMti / " 18 prazna - tIse NaM samAe bhArahavAsassa bhUmIe kerisae AyArabhAva paDoyAre bhavissaha ? 18 uttara - goyamA ! bhUmI bhavissara iMgAlabbhUyA, mummurabbhayA, chAriyabhUyA, tattakavellayabbhUyA, tattasamajoibhUyA, dhUlibahulA, reNu For Personal & Private Use Only " 7 1159 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 6 bharata meM duSama-duSamA kAla vahulA, paMkabahulA, paNagabahulA, calaNibahulA, bahUNaM dharaNigoyarANaM sattANaM duNikkamA yAvi bhavissai / . kaThina zabdArtha-uttamakaTThapattAe-atyaMta utkaTa avasthA prApta, AyArabhAvapaDoyAreAkArabhAvapratyavatAra-AkAra aura bhAvoM kA AvirbhAva, hAhAbhUe-hAhAkAra bhUta, bhaMbhAbhUekarAhane raMbhAne jaise, kharapharusadhUlimailA-kaThora sparza aura dhUla se mele zarIra vAle, dunvisahAdumsaha-muzkila se sahana karane yogya, vAula-vyAkula, vAyAsaMvaTTagA ya vAhiti-saMvartaka vAyu calegA, dhUmAhiti-dhUla ur3ane se, raosalA-rajasvalA, reNukalusatamapaDalaNirAlogAraja se malIna ho aMdhakAra ke paTa jaisI, nahIM dikhAI dene vAlI, samayalakkhayAe-kAla kI rukSatA se, caMDANilapahayatikkhadhArANivAyapauraMvAsaM vAsihiti-bhayAnaka vAyu ke sAtha tIkSNa dhArA se bahuta barasAta hogI, aduttaraM-adhavA, DoMgara-DUMgara-parvata, duNikkamA-duniSkamAmuzkila se pAra karane yogya / bhAvArtha-17 prazna-he bhagavan ! isa jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke bharata kSetra meM isa avapiNI kAla ke duSamaduSamanAmaka chaThA ArA jaba atyanta utkaTa avasthA ko prApta hogA, taba isa bharatakSetra kA AkArabhAvapratyavatAra (AkAra aura bhAvoM kA AvirbhAva) kaisA hogA? 17 uttara-he gautama ! vaha kAla hAhAbhUta arthAt manuSyoM ke hAhAkArayukta, bhaMbhAbhUta arthAt pazuoM ke duHkhayukta ArtanAda se yukta (jisa kAla meM pazu bhA~ bhAM zabda kareMge) kolAhalabhUta (duHkha se pIr3ita pakSI jisameM kolAhala kareMge) hogaa| kAla ke prabhAva se atyanta kaThora, dhUmila (dhUla se malIna bane hue), asahya, vyAkula (jIvoM ko Akula-vyAkula kara dene vAlI) aura bhayaMkara vAyu evaM saMvartaka vAyu clegii| isa kAla meM bArabAra cAroM tarapha dhUla ur3atI huI hone se raja se malIna, andhakAra yukta aura prakAza-zUnya dizAe~ hogii| kAla kI rukSatA se candramA se atyanta zItalatA giregI aura sUrya atyanta tpeNge| arasa megha arthAta kharAba rasa vAle megha, virasa (viruddha rasa vAle) megha, kSAra megha arthAt khAre pAnI vAle megha, tikta megha arthAt khaTTe pAnI vAle megha, agni megha arthAta agni ke samAna garma pAnI vAle megha, vidyutmegha arthAt bijalI sahita megha, For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 7 u 6 bharata meM dupama dupamA kAla viSamegha arthAt viSa sarIkhe pAnI vAle megha, azanimegha arthAt ole (gaDe ) barasAne vAle megha athavA vastra Adi ke samAna parvatAdi ko tor3ane vAle megha, apeya arthAt nahIM pIne yogya pAnI vAle megha, tRSA ko zAnta na kara sakane vAle pAnI yukta megha, vyAdhi, roga aura vedanA utpanna karane vAle megha, mana ko arucikara pAnI vAle megha, pracaNDaM vAyu yukta tIkSNa dhArAoM ke sAtha baraseMge / jisase bharata kSetra ke grAma, Akara, nagara, kheTa, karbaTa, maDamba, droNamukha, paTTana aura Azrama, ina sthAnoM meM rahane vAle manuSya, catuSpada, khaga ( AkAza meM ur3ane vAle pakSI) grAma aura jaMgaloM meM calane vAle trasa jIva tathA bahuta prakAra ke vRkSa, gulma, latAe~, beleM, ghAsa, dUba, parvaka (ganne Adi ) zAlyAdi dhAnya, pravAla aura aMkura Adi tRNa vanaspatiyA~, ye saba vinaSTa ho jAyegI / vaitADhya parvata ko chor3akara zeSa sabhI parvata, choTe pahAr3a, TIle, sthala, registAna, Adi saba kA vinAza ho jaaygaa| gaMgA aura sindhu, ina do nadiyoM ko chor3akara zava nadiyAM, pAnI ke jharane, gaDDhe, sarovara, tAlAba Adi saba naSTa ho jAyeMge / durgama aura viSama, U~ce aura nIce saba sthAna samatala ho jAyeMge / 18 prazna - he bhagavan ! usa samaya meM bharata kSetra kI bhUmi kA AkArabhAvapratyavatAra ( AkAra aura bhAvoM kA AvirbhAva - svarUpa) kaisA hogA ? d d d . 18 uttara - he gautama ! usa samaya isa bharatakSetra kI bhUmi aMgAra ke samAna, murmura ( chANA ko agni) ke samAna, bhasmIbhUta (garma rAkha ke samAna ), tape hue loha ke kar3Ahe ke samAna, tApa dvArA agni ke samAna, bahuta dhUla vAlI, bahuta raja vAlI, bahuta kIcar3a vAlI bahuta zaivAla vAlI, bahuta calani ( kardama ) vAlI hogii| jisa para pRthvIsthita jIvoM ko calanA bar3A hI kaThina hogA / vivecana - isa avasarpiNI kAla ke dupamaduSamA nAmaka chaThe Are meM isa bharata kSetra kA kaisA svarUpa hogA ? manuSya aura pazu-pakSiyoM kI kyA dazA hogI aura bhUmi kA svarUpa kaisA hogA, isakA varNana Upara batalAyA gayA hai / yaha avasarpiNI kAla hai / isaliye isameM jIvoM ke saMhanana aura saMsthAna kramazaH hIna hote jaayeNge| Ayu, avagAhanA, utthAna, karma, For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1162 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 6 chaThe Are ke manuSyoM kA svarUpa bala, vIrya, puruSa kAra-parAkrama kA hrAsa hotA jAyagA / isa kAla meM pudgaloM ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza hIna hote jaaveNge| zubhabhAva ghaTate jAveMge aura azubha bhAva bar3hate jaaveNge| avasarpiNI kAla dasa koDAkor3I sAgaropama kA hotA hai| isa kAla ke chaha vimAga hai jinheM 'ArA' kahate haiM / ve isa prakAra haiM-(1) suSamasuSamA, (2) suSamA, (3) suSamaduSamA, (4) duSamasuSamA, (5) duSamA aura (6) dussmdussmaa| ina saba AroM meM jIva aura pudgaloM kI kramazaH hIna, hInatara aura hInatama dazA hotI jaaegii| chaThe Are meM hInatama dazA hogii| jisakA varNana Upara kiyA gayA hai / isakA vistRta vivecana jambUdvIpaprajJapti sUtra ke dUsare vakSaskAra meM hai| vahA~ avasarpiNI kAla ke chaha AroM kA tathA utsarpiNIkAla ke chaha AroM ke svarUpa kA vistRta varNana diyA gayA hai| chaThe Are ke manuSyoM kA svarUpa 19 prazna-tIse NaM bhaMte ! samAe bhArahe vAse maNuyANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre bhavissai ? __ 19 uttara-goyamA ! maNuyA bhavissaMti durUvA, duvvaNNA, duggaMdhA, durasA, duphAsA, aNiTThA, akaMtA jAva amaNAmA, hINassarA, dINassarA, aNiTThassarA, jAva amaNAmassarA, aNAdejjavayaNapaccAyAyA NillajjA, kUDa-kavaDa-kalaha-vaha-baMdha-veraNirayA, majjAyAtikkamappahANA, akajjaNiccujjatA, guruNiyoya-viNayarahiyA ya, vikalarUvA, parUDhaNaha-kesa-maMsu-romA, kAlA, khara-pharasajhAmavaNNA, phuTTasirA, kavila-paliyakesA, bahuNhArasaMpiNaddha-duIsaNijjarUvA, saMkuDiyavalItaraMgapariveDhiyaMgamaMgA, jarApariNayavva For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 6 chaThe Are ke manupyoM kA svarUpa 1163 theragaNarA; paviralaparisaDiyadaMtaseDhI, umbhaDaghaDa (ya) muhA (ucbhaDaghADAmuhA) visamaNayaNA, vaMkaNAsA vaMka (ga) valIvigaya-bhesaNamuhA, kacchU kamarA-bhibhUyA, khara-tikkhaNakha-kaMDyavikkhayataNU, dadaduH kiDibha siMjjha-phuDiyaphalsacchavI, cittalaMgA, TolAgai-visamasaMdhibaMdhaNaukkuDuaTThigavibhatta-dubalA kusaMghayaNa-kuppamANa-kusaMTiyA, kurUvA kuTThANAsaNa-kusejja-dubhoiNo, asuiNo, aNegavAhiparipIliyaMgamaMgA, khalaMta-vevbhalagaI, nirucchAhA, sattaparivajjiyA, vigaya ceTTa-gaDhateyA, abhikkhaNaM sIya-uNha-khara-pharusavAyavijjha:DiyamaliNapaMsurayaguDiyaMgamaMgA, bahukoha-mANa-mAyA, bahulobhA, asuha-dukkhabhAgI, osaNaM dhammasaNNa-sammattaparibhaTThA, ukkoseNaM rayaNippamANamettA, solasavIsaivAsaparamAuso, putta-NattupariyAlapaNaya (paripAlaNa) bahulA gaMgA: siMdhUo mahANaIo, veyaDDhe ca pavvayaM NissAe bAvattArai NioyA bIyaM bIyAmettA vilavAsiNo bhavissaMti / . kaThina zabdArtha-maNAdejjavayaNA-jinake vacana svIkAra karane yogya nahIM, jillajjAnilaMjja, majjAyAtikkamappahANA-maryAdA kA ullaMghana karane meM agragaNya, akajjaNiccajjattA-akArya karane meM sadaiva tatpara, guruniyoviNayarahiyA-mAtApitAdi gurujana ke vinaya se rahita, phuTTasirA-khar3e keza vAle, kavilapaliyakesA-kapila arthAt pIle aura palita arthAt sapheda kega vAle. kacchUkasarAbhibhUyA-khujalI ko khujalAne se duHkhI bane hue, bakirisijma phuDiya pharasacchavI-dAda kiDibha aura kuSTa roga se kaTI huI camar3I vAle, TolAgai-U~Ta ke samAna cAla, khalaMta vembhalagaI-skhalana yukta vivhala gativAle, mosaNaM-bahulatA se prAyaH karake, NissAe-Azraya meM / For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 6 chaThe Are ke manuSyoM kA svarUpa bhAvArtha-19 prazna-he bhagavan ! usa samaya arthAt 'duSamaduSamA' nAmaka chaThe Are ke samaya manuSyoM kA AkArabhAva-pratyavatAra (AkAra aura bhAvoM kA AvirbhAva-svarUpa) kaisA hogA? 19 uttara-he gautama ! usa samaya isa bharatakSetra ke manuSya, kurUpa, kuvarNa, kugandha, kurasa aura kusparzayukta, aniSTa, amanoja, amanAma (mana ko nahIM gamane vAle arthAt acche nahIM lagane vAle) hIna svara, dIna svara, aniSTa svara, amanojJa svara aura yAvat asanAma svarayukta, anAdeya aura aprIti yukta vacana vAle, nirlajja, kUTa, kalaha, vadha, bandha aura vaira meM Asakta, maryAdA kA ullaMghana karane meM agraNI, akArya meM tatpara, mAtA-pitA Adi pUjyajanoM kI AjJA bhaMga karane vAle, vinaya rahita, vikalarUpa arthAt beDaula AkAra vAle, bar3he hue nakha, keza, dADhI, mUMcha aura roma vAle, kAle, atIva kaThora, zyAmavarNa vAle, . bikhare hue bAloM vAle, pIle aura sapheda kezoM vAle, aneka snAyuoM se AveSTita, durdarzanIya rUpa vAle, saMkucita aura valI-taraMgayukta (jhurriyoM se yukta) Ter3hemer3he aMgopAMga vAle, aneka prakAra ke kulakSaNoM se yukta, jarApariNata vRddha puruSa ke sadRza pravirala aura TUTe phUde saDe dA~toM vAle, ghaDe ke samAna bhayaGkara muMha vAle, viSama netroM vAle, Ter3hI nAka vAle, Ter3he aura vikRta mukhavAle, khAja (eka prakAra kI bhayaGkara khujalI) vAle, kaThina aura tIkSNa nakhoM dvArA khujalAne se vikRta bane hue, dadru (dAda) kiDibha (eka prakAra kA kor3ha) sidhma (eka prakAra kA bhayaMkara kor3ha) vAle, phaTI huI kaThora camaDI vAle, vicitra aMga vAle, UMTa ke samAna gati vAle, kuAkRtiyukta, viSamasaMdhibandhanayukta, U~cI nIcI viSama haDDiyoM aura pasaliyoM se yukta, kugaThana yukta, kusaMhanana vAle, kupramANayukta, viSama saMsthAnayukta, kurUpa kusthAna meM bar3he hue zarIra vAle, kuzayyA vAle (kharAba sthAna meM zayana karane vAle,) kubhojana karane vAle, vividha vyAdhiyoM se pIr3ita, skhalita gati vAle, utsAha rahita, sattva rahita, vikRta ceSTA yukta, teja hona, bArambAra zIta, uSNa, tIkSNa aura kaThora pavana se vyApta (saMtrasta) raja Adi se malina For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 6 chaThe Are ke manuSyoM kA svarUpa 1165 aMga vAle, atyanta krodha, mAna, mAyA aura loma se yukta, atyanta azubha vedanA ko bhogane vAle aura prAyaH dharma-saMjJA (dharma-bhAvanA) evaM samyaktva se bhraSTa hoMge / inako avagAhanA eka hAtha pramANa hogii| inakA AyuSya solaha varSa aura adhika se adhika bIsa varSa kA hogaa| ye bahuta putrapautrAdi parivAra vAle tathA atyanta mamatva vAle hoNge| inake bahattara kuTumba (Azraya sthAna vAle) bIjabhata (AgAmI manuSya jAti ke lie bIja rUpa) hoNge| ye gaMgA aura sindhu mahAnadiyoM ke biloM meM aura vaitADhaya parvata kI guphAoM kA Azraya lekara rheNge| 20 prazna te NaM bhaMte ! maNuyA kaM AhAraM AhArohiMti ? 20 uttara-goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM gaMgA-siMdhuo mahANaIo rahapahavittharAo akkhasoyappamANamettaM jalaM vojjhihiMti, se vi ya NaM jale bahumaccha kacchabhAiNNe No ceva NaM Aubahule. bhavissai / tae NaM te maNuyA sUrugamaNamUhuttasi ya sUrasthamaNamuhutaMsi ya bilehito NiddhAhiti, NiddhAittA maccha-kacchabhe thalAiM gAhehiMti, gAhittA sIyAyavatattaehiM maccha-kacchaehiM ekkavIsaM vAsasahassAI vittiM kappemANA viharissaMti / 21 prazna-te NaM bhaMte ! maNuyA NissIlA, NigguNA, NimmerA, NippaJcakkhANa-posahovavAsA osaNNaM maMsAhArA, macchAhArA, khodAhArA, kuNimAhArA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchihiMti, kahiM uvavajihiMti ? . 21 uttara-goyamA ! osaNaM garaga-tirikkhajoNiesu uva For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1166. bhagavabhI sUtra-za. 7 u. 6 chaThe Are ke manuSyoM kA svarUpa vajihiti / 22 prazna te NaM bhaMte ! sIhA, vagdhA, vagA, dIviyA, acchA, taracchA, parassarA, NissIlA taheva jAva kahiM uvavajihiMti ? ___22 uttara-goyamA ! osaNNaM Naraga-tirikkhajoNiesu uvavajihiti / / ___23 prazna te NaM bhaMte ! DhaMkA, kaMkA, vilakA, madugA, sihI, NissIlA, taheva jAva osaNNaM Naraga-tirikkhajoNiesu uvvjihiNti| * sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti(r) // sattamassa sayassa chaTo uddesao samatto // kaThina zabdArtha-akkhasoyappamANamettaM-ratha kI dhurI rahane ke chidra jitane pramANa meM, vojjhihiti-baheMgA, niddhAhiti-nikaleMge, jimmerA-kulAdi kI maryAdA se hIna, khoddAhArA kSudra AhAra vAle, kuNimAhArA-mRtaka kA mAMsa khAne vAle, parassarAzarabha, madugA-jalakAka (jalakoe) / bhAvArtha-20 prazna-he bhagavan ! ve manuSya kisa prakAra kA AhAra kareMge? 20 uttara-he gautama ! usa kAla usa samaya meM gaMgA aura sindhu mahAnadiyAM, ratha-mArga pramANa vistRta hogii| unameM akSa-pramANa (dhurI ke chidra meM praveza kare utanA) pAnI bahegA / usa jala meM aneka maccha aura kacchapa hoNge| pAnI ati alpa hogaa| ve bilavAsI manuSya sUryodaya ke samaya eka muharta aura sUryAsta ke samaya eka muhUrta apane apane biloM se bAhara nikaleMge aura gaMgA sindhu mahAnadiyoM meM se machaliyAM aura kacchapAdi ko pakar3a kara reta meM gAr3a deNge| ve rAta ko ThaNDa se aura dina kI garmI se sika jAyeMge / isa prakAra zAma ko gADe For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u 6 chaThe Are ke manuSyoM kA svarUpa hue macchAdi ko subaha nikAla kara khAyeMge aura subaha ke gADe hue macchAdi ko zAma ko nikAla kara khaayeNge| isa prakAra ve ikkIsa hajAra varSa taka apanI AjIvikA calAveMge / 21 prazna - he bhagavan ! zIla rahita, nirguNa, maryAdA rahita, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa rahita, prAyaH mAMsAhArI, matsyAhArI, kSudrAhArI, mRtakAhArI ve manuSya, maraNa samaya kAla karake kahA~ jAyeMge ? kahA~ utpanna hoMge ? 21 uttara - he gautama ! ve manuSya prAyaH naraka aura tiryaJca meM jAyeMge, naraka tiryaJca gati meM utpanna hoNge| 1167 22 prazna - he bhagavan ! usa kAla aura usa samaya ke siMha, vyAgha, vRka (bher3iyA, ) dvIpo ( geNDA) rIcha, tarakSa (jarakha), zarabha Adi jo ki pUrvokta rUpa se niHzIla Adi hoMge, ve mara kara kahA~ jAyeMge ? kahA~ utpanna hoMge ? 22 uttara - he gautama! ve prAyaH naraka aura tiryaJca yoni meM utpanna hoMge / 23 prazna - he bhagavan ! usa kAla aura usa samaya ke DhaMka (eka prakAra ke kaue) kaMka, bIlaka, jalavAyasa ( jala kAka) mayUra Adi niHzIla Adi hoMge, ve mara kara kahA~ utpanna hoMge ? pakSI jo pUrvavat 23 uttara - he gautama ! ve prAyaH naraka aura tiryaJca yoni meM utpanna hoNge| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / aisA kaha kara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| vivecana-duSamaduSamA nAmaka chaThe Are ke manuSya kaise hoMge, ve kisa prakAra kA AhAra kareMge, ityAdi bAtoM kA varNana Upara kiyA gayA hai| usa samaya ke manuSya prAyaH dharma aura samyaktva se rahita hoNge| atyanta pApI aura adharmiSTha hoMge / ataeva ve marakara prAyaH naraka aura tiryaJca gati meM utpanna hoMge / isI prakAra usa samaya ke siMha vyAghrAdi jAnavara aura DhaMka kaMkAdi pakSI bhI marakara prAyaH naraka aura tiryaJca gati meM utpanna hoMge / // iti sAtaveM zataka kA chaThA uddezaka sampUrNa // For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1168 bhagavatI sUtra - za. 7 u 7 saMvRtta anagAra aura kriyA zataka 7 uddezaka 7 savRta anagAra aura kriyA 1 prazna - saMvuDassa NaM bhaMte ! aNagArassa AutaM gaccha mANasa, jAva AutaM tuyamANassa, AutaM vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAyapuMchaNaM gehamANassa vA, NikkhivamANassa vA, tassa NaM bhaMte / kiM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjar3a ? 1 uttara - goyamA ! saMvuDassa NaM aNagArassa jAva tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, No saMparAiyA kiriyA kajjai / prazna - sekeNaTuNaM bhaMte ! evaM vuccai - saMvuDassa NaM jAva No saMparAiyA kiriyA kajjai ? uttara - goyamA ! jassa NaM koha- mANa- mAyA lobhA vocchiNA bhavaMti tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, taheva jAva ussuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjai; se NaM ahAsuttameva rIyaha, se teNaNaM goyamA ! jAva No saMparAiyA kiriyA kajar3a / kaThina zabdArtha - saMvuDassa - saMvRta--saMyamI, AuttaM- upayoga pUrvaka, gacchamANassa - calate hue, tuyamANassa - sote hue, NikkhivamANassa rakhate hue, , iriyAvahiyaM - gamanAgamana sambandhI ( akaSAyI ko), saMparAiyA - kaSAya ke sadbhAva meM lagane vAlI, bocchiNNA naSTa, ussutaMutsUtra-sUtra vidhi rahita, rIyamANassa calate hue, ahAsuttameva - yathAsUtra - sUtrAnusAra / For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra -za. 7 u. 7 kAma-bhoga bhAvArtha-1 prazna-he bhagavan ! upayoga pUrvaka calate, baMThate yAvat sote tathA vastra, pAtra, kambala, aura pAdaproJchana (rajoharaNa) Adi lete hue aura rakhate hue saMvRta (saMvarayukta) anagAra ko aipithikI kriyA lagatI hai yA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? 1 uttara-he gautama ! saMvarayukta anagAra ko yAvat airyApathiko kriyA lagatI hai, kintu sAmparAyikI kriyA nahIM lgtii| prazna-he bhagavan ! Apa kisa kAraNa kahate haiM ki saMvarayukta yAvat aNagAra ko aipithiko kriyA lagatI hai, sAmparAyikI kriyA nahIM lagatI ? uttara--he gautama ! jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyavacchinna ho gaye haiM, usako airyApathikI kriyA lagatI hai / isI prakAra ' yAvat sUtra viruddha pravRtti karane vAle ko sAmparAyikI kriyA lagatI hai / vaha saMvRta anagAra yathAsUtra (sUtra ke anusAra) pravatti karatA hai / isa kAraNa he gautama ! usako yAvat sAmparAyiko kriyA nahIM lgtii| vivecana--isa viSaya kA vivecana pahale diyA jA cukA hai / yahA~ 'vocchiNNa' (vyavacchinna-vyucchinna) zabda kA artha anudaya prApta (jo udaya meM nahIM Aya hue haiM, kintu sattA meM rahe hue haiM, abhI kevala upazamana hI kiyA gayA hai) aura naSTa (sarvathA kSINa) hue samajhanA cAhiye / kyoki gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAnavI jIva ko kevala epithiko kriyA lagatI hai| inameM se gyArahaveM guNasthAnavI jIva ke krodhAdi kaSAya kA upazamana huA hai aura bArahaveM tathA terahaveM guNasthAnavartI jIva ke krodhAdi kaSAya kA sarvathA kSaya ho cukA hai| kAma-bhoga 2 prazna-rUvI bhaMte ! kAmA, arUvI kAmA ? For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1170 bhagavatI mUtra-za. 7 u. 7 kAma-bhoga M 2 uttara-goyamA ! rUbI.kAmA, No arUvI kaamaa| 3 prazna-sacittA bhaMte ! kAmA, acittA kAmA ? 3 uttara-goyamA ! sacittA vi kAmA, acittA vi kaamaa| 4 prazna-jIvA bhaMte ! kAmA, ajIvA bhaMte ! kAmA ? . 4 uttara-goyamA ! jIvo vi kAmA, ajIvA vi kaamaa| 5 prazna-jIvANaM bhaMte ! kAmA, ajIvANaM kAmA ? 5 uttara-goyamA ! jIvANaM kAmA, No ajIvANaM kAmA / . 6 prazna-kaivihA NaM bhaMte ! kAmA paNNatA ? 6 uttara-goyamA ! duvihA kAmA paNNattA, taM jahA-sadA ya rUvA y| 7 prazna-rUvI bhaMte ! bhogA, arUvI bhogA ? 7 uttara-goyamA ! rUvI bhogA, No arUvI bhogaa| 8 prazna-sacittA bhaMte ! bhogA, acittA bhogA ? 8 uttara-goyamA ! sacittA vi bhogA, acittA vi bhogA / 9 prazna-jIvA bhaMte ! bhogaa-pucchaa| 9 uttara-goyamA ! jIvA vi bhogA, ajIvA vi bhogaa| 10 prazna-jIvANaM bhaMte ! bhogA. ajIvANaM bhogA ? 10 uttara-goyamA ! jIvANaM bhogA, No ajIvANaM bhogaa| kaThina zabdArtha-pAca-apekSA se / For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 7 u. 7 kAma-bhoga 1971 bhAvArtha-2 prazna-he bhagavan ! kAma rUpI hai yA arUpI hai ? 2 uttara-he gautama ! kAma rUpI haiM, arUpI nahIM haiN| 3 prazna-he bhagavan ! kAma sacitta haiM, yA acitta hai ? 3 uttara-he gautama ! kAma sacitta bhI haiM aura acitta bhI haiN| 4 prazna-he bhagavan ! kAma jIva haiM yA ajIva haiM ? 4 uttara-he gautama ! kAma jIva bhI haiM aura ajIva bhI haiN| 5 prazna-he bhagavan ! kAma jIvoM ke hote haiM yA ajIvoM ke ? 5 uttara-he gautama ! kAma jIvoM ke hote haiM, aMjIvoM ke nahIM hote| 6 prazna-he bhagavan ! kAma kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 6 uttara-he gautama ! kAma do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-zaMmda aura ruup| 7 prazna-he bhagavan ! bhoga rUpI hai yA arUpI haiM ? 7 uttara-he gautama ! bhoga rUpI haiM, arUpI nhiiN| 8 prazna-he bhagavan ! bhoga sacitta haiM yA acitta ? 8 uttara-he gautama ! bhoga, sacitta bhI hai dhaura acitta bhI haiN| 9 prazna-he bhagavan ! bhoga, jIva haiM, yA ajIva ? 9 uttara-he gautama ! bhoga, jIva bhI haiM aura ajIva bhI haiN| 10 prazna-he bhagavan ! bhoga, jIvoM ke hote haiM, yA ajIvoM ke ? 10 uttara-he gautama ! bhoga, jIvoM ke hote haiM, ajIvoM ke nahIM hote| 11 prazna-kaivihA NaM bhaMte ! bhogA paNNatA ? ... 11 uttara-goyamA ! tivihA bhogA paNNattA, taM jahA-gaMdhA, rasA, phaasaa|.. 12 prazna-kaivihA NaM bhaMte ! kAmabhogA paNNatA ? For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1172 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 7 kAma-bhoga ... 1172 ... . bhagavatI mUtra-za. 7 u. 7 kAma-bhoga 12 uttara-goyamA ! paMcavihA kAmabhogA paNNattA, taM jahAsaddA, rUvA, gaMdhA, rasA, phAsA / .. 13 prazna-jIvA NaM bhaMte ! kiM kAmI, bhogI ? 13 uttara-goyamA ! jIvA kAmI vi, bhogI vi| prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bucai-jIvA kAmI vi, bhogI vi? ___uttara-goyamA ! soiMdiya cakkhidiyAI paDucca kAmI, pANiMdiya-jibhidiya-phAsiMdiyAI paDucca bhogI, se teNaTeNaM goyamA ! jAva bhogI vi| 14 prazna-NeraiyA NaM bhaMte ! kiM kAmI, bhogI ? 14 uttara-evaM ceva, jAva thaNiyakumArA / 15 prazna-puDhavikAiyANaM pucchaa| 15 uttara-goyamA ! puDhavikAiyA No kAmI, bhogii| . prazna-se keNaTeNaM jAva bhogI ? uttara-goyamA ! phAsiMdiyaM paDucca; se teNaTeNaM jAva bhogI; evaM jAva vaNassaikAiyA; beiMdiyA evaM ceva, NavaraM jibhidiya-phAsiMdiyAiM paDucca bhogI; teiMdiyA vi evaM ceva, NavaraM ghANidiyajibhidiyaphAsiMdiyAI paDucca bhogii| __ 16 prazna-cauriMdiyANaM pucchA / For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ga. 7 u. 7 kAma-bhoga 1173 16 uttara-goyamA ! cauriMdiyA kAmI vi, bhogI vi / prazna-me keNaTeNaM jAva bhogI vi ? uttara-goyamA ! cakkhidiyaM paDucca kAmI, ghANidiya-jibhidiya-phAsiMdiyAiM paDucca bhogI, se teNaTeNaM jAva bhogI vi avasesA jahA jIvA, jAva vemaanniyaa| 17 prazna-eesi NaM bhaMte ! jIvANaM kAmabhogINaM, gokAmINaM gobhogINaM, bhogINa ya kayare kayarahito jAva visesAhiyA vA ? ... 17 uttara-goyamA ! savvatthovA jIvA kAmabhogI, NokAmI NobhogI aNaMtaguNA, bhogI annNtgunnaa| .. bhAvArtha-11 prazna-he bhagavan ! bhoga, kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 11 uttara-he gautama ! bhoga tIna prakAra ke kahe gaye haiM / yathA-gandha, rasa aura sprsh| 12 prazna-he bhagavan ! kAma-bhoga, kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 12 uttara-he gautama ! kAma aura bhoga donoM milAkara pAMca prakAra ke kahe haiM / yathA-zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza / 13 prazna-he bhagavan ! jIva kAmI haiM yA bhogI haiM ? 13 uttara-he gautama ! jIva, kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| prazna-he bhagavan ! kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiM ? . uttara-he gautama ! zrotrendriya aura cArindriya kI apekSA jIva kAmI haiM aura ghrANendriya, jivhendriya tathA sparzanendriya kI apekSA jIva bhogI haiN| isa kAraNa he gautama ! jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| . For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1174 bhagavatI sUtra - za. 7 u. 7 kAma bhoga 14 prazna - he bhagavan ! nairayika jIva, kAmI haiM yA bhogI haiM ? 14 uttara - he gautama! nairayika jIva, kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiM / isa prakAra yAvat stanitakumAroM taka kahanA cAhiye / 15 prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kAmI haiM, yA bhogI haiM ? 15 uttara - he gautama ! pRthvIkAyika jIva, kAmI nahIM haiM, bhogI haiM / prazna- he bhagavan ! kisa kAraNa se kahate haiM ki pRthvIkAyika jIva yAvat bhogI haiM ? uttara-- - he gautama! sparzanendriya kI apekSA ve bhogI haiM / isa prakAra yAvat vanaspatikAyika taka kahanA cAhiye / beindriya jIva bhI bhogI haiM, parantu ve jivhendriya aura sparzanendriya kI apekSA bhogI haiM / teindriya jIva bhI isI taraha jAnanA cAhiye, kintu ve ghrANendriya, jivhendriya aura sparzanendriya kI apekSA bhogI haiM / 16 prazna - he bhagavan ! caturindriya jIva kAmI haiM yA bhogI haiM ? 16 uttara - he gautama! caturindriya jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| na-he bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? prazna uttara - he gautama! caturindriya jIva, cakSuindriya kI apekSA kAmI haiM / ghrANendriya, jivhendriya aura sparzanendriya kI apekSA bhogI haiN| zeSa vaimAnikaparyanta sabhI jIvoM ke viSaya meM audhika jIvoM kI taraha kahanA cAhiye / 17 prazna - he bhagavan ! kAmabhogI, nokAmInobhogI aura bhogI jIvoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? 17 uttara - he gautama! kAmabhogI jIva sabase thoDe haiM, nokAmInobhogI jIva unase anantaguNe haiM aura bhogI jIva, unase ananta guNe haiM / vivecana-rUpa arthAt mUrttatA jinameM hoM, ve 'rUpI' kahalAte haiM aura jinameM na ho, ve 'arUpI' kahalAte haiM / jo viziSTa zarIra spayaM ke dvArA bhoge na jAte hoM, kintu jinakI ' kevala kAmanA - abhilASA kI jAtI ho, ve 'kAma' kahalAte haiM / manojJa zabda aura saMsthAna tathA varNa 'kAma' kahalAte haiM / ve kAma, pudgala dharma hone se mUrta haiM, ataeva rUpI haiM, kintu For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 7 chadmastha aura kevalI 1175 arUpI nahIM / mamanaska (saMjI) prANI ke rUpa kI apekSA kAma sacitta bhI haiM aura zabda dravya kI apekSA se tathA asaMnI jIva ke garIra ke rUpa kI apekSA acitta bhI haiM / yahA~ sacitta zabda se viziSTa cetanA athavA saMjJIpana grahaNa kiyA gayA hai aura acitta zabda se viziSTa cetanA zUnya arthAt asaMjIpana grahaNa kiyA gayA hai| jIvoM ke zarIra ke rUpoM kI apekSA kAma jIva bhI haiM aura zabdoM kI apekSA citrita putalI Adi ke rUpoM kI apekSA ajIva bhI haiM / kAma sevana ke kAraNa bhUta hone se jIvoM ke hI hote haiM, ajIvoM ke nahIM hote / kyoMki unameM kAma kA abhAva hai| ...... jo zarIra se bhoge jAye, ve gandha, rama aura sparza dravya 'bhoga' kahe jAte haiM / ve bhoga pudgala dharma hone se mUrta haiM, ataeva rUpI haiM, arUpI nahIM / kinhIM saMjI gandhAdi pradhAna jIva zarIroM kI apekSA bhoga sacitta bhI haiM aura kinhIM asaMjJI gandhAdi viziSTa jIva-zarIroM kI apekSA acitta bhI haiN| jIvoM ke zarIra viziSTa gandhAdi yukta hote haiM / isaliye bhoga, jIva bhI hai aura ajIva dravya bhI viziSTa gandhAdi yukta hote haiM, isaliye bhoga ajIva bhI haiN| . caturindriya aura paJcendriya jIva kAma-bhogI haiN| ve sabase thor3e haiM, unase nokAmInobhogI arthAt siddha jIva anantaguNe haiM aura bhogI arthAt ekeMdriya beindriya teindriya jIva usase ananta guNe haiM, kyoMki eka akelI vanaspatikAya hI ananta guNa hai ! chamastha aura kavalI 18 prazna chaumatye NaM bhaMte ! maNUse je bhavie aNNayaresu devaloesu devattAe uvavajittae, se NUNaM bhaMte ! se khINabhogI No pabhU uhANeNaM, kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM, purisakkAra-parakameNaM viulAI bhogabhogAiM bhuMjamANe viharittae ? se pUrNa bhaMte ! eyamaTuM evaM vayaha ? 18 uttara-goyamA ! No iNaTe samaTe, pabhU NaM bhaMte ! se uTThA For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1176 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 7 chadmastha aura kevalI . NeNa vi, kammeNa vi, baleNa vi, vIrieNa vi, purisakAra-parakameNa vi aNNayarAiM vipulAI bhogabhogAiM bhuMjamANe viharittae, tamhA bhogI, bhoge paricayamANe mahANijare, mahApajjavasANe bhavai / ___ kaThina zabdArtha--chaumatyeNaM-- chadmastha-jisakA jJAna AvaraNa yukta ho, khINabhogI--arasa virasa khAne se durbala zarIra vAlA, vayaha--kahate haiM, pariccayamANe-tyAga karane para, mhaapjjvsaanne--mhaaphlvaalaa| bhAvArtha-18 prazna-he bhagavan ! aisA chadamastha manuSya jo kisI devaloka meM utpanna hone ke yogya hai, vaha kSINa-bhogI (durbala zarIravAlA) utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAraparAkrama dvArA vipula aura bhogane yogya bhogoM ko bhogane meM samartha nahIM hai ? he bhagavan ! Apa isa artha ko isI taraha kahate haiM ? 18 uttara-he gautama ! yaha artha samartha nhiiN| vaha utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAraparAkrama dvArA kinhIM vipula aura bhogane yogya bhogoM ko bhogane meM samartha hai| isaliye he gautama ! vaha bhogI, mogoM kA tyAga karatA haA mahAnirjarA aura mahAparyavasAna (mahAphala) vAlA hotA hai| vivecana-bhoga bhogane kA sAdhana zarIra hai / isaliye zarIra ko yahA~ bhogI kahA hai| tapasyA yA rogAdi se jisakA zarIra kSINa ho gayA ho, vaha 'kSINabhogI' kahalAtA hai| usake viSaya meM bhoga bhogane sambandhI jo pragna kiye gaye haiM, unakA Azaya yaha hai ki yadi vaha bhoga bhogane meM asamartha hai, to vaha bhogI nahIM kahalA sakatA aura jaba bhogI nahIM hai, to vaha kina bhogoM kA tyAga karegA ? ataeva bhoga-tyAgI bhI nahIM kahalA sakatA aura jabaki vaha bhoga tyAgI nahIM hai, to usake nirjarA nahIM hogii| nirjarA ke abhAva meM devaloka meM utpatti nahIM ho sktii| ___ isa prazna kA uttara yaha diyA gayA hai ki vaha kSINa-bhogI manuSya, kSINa-zarIra ke yogya kinhIM bhogoM ko bhoga sakatA hai, ataeva vaha bhogI hai aura unakA tyAga karane se vaha bhoga-tyAgI hai, isase nirjarA hotI hai aura usase devaloka meM utpanna ho sakatA hai| ___ 19 prazna-Ahohie NaM bhaMte ! maNase je bhavie aNNayaresu For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 7 chadmastha aura kevalI 1177 devaloesu0? 19 uttara-evaM ceva, jahA chaumatthe jAva mahApajavasANe bhavai / 20 prazna-paramAhohie NaM bhaMte ! maNusse je bhavie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhittae, jAva aMtaM karettae, se gUNaM bhaMte ! se khINabhogI? 20 uttara-sesaM jahA chaumatthassa / 21 prazna-kevalI NaM bhaMte ! maNUse je bhavie teNeva bhavaggahaNeNaM? ___21 uttara-evaM jahA paramAhohie, jAva mahApajjavasANe bhvi| kaThina zabdArtha-Ahohie-adho'vadhika arthAt niyata kSetra ke avadhijJAna vAlA, paramAhohie--paramA'vadhika arthAt parama avdhijnyaanii| .19 prazna-he bhagavan ! aisA adho'vadhika (niyatakSetra ke avadhijJAna vAlA) manuSya jo kisI devaloka meM utpanna hone yogya hai, vaha kSINa-bhogI (durbala zarIravAlA) utthAna, yAvat puruSakAraparAkrama dvArA vipula bhogane yogya bhogoM ko bhogane meM samartha hai ? ... 19 uttara-he gautama ! isakA kathana bhI uparyukta chadamastha ke samAna hI jAna lenA cAhiye, yAvat vaha mahAparyavasAna vAlA hotA hai| ___bhAvArtha-20 prazna-he bhagavan ! aisA paramAvadhika manuSya jo usI bhava meM siddha hone vAlA hai yAvat sarva duHkhoM kA anta karane vAlA hai, kyA vaha kSINa bhogI yAvat bhogane yogya vipula bhogoM ko bhogane meM samartha hai ? 20 uttara-he gautama ! isakA uttara chamasya ke liye diye hue uttara ke samAna jAnanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1178 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 7 akAma vedanA kA vedana . . 21 prazna-he bhagavana ! kevalajJAnI manuSya jo usI bhava meM siddha hone vAlA hai yAvat sabhI duHkhoM kA anta karane vAlA hai| kyA vaha aura bhogane yogya vipula bhogoM ko bhogane meM samartha hai ? 21 uttara-he gautama ! isakA kathana paramAvadhijJAnI kI taraha karanA cAhiye / yAvat vaha mahAparyavasAna vAlA hotA hai| vivecana-niyata kSetra viSayaka avadhijJAna bAlA 'AdhovadhikajJAnI' kahalAtA hai| utkRSTa avadhijJAna vAlA paramAdho'vadhikajJAnI kahalAtA hai| yaha caramazarIrI hotA hai| kevalajJAna vAlA kevalajJAnI kahalAtA hai, vaha to caramazarIrI hai hii| ina tInoM ke bhoga bhoMgane sambandhI vaktavyatA, chagrastha kI taraha kahanI cAhiye / akAma vedanA kA vedana 22 prazna-je ime bhaMte ! asaNNiNo pANA, taM jahA-puDhavi. kkAiA jAva vaNassaikAiA, uTThA ya egaiyA tasA; ee NaM aMdhA, mUDhA, tamaM paviTThA, tamapaDala-mohajAlapaDicchaNNA akAmaNikaraNaM veyaNaM vedeMtIti vattavyaM siyA ? . 22 uttara-haMtA, goyamA ! je ime asaNNiNo pANA, jAva puDhavikAiA jAva vaNassaikAiA chaTTA ya jAva veyaNaM vedeMtIti vattavvaM siyaa| __23 prazna-asthi NaM bhaMte ! pabhU vi akAmaNikaraNaM veyaNaM vedeti ? 23 uttara-haMtA, goyamA ! asthi / For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u 7 akAma vedanA kA vedana 24 prazna - kahaM NaM bhaMte! pabhU vi akAmaNikaraNaM veyaNaM vedeti ? 24 uttara - goyamA ! je NaM No pabhU viNA paIveNaM aMdhakAraMsi rUvAI pAsittae, je NaM No pabhU purao ruvAI aNijjhAittANaM pAsittae, je NaM No pabhU maggao rUvAeM aNavayakkhittA NaM pAsitae, je NaM No pabhU pAsao rUvAhaM aNavaloittA NaM pAsittae, je NaM No pabhU uDDhaM rUvAI aNAloettA NaM pAsittae, je NaM No pabhU ahe rUvAIM aNAloittA NaM pAsittae, esa NaM goyamA ! pabhU vi akAmaNikaraNaM veyaNaM vedeti / kaThina zabdArtha - asaNNiNo binA mana vAle jIva, tamapaDalamohajAlaparicchaNNAajJAna andhakAra aura moha ke parde se AvRta - Dhake hue, viNA paIveNaM - binA dIpaka ke, akAmaNikaraNa - anicchA pUrvaka, aNijjhAittA - dekhe binA, aNavayaktittA - pazcAd bhAga ko dekhe binA, aNabaloittA - binA dekhe / 1179 . bhAvArtha - 22 prazna- he bhagavan ! jo ye asaMjJI ( mana rahita ) prANI haiM, per - pRthvIkAfor, akAyika, teukAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura chaThe kitaneka kAyika ( sammUcchima trasakAyika) jIva jo andha ( ajJAnI), mUDha, ajJAnAndhakAra meM praviSTa, ajJAnarUpa AvaraNa aura moha jAla ke dvArA AcchAdita haiM, ve akAmanikaraNa ( anicchApUrvaka) vedanA vedate haiM, - kyA aisA kahanA cAhiye ? 22 uttara - hAM, gautama ! jo ye asaMjJI prANI pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika chaThe trasa ( sammUcchima trasa ) kAyika jIva, ye saba akAmanikaraNa vedanA vedate haiN| For Personal & Private Use Only / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1980 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 7 akAma vedanA kA vedana / ' 23 prazna-he bhagavana ! kyA aisA bhI hai ki samartha hote hue (saMjJI hote hae) bhI jIva, akAma-nikaraNa bedanA vedate haiM ? . 23 uttara-hAM, gautama ! vedate haiN| - 24 prazna-he bhagavan ! samartha hote hue bhI jIva, akAmanikaraNa vedanA kisa prakAra vedate haiM ? - 24 uttara-he gautama ! jo jIva samartha hote hue bhI andhakAra meM dIpaka ke binA padArthoM ko dekhane meM samartha nahIM hote, avalokana kiye binA sAmane ke padArthoM ko nahIM dekha sakate, avekSaNa kiye binA pIche rahe hue rUpoM ko nahIM dekha sakate, avalokana kiye binA donoM aura ke rUpoM ko nahIM dekha sakate, Alocana kiye binA Upara aura nIce ke rUpoM nahIM dekha sakate, ve samartha hote hue bhI akAma-nikaraNa vedanA vedate haiN| 25 prazna-atthi NaM bhaMte ! pabhU vi paka.maNikaraNaM veyaNaM vedeti ? 25 uttara-haMtA, atthi| 26 prazna-kahaM NaM bhaMte ! pabhU vi pakAmaNikaraNaM veyaNaM vedeti ? 26 uttara-goyamA ! je NaM No pabhU samudassa pAraM gamittae, je NaM No pabhU samudassa pAragayAI rUkaI pAsittae, je NaM No pabhU devalogaM gamittae, je NaM No pabhU devalogagayAiM rUvAI pAsittae, esa NaM goyamA ! pabhU vi pakAmaNikaraNaM veyaNaM vedeti / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti // sattamassa sayarasa sattamo uddesao smtto|| For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 7 akAma vedanA kA vedana * 1981 kaThina zabdArya-pakAmaNikaraNaM-tIvra icchApUrvaka / bhAvArtha-25 prazna-he bhagavan ! kyA aisA bhI hotA hai ki samartha hote hue bhI jIva, prakAmanikaraNa (tIvra icchApUrvaka) vedanA ko vedate haiM ? .. 25 uttara-hAM, gautama ! vedate haiN| 26 prazna-he bhagavan ! samartha hote hue bhI jIva, prakAmanikaraNa vedanA kisa prakAra vedate haiM ? ___26 uttara-he gautama ! jo samudra ke pAra jAne meM samartha nahIM haiM, jo samudra ke pAra rahe hue rUpoM ko dekhane meM samartha nahIM haiM, jo devaloka meM jAne meM samartha nahIM hai aura jo devaloka meM rahe hue rUpoM ko dekhane meM samartha nahIM hai, he gautama ! ve samartha hote hue bhI prakAmanikaraNa vedanA vedate haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| vivecana-jo asaMjJI arthAt mana rahita prANI haiM, unake mana nahIM hone se icchA zakti aura jJAna zakti ke abhAva meM akAmanikaraNa (anicchA pUrvaka-ajJAnapane ) sukha-duHkharUpa vedanA vedate haiN| -- jo saMjJI arthAt mana sahita jIva haiM, ve bhI anicchApUrvaka ajJAnapane sukha-duHkha kA anubhava karate haiN| jaise ki jisa manuSya meM dekhane ko zakti hai, kintu zakti hote hue bhI vaha andhakAra meM rahe hue padArthoM ko dIpaka ke binA nahIM dekha sakatA, tathA pITha pIche rahe hue yAvat Upara aura nIce rahe padArthoM ko bhI dekhane kI. zakti hote hue bhI upayoga ke binA nahIM dekha sakatA / tAtparya yaha hai ki sAmarthya hote hue bhI icchA zakti aura jJAnazakti yukta jIva, ajJAnadazA meM sukha-duHkha kA anubhava karate haiN| jabaki asaMjJI jIva sAmayaM ke abhAva meM icchA zakti aura jJAna zakti rahita hone se anicchApUrvaka ajJAna-dazA meM sukha-duHkha kA anubhava karate haiN| . saMjJI (mana sahita) jIva prakAma-nikaraNa (tIvra abhilASApUrvaka) vedanA vedate haiN| jaise ki samudra ke pAra jAne kI tathA usa pAra rahe hue rUpoM ko dekhane kI tathA devaloka meM jAne kI evaM vahAM ke rUpoM ko dekhane kI zakti nahIM hone se tIvra abhilASApUrvaka vedanA vedate haiM / una jIvoM meM icchA zakti aura jJAna zakti hai, parantu use pravRtta karane kA sAmarthya nahIM hai / usakI tIva abhilASA mAtra hai / isase ve vedanA kA anubhava karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u 8 chadmastha siddha nahIM hotA tAtparya yaha hai ki asaMjJI jIva 'icchA aura jJAna zakti ke abhAva meM anicchA aura ajJAna pUrvaka sukhaduHkha vedate haiM / ' saMjJI jIva, icchA aura jAna zakti yukta hote hue bhI upayoga ke abhAva meM anicchA aura ajJAnapUrvaka vedanA vedate haiM / evaM sAmarthya aura icchAyukta hote hue bhI prAptirUpa sAmarthya ke abhAva meM mAtra tIvra abhilASAMpUrvaka vedanA vedate haiN| // iti sAtaveM zataka kA sAtavA~ uddezaka sampUrNa // zataka 7 uddezaka da 1982 chadmastha siddha nahIM hotA 1 prazna - chaumatthe NaM bhaMte / maNUse tIyamaNaMtaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM0 ? 1 uttara - evaM jahA paDhamasae cautthe uddesara tahA bhANiyavtraM, jAva alamatthu / 2 prazna - se pUrNa bhaMte ! hatthissa ya same caiva jIve ? 2 uttara - haMtA, goyamA ! hatthissa ya kuMthussa ya evaM jahA 'rAyappa seNaijje' jAva khuDDiyaM vA, mahAliyaM vA, se teNaTTeNaM goyamA ! jAba same caiva jIve / * kaThina zabdArtha - tIyamaNaMtaM - atIta ananta, sAsayaM - zAzvata, alamatyu - pUrNa, khuDDiyaM - kSudra (choTA), mahAliyaM - mahAn ( bar3A ) / bhAvArtha - 1 prazna - he bhagavan ! kyA chadmastha manuSya ananta aura zAzvata For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 8 pApa duHkhadAyaka 1183 atIta kAla meM kevala saMyama dvArA, kevala saMvara dvArA, kevala brahmacarya dvArA aura kevala aSTapravacana mAtA ke pAlana dvArA siddha huA hai, buddha huA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta kiyA hai ? ___ 1 uttara-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isa viSaya meM prathama zataka ke cauthe uddezaka meM jo kahA hai vahI yAvat 'alamatyu' pATha taka kahanA caahiye| 2 prazna-he bhagavan ! kyA hAthI aura kunthue kA jIva samAna hai ? 2 uttara--hA~, gautama ! hAthI aura kunthaA donoM kA jIva samAna haiN| isa viSaya meM rAjapraznIya sUtra meM kaheM anusAra yAvat 'khuDDiyaM vA mahAliyaM vA' pATha taka kahanA caahiye| vivecana-chadmastha manuSya ke viSaya meM jisa prakAra bhagavatI sUtra ke pahale zataka ke cauthe uddezaka (prathama bhAga pR. 216) meM kathana kiyA gayA hai, usI prakAra yahAM bhI kathana karanA cAhiye / bhUtakAla meM, vartamAna kAla meM aura bhaviSyatkAla meM jitane siddha, buddha, mukta hue, hote haiM aura hoMge, ve sabhI utpanna jJAna-darzana ke dhAraka arihanta jina kevalI hokara siddha, buddha, mukta hue haiM, hote haiM aura bhaviSya meM bhI hoNge| utpanna jJAna-darzana ke dhAraka arihanta jina kevalI ko 'alamatthu' (alamastu-pUrNa) kahanA caahiye| hAthI aura kunthuA kA jIva samAna hai / isa viSaya meM rAjapraznIyasUtra meM dIpaka kA dRSTAMta diyA gayA hai / jaise-eka dIpaka kA prakAza kisI eka kamare meM phailA huA hai, yadi usako kisI bartana dvArA Dhaka diyA jAya, to usakA prakAza usa bartana parimANa ho jAtA hai, isI prakAra jaba jIva, hAthI kA zarIra dhAraNa karatA hai, to utane bar3e zarIra meM vyApta rahatA hai aura jaba kunthuA kA zarIra dhAraNa karatA hai, to usa choTe zarIra meM vyApta rahatA hai / isa prakAra kevala zarIra meM hI choTe bar3e kA antara rahatA hai, kintu jIva meM kucha bhI antara nahIM hai / sabhI jIva samAna haiM / pApa duHkhadAyaka 3 prazna-NeraiyANaM bhaMte ! pAve kamme je ya kaDe, je ya kajai, For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1984 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 8 pApa duHkhadAyaka je ya kajissai savve se dukkhe, je NijiNNe se suhe ? 3 uttara-haMtA, goyamA ! NeraiyANaM pAve kamma jAva suhe| evaM jAva vemaanniyaannN| 4 prazna-kai NaM bhaMte ! saNNAo paNNattAo? 4 uttara-goyamA ! dasa saNNAo paNNattAo, taM jahA-AhArasaNNA, bhayasaNNA, mehuNasaNNA, pariggahasaNNA, kohasaNNA, mANasaNNA, mAyAsaNNA, lobhasaNNA, logasaNNA, ohasaNNA / evaM jAva vemaanniyaannN| 5 NeraiyA dasavihaM veyaNaM paJcaNubhavamANA viharaMti, taM jahAsIyaM, usiNaM, khuhaM, pivAsaM, kaMDaM, parajhaM, jaraM, dAha, bhayaM, sogaM / ____ kaThina zabdArtha-sannA-saMjJA-icchA, paccaNubhavamANA-anubhava karate hue, kaMDekhujalI, parajmaM paratantratA, naraM-jvara / bhAvArtha-3 prazna-he bhagavan ! nairayika jIvoM dvArA jo pApakarma kiyA gayA hai, kiyA jAtA hai aura jo kiyA jAyegA, kyA vaha saba duHkharUpa hai| aura jisakI nirjarA kI gaI hai, kyA vaha saba sukha rUpa hai ? . 3 uttara-hAM, gautama ! narayikoM dvArA jo pApakarma kiyA gayA hai yAvat vaha duHkha rUpa hai aura jisakI nirjarA kI gaI hai, vaha sukha rUpa hai / isa prakAra yAvat vaimAnika paryanta cauvIsa daNDaka meM jAna lenA caahiye| 4 prazna-he bhagavan ! saMjJA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 4 uttara-he gautama ! saMjJA dasa prakAra kI kahI gaI hai / yathA-1 AhAra saMjJA, 2 bhaya saMjJA, 3 maithuna saMjA, 4 parigraha saMjJA, 5 krodha saMjJA, 6 mAna saMjJA, 7 mAyA saMjJA, 8 lobha saMjJA 9 loka saMjJA aura 10 ogha saMjJA / isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 7 u. 8 pApa duHkhadAyaka yAvat vaimAnika paryanta cauvIsa hI daNDaka meM ye dasa saMjJAyeM pAI jAtI haiN| 5-narayika jIva dasa prakAra kI vedanA kA anubhava karate hue rahate haiN| yathA-1 zIta, 2 uSNa, 3 kSudhA, 4 pipAsA, 5 kaNDU (khujalI), 6 paratantratA, 7 jvara, 8 dAha, 9 bhaya, 10 zoka / vivecana-nairayika jIva jo pApakarma karate haiM, kiye haiM, aura kareMge ve saba duHkha ke hetu aura saMsAra kA kAraNa hone se duHkha rUpa haiM aura jina pApa-karmoM kI nirjarA kI hai, ve mukha svarUpa mokSa (chuTakAre) kA hetu hone se sukha svarUpa haiN| narayikAdi saMjJI haiM. isaliye Age saMjJA kA varNana kiyA jAtA hai / yathA vedanIya aura mohanIya karma ke udaya se tathA jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama se paidA hone vAlI AhArAdi kI prApti ke liye AtmA kI icchA vizeSa ko saMjJA' kahate haiN| athavA jina bAtoM se yaha jAnA jAya ki jIva AhArAdi ko cAhatA hai, use 'saMjJA' kahate haiN| kisI ke mana se mAnasika jJAna hI maMjJA hai athavA jIva kA AhArAdi viSayaka cintana 'saMjA' hai / isake dasa bheda haiM:.: (1) AhAra saMjJA-kSudhAvedanIya ke udaya se kavalAdi AhAra ke liye pudgala grahaNa karane kI icchA ko 'AhAra-saMjJA' kahate haiM / (2) bhaya saMjJA-bhaya mohanIya ke udaya se vyAkula citta vAle puruSa kA bhayabhIta honA, ghabarAnA, romAJca, zarIra kA kampana Adi kriyAeM 'maya-saMjJA' haiM / (3) maithuna saMjJA-puruSa-vedAdi (no kaSAyarUpa vedamohanIya) ke udaya se, strI Adi ke aMgoM ko dekhane, chune Adi kI icchA tathA usase hone vAle zarIra meM kampana Adi, jinase mathuna kI icchA jAnI jAya, 'maithuna-saMjJA' kahate haiM / (4) parigraha saMjJA-lobharUpa kaSAya-mohanIya ke udaya se saMsAra bandha ke kAraNoM meM AsaktipUrvaka sacitta aura acitta dravyoM ko grahaNa karane kI icchA 'parigraha-saMjJA' kahalAtI hai| (5) krodha saMjJA-krodha ke udaya se Aveza meM bhara jAnA, muMha kA sUkhanA, A~kheM lAla ho jAnA aura kAMpanA Adi kriyAe~ 'krodha saMjJA' haiM / - (6) mAna saMjJA--mAna ke udaya se AtmA ke ahaMkArAdi rUpa pariNAmoM ko 'mAna saMjJA' kahate haiN| . . (7) mAyA maMjA--mAyA ke udaya se bure bhAva sekara dUsare ko ThaganA, jhUTha bolanA For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1186 __ bhagavatI sUtra-za. 7 u. = apratyAsyAnikI kriyA Adi bhagavatI satraDA. Adi 'mAyA saMjA' hai| (8) lobha saMjJA-lobha ke udaya se sacitta yA acitta padArthoM ko prApta karane kI lAlasA karanA 'lobha saMjJA' hai|, (1) ogha saMjJA-matijJAnAvaraNa Adi ke kSayopazama se zabda aura artha ke sAmAnya jJAna ko 'ogha saMjJA' kahate haiM / (10) loka saMjJA-sAmAnya rUpa se jAnI huI bAta ko vizeSa rUpa se jAnanA 'lokasaMjJA' hai / arthAt darzanopayoga ko 'ogha-saMjJA' aura jJAnopayoga ko. loka saMjJA' kahate haiN| kisI ke mata se jJAnopayoga ogha-saMjJA hai aura darzanopayoga loka-saMjA / sAmAnya pravRtti ko 'ogha-saMjJA' kahate haiM tathA loka dRSTi ko 'loka-saMjJA' kahate haiM, yaha bhI ekamata hai| apratyAkhyAnikI kriyA Adi 6 prazna-se NUNaM bhaMte ! hatthissa ya kuMthussa ya samA ceva apabakkhANakiriyA kajai ? 6 uttara-haMtA, goyamA ! hathissa ya kuMthussa ya jAva kajai / prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva kajai ? uttara-goyamA ! aviraiM paDucca, me teNaTeNaM jAva kajai / kaThina zabdArtha-apaccakkhANakiriyA-virati (tyAga) ke abhAva meM laganevAlI kriyaa| bhAvArtha-6 prazna--he bhagavan ! kyA hAthI aura kunthue ke jIva ko apratyAkhyAnikI kriyA samAna lagatI hai ? 6 uttara-hA~, gautama ! hAthI aura kunthue ke jIva ko apratyAkhyAnI kriyA samAna lagatI hai| prazna-he bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 8 AdhAkarma kA phala 1187 uttara-he gautama ! avirati kI apekSA hAthI aura kunthue ke jIva ko apratyAkhyAnikI kriyA samAna lagatI hai| vivecana-avirati kI apekSA hAthI aura kuMthue ko apratyAkhyAnikI kriyA samAna rUpa se lagatI hai / kyoMki avirati kA sadbhAva donoM meM mamAna hai / AdhAkarma kA phala 7 prazna-AhAkamma NaM bhaMte ! muMjamANe kiM baMdhai, kiM pakarei, kiM ciNAi, kiM ubaciNAi ? 7 uttara-evaM jahA paDhame sae Navame uddesae tahA bhANiyavyaM, jAva sAsae paMDie, paMDiyattaM asAsayaM / ___ mevaM bhaMte ! mevaM bhaMte ! ti OM // sattamamsa sayassa aTThamo uddeso smmtto|| bhAvArtha-7 prazna-he bhagavan ! AdhAkarma AhArAdi sevana karane vAlA sAdhu, kyA bAMdhatA hai, kyA karatA hai, kisakA caya karatA hai, kisakA upacaya karatA hai? 7 uttara-he gautama ! AdhAkarma AhArAdi kA sevana karane vAlA sAdha, AyuSya karma ko chor3akara, zeSa sAta karmoM kI prakRtiyoM ko, yadi ve zithila baMdha se bandhI huI hoM, to unheM gAr3ha bandha vAlI karatA hai yAvat bArambAra saMsAra paribhramaNa karatA hai| isa viSayaka sArA varNana prathama zataka ke navave uddezaka meM kahe anusAra kahanA caahiye| yAvat paNDita zAzvata hai aura paNDitapana azAzvata hai, yahAM taka kahanA caahiye| . he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / isa For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1188 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 9 asaMvRta anagAra prakAra kaha kara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| . vivecana-AdhAkarma kA artha isa prakAra hai "AdhayA sAdhupraNidhAnena yatsacetanamacetanaM kriyate, acetanaM vA pacyate, cIyate vA gRhAdikaM, vayate vA vastrAdikaM tadAdhAkarma / " ___ artha-sAdhu ke liye sacitta padArtha ko acitta banAyA jAya, athavA acitta ko pakAyA jAya, ghara Adi banavAye jAyeM, vastrAdi bunavAye jAyeM, use 'AdhAkarma' kahate haiN| tAtparya yaha hai ki AhAra, pAnI, vastra, pAtra kambala, makAna Adi koI.bhI padArtha jo sAdha ke liye banavAye jAyeM, ve saba 'bhAdhAkarma' doSa dUSita haiM / inakA sevana karanA muni ke liye anAcAra hai| isa viSaya kA vistRta vivecana prathama zataka ke navaveM uddezaka meM kiyA jA cukA hai| vahA~ 'paNDitapana azAzvata hai' taka kA sArA varNana yahAM kahanA cAhiye / .: // iti sAtaveM zataka kA AThavAM uddezaka samApta // zataka 7 uddezaka asaMvRta anagAra 1 prazna-asaMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale apariyAittA pabhU egavaNNaM egarUvaM viuvittae ? 1 uttara-No iNaDhe smtte| .. 2 prazna-asaMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale pariyAittA pabhU egavaNaM egarUvaM jAva0 ? ... For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra - ga. 7 u. 9 asaMvRtta anagAra 2 uttara-haMtA, pbhuu| - 3 prazna-se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA vikumvai tatthagae poggale pariyAhattA vikumbai aNNasthagae poggale pariyAittA vikumvai ? 3 uttara-goyamA ! ihagae poggale pariyAittA vikumvai, No tatthagae poggale pariyAittA vikumvai, No aNNatthagae poggale jAva vikumvai / evaM egavaNNaM aNegarUvaM caubhaMgo jahA cha?sae Navame uddesae tahA ihA vi bhANiyavvaM, NavaraM aNagAre ihagayaM (e) ihagae ceva poggale pariyAittA vikubvai, sesaM taM ceva, jAva lukkhapoggalaM giddhapoggalattAe pariNAmettae ? haMtA, pabhU / se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA, jAva No aNNatthagae poggale pariyAittA vikubvai / kaThina zabdArtha-masaMDe-asaMvRtta, (asaMyamI-AzravasevI,) pariyAitA-grahaNa karake / bhAvArtha-1 prazna-he bhagavan ! kyA asaMvata (pramatta) anagAra, bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye binA eka varNa galA, eka rUpa vaikriya kara sakatA hai ? 1 uttara--gautama ! yaha artha samartha nhiiN| 2 prazna-he bhagavan ! kyA asaMvata anagAra, bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake eka varNa vAle eka rUpa kI vikriyA kara sakatA hai ? 2 uttara-hA~, gautama! kara sakatA hai| 3 prazna-he bhagavan ! kyA vaha anagAra, yahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikriyA karatA hai, yA yahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikriyA For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1190 bhagavatI sUtra- za. za. 7 u. 6 mahAzilA kaMTaka maMgrAma karatA hai, yA anyatra rahe hue pudagaloM ko grahaNa karake vikriyA karatA hai ? uttara-he gautama ! yahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikriyA (vikurvaNA) karatA hai, parantu vahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikriyA nahIM karatA aura anyatra rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake bhI vikriyA nahIM karatA / isa prakAra eka varNa anekarUpa, aneka varNa eka rUpa aura aneka varNa anekarUpa caubhaMgI Adi kA kathana jisa prakAra chaThe zataka ke navave uddezaka meM kiyA gayA hai, usI prakAra yahAM bhI kahanA cAhiye / parantu itanI vizeSatA hai ki yahA~ rahA huA, yahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikriyA karatA hai / zeSa sArA varNana usI ke anusAra kahanA cAhiye, yAvat 'he bhagavana ! kyA rUkSa pudgaloM ko snigdha pudgalapane pariNamAne meM samartha hai ? hAM, samartha hai|' he bhagavan ! kyA yahAM rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake yAvat anyatra rahe hue pudgaloM ko grahaNa kiye binA vikriyA karatA hai, vahA~ taka kahanA caahiye| ___ vivecana--yahA~ 'ihagae' zabda kA artha 'yaha manuSya loka' samajhanA cAhiye, kyoMki yahAM praznakartA gautama svAmI haiM, unakI apekSA, 'iha' zabda kA artha 'yaha manuSya loka' hI karanA saMgata hai| 'tatthagae' kA artha hai--vaikriya banAkara vaha anagAra jahA~ jAyegA vaha sthAna / 'annatthagae' kA artha hai,--'uparokta donoM sthAnoM se bhinna sthAna' / tAtparya yaha hai ki jisa sthAna para rahakara muni vaikriya karatA hai, vahAM ke pudgala 'ihagata' kahalAte haiN| vaikriya karake jisa sthAna para jAtA hai, vahA~ ke pudgala 'tatragata' kahalAte aura ina donoM sthAnoM se bhinna sthAna ke pudgala 'anyatra gata' kahalAte haiM / deva to tatragata arthAt devaloka meM rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vaikriya kara sakatA hai, kintu muni to ihagata arthAt manuSya loka meM rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vaikriya kara sakatA hai / mahAzilA-kaMTaka saMgrAma 4 prazna-NAyameyaM arahayA, suyameyaM arahayA, viNNAyameyaM ara. hayA-mahAsilAkaMTae maMgAme / mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme vaTTa For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7.u. 9. asaMvRtta anagAra mANe ke jahatthA, ke parAjaitthA ? : - 4 uttara - goyamA ! vajjI videhaputte jar3atthA Nava mallaI Nava lecchaI kAsI-kosalagA aTTArasa vi gaNarAyANo parAjaitthA / taNaM se koNie rAyA mahAsilAkaMTagaM saMgAmaM uvadviyaM jANittA koTuMbiyapurise sahAveha, saddAvittA evaM vayAsI - khippAmeva bho devAppiyA ! udAI hatthirAyaM paDikappeha, haya-gaya-raha- joha - kaliyaM cAuraMgiNaM seNaM saNNAha, maNNAhettA mama eyamANattiyaM khippAmeva pacappie / taraNaM te koDuMviyapurisA koNieNaM raNNA evaM vRttA samANA haTTa tuTu-jAva aMjaliM kaTTu evaM sAmI, tahatti' ANA viNaNaM vayaNaM paDisugaMti, paDisuNittA khippAmeva cheyAya - riyovaesa matikapaNA - vikappehiM suNiuNehiM evaM jahA uvavAie jAna bhImaM saMgAmiyaM aujjha udAhaM hatthirAyaM paDikappeMti, haya-gaya-jAva saNNA heMti, saNNAhittA jeNeva kUNie rAyA teNeva uvAgacchaMti, uvAgaMcchittA karayala jAva kUNiyassa raNNo tamANattiyaM paJcappi paMti / taeNa se kUNie rAyA jeNeva majjaNagharaM teNeva uvAgaccha uvAgacchittA, majjaNagharaM aNuppavisai, majjaNagharaM aNuppavisittA hAe, kayavalikambhe, kaya kouya-maMgala- pAyacchite, savvAlaMkAravibhUsie, saNNaddha-baddha vammiyakAe, uppIliyasarAsaNapaTTie, piNaddhageveja - vimalavaravaddha - ciMdhapaTTe, gahiyAuhappaharaNe, sakoreMTamalladAmeNaM 1191 For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1192 bhagavatI sUtra- za. 7 u. 9 mahAzilA-kaMTaka saMgrAma . chatteNaM dharijamANeNaM caucAmarabAlavIiyaMge, maMgalajayasaddakayAloe evaM jahA uvavAie jAva uvAgacchittA udAI hatthirAyaM durUDhe / kaThina zabdArtha-NApameyaM arahayA-arihaMta jAnate haiM, vaTTamANe-hote hue, ke jaityA ke parAjaityA-kauna jItA aura kauna parAjita huA, vajI-vanI-indra, videhaputte-videhaputra koNika, ubar3hiyaM-upasthita hone para, khippAmeva-zIghra, paDikappeha-sajAkara taiyAra karo, saNNAheha-taiyAra karo, eyamANattayaM-isa AjJA ko, paccappiNaha-pIchI arpaNa karo, raNyArAjA, evaM vuttA samANA-isa prakAra kahane para, aMjalikaTu-hAtha jor3akara, evaM sAmI tahattihe svAmI aisA hI hogA, cheyAriyovae samatikappaNA- kuzala AcArya ke upadaMza se matikalpanA dvArA, suNirahi-sunipuNa, aujjJa-ayoddhacaM-jisake sAtha koI yuddha nahIM kara sake, tamANattiyaM paccapiNaMti-unakI AjJA lauTAI--kAma kara dene kI sUcanA dI, majjaNagharaM-snAna ghara, gAe kayabalikamme-snAna mardanAdi kiye, kayako uyamaMgalapAyacchitte-kRta kautuka maMgala prAyazcitta, saNNabaddha vammiyakabae-sanaddhabaddha--zastrAdi sajakara kavaca dhAraNa kara, uppiliyasarAsaNapaTTie-tane hue dhanurdaNDa ko dhAraNa kara, piNaddhagevejja-vimalavarabadhipaTTegale meM AbhUSaNa pahane aura uttamottama cinhapaTTa bA~dhakara, gahiyAuhappaharaNe-Ayudha--gadA Adi zastra tathA praharaNa-bhAlA Adi zastroM ko grahaNa karake, sakoreMTamalladAmeNaM chatteNekoraMTa : puSpoM kI mAlA vAle chatra, caucAmarabAlavIiyaMge-cAra ca~vara ke bAloM se vijAtA huA, maMgalajayasahakayAloe-jisake darzana se loka maMgala aura jaya jayakAra kre| bhAvArtha-4 prazna-arihanta bhagavAna ne yaha jAnA hai, yaha sunA hai arthAta pratyakSa dekhA hai, vizeSa rUpa se jAnA hai ki mahAzilAkaNTaka nAmaka saMgrAma hai| he bhagavan ! jaba mahAzilAkaNTaka saMgrAma calatA thA, taba usameM kauna jItA aura kauna hArA? 4 uttara-he gautama ! vanI arthAt indra aura vivehaputra arthAt koNika rAjA jIte / nava malli aura nava lacchI jo ki kAzI aura kauzala deza ke aThAraha gaNarAjA the, ve parAjita hue| . usa samaya meM 'mahAzilA kaMTaka saMgrAma' upasthita huA jAna kara koNika rAjA ne apane kauTumbika puruSoM (AjJA pAlaka sevakoM) ko bulAyA / bulAkara For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 7 u. 9 mahAzilA kaMTaka saMgrAma unase isa prakAra kahA ki-he devAnupriyoM ! zIghra hI 'udAyo' nAmaka palahastI - ko taiyAra karo aura hAthI, ghor3A, ratha aura yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA sannaddhabaddha karo arthAt zastrAdi se susajjita karo aura vaMsA karake arthAta merI AjJAnusAra kArya karake merI AjJA vApisa mujhe zIghra sauMpo / isake pazcAt koNika rAjA ke dvArA isa prakAra kahe hue ve kauTambika puruSa hRSTa, tuSTa hue yAvat mastaka para aJjali karake-he svAmin ! jaisI ApakI AjJA'-aisA kahakara vinayapUrvaka vacanoM dvArA AjJA svIkAra kii| vacana ko svIkAra karake kuzala AcAryoM dvArA zikSita aura tIkSNa mati-kalpanA ke vikalpoM se yukta ityAdi vizeSaNoM yukta aupapAtika sUtra meM kahe anusAra yAvat bhayaMkara saMgrAma ke yogya udAra (pradhAna) udAyo nAmaka paTTahastI ko susajjita kiyA / tathA ghor3A, hAthI, ratha aura yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA ko susajjita kiyaa| susajjita karake jahA~ koNika rAjA thA, vahAM Aye aura donoM hAtha jor3akara koNika rAjA ko usakI AjJA vApisa sauNpii| isake bAda koNika rAjA jahA~ snAnaghara haiM, vahAM AyA aura snAnaghara meM praveza kiyaa| phira snAna evaM balikarma (snAna sambandhI sabhI kArya kiyaa| prAyazcittarUpa (vighnoM ko nAza karane vAle kArya) kautuka (maSatilakAdi) aura maMgala karake saba alaGkAroM se vibhUSita huA, sannaddhabaddha huaa| loha kavaca ko dhAraNa kiyaa| muDe hue dhanurdaNDa ko grahaNa kiyA / gale meM AbhUSaNa pahane / yobA ke yogya uttamottama cinha paTa baaNdhe| Ayudha aura praharaNoM ko dhAraNa kiyA, koraNTaka-puSpamAlA yukta chatra dhAraNa kiyaa| usake cAroM tarapha cAmara DhalAye jAne lage / jaya-vijaya zabda uccAraNa kiye jAne lge| aisA koNika rAjA aupapAtika sUtra meM kahe anusAra yAvat udAyI nAmaka paTTahastI para baiThA / - tae NaM se kUNie rAyA hArotthayasukayaraiyavacche jahA ubavAie jAva seyavaracAmarAhiM udhubvamANIhiM udhuvvamANIhiM hayagaya-rahapavara For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 9 mahAzilA-kaMTaka saMgrAma johakaliyAe cAuraMgiNIe seNAe saddhiM saMparibuDe, mahayAbhaDacaDagaraviMdaparikkhitte jeNeva mahAsilAkaMTae saMgAme teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA mahAsilAkaMTayaM saMgAmaM oyAe / purao ya se sakke deviMde devarAyA egaM mahaM abhejakavayaM vairapaDirUvagaM viuvittA NaM ciTThai / evaM khalu do iMdA saMgAme saMgAmeMti, taM jahA-deviMde ya, maNuiMde ya / egahatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA parAjiNittae / taeNaM se kUNie rAyA mahAsilAkaMTakaM saMgAmaM saMgAmemANe Nava mallaI Nava lecchaI kAsI kosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo hayamahiyapavaravIraghAiya-vivaDiyaciMdhaddhayapaDAge kicchapANagae disodisiM pddisehitthaa| kaThina zabdArtha-hArotthayasukayaraiyavacche-jisakA hAramAlA Adi se vakSasthala zobhita hai, mahAbhaDacaDagaraviMdaparikkhite-mahAn yoddhAoM ke samUha se vyApta, oyAeutarA, abhejjakavayaM-abhedyakavaca, vaharapaDirUvagaM-vajra jaisA, hayamahiyapadaravIraghAiyavivaDiyacidhaddhayapaDAge-unake mahAn vIra yoddhAoM ko mArA, ghAyala kiye, unakI cinhAMkita patAkA girAdau, kicchapANagae-prANa saMkaTa meM par3a gae, paDisehitthA-bhagA diye| . bhAvArtha-isake pazcAt hAroM se AcchAdita vakSasthala vAlA koNika, janamana meM rati utpanna karatA huA aura aupapAtika sUtra meM kahe anusAra bArabAra zveta cAmaroM se bijAtA huA yAvat ghoDe, hAthI, ratha aura uttama yoddhAoM se yukta caturaMgiNo senA se parivRta mahAn subhaToM ke vistIrNa sasaha se vyApta koNika rAjA, mahAzilA-kaMTaka saMgrAma meM aayaa| usake Age devendra, devarAja zakra, vajra ke samAna abhedya eka mahAn kavaca kI vikurvaNA karake khar3A huaa| isa prakAra . mAno do indraH saMgrAma karane lge| yathA-(1) devendra aura (2.) manujendra / . aba For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-TA. 7 u. 9 mahAzilA-kaMTaka saMgrAma koNika rAjA, eka hAthI ke dvArA bhI zatra senA kA parAjaya karane meM samartha hai| isake bAda usa koNika rAjA ne mahAzilA-kaNTaka saMgrAma karate hue nava malli aura nava lacchi jo kAzI aura kauzala deza ke aThAraha gaNarAjA the, unake mahAyoddhAoM ko naSTa kiyA, ghAyala kiyA aura mAra ddaalaa| unakI cinha yukta dhvajA aura patAkAoM ko girA diyaa| jinake prANa mahAsaMkaTa meM par3a gaye haiM, aise una rAjAoM ko yuddha meM se cAroM dizAoM meM bhagA diyaa| 5 prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-mahAsilAkaMTae saMgAme ? 5 uttara-goyamA ! mahAsilAkaMTae NaM saMgAme vaTTamANe je tattha Ase vA, hatthI vA, johe vA, sArahI vA, taNeNa vA, patteNa vA, kaTeNa vA, sakkarAe vA abhihammai savve se jANei mahAsilAe ahaM abhihae, se teNaTeNaM goyamA ! mahAsilAkaMTae sNgaame| 6 prazna-mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kai jaNasayasAhassIo vahiyAo ? 6. uttara-goyamA ! caurAsIiM jaNasayasAhassIo vhiyaao| 7 prazna te NaM bhaMte ! maNuyA NissIlA, jAva NippaJcakkhANapohovapAsA, ruTThA, parikuviyA, samaravahiyA, aNuvasaMtA kAlamAse kAlaM kicA kahiM gayA, kahiM ubavaNNA ? ..7 uttara-goyamA ! osaNaM Naraga-tirikkha joNiesu upavaNNA / . kaThina zabdArtha-amihammai-mArA jAya, abhihata-mArA gayA vahiyAo-mAre gaye For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1196 bhagavatI mUtra yA. 7 u. 9 mahAzilA-kaMTaka saMgrAma / vakSa hue, samarahiyA-yuddha meM ghAyala hue. osaNaM-vizepa karake / bhAvArtha-5 prazna-he bhagavan ! ise mahAzilAkaNTaka saMgrAma kyoM kahA jAtA hai ? 5 uttara-he gautama ! jaba mahAzilA-kaNTaka saMgrAma ho rahA thA, usa samaya usa saMgrAma meM jo bhI ghor3A, hAthI, yoddhA aura sArathi Adi tRNa, kASTha, patra yA kaMkara Adi ke dvArA Ahata hone para ve saba aisA jAnate the ki hama mahAzilA se mAre gaye haiM arthAt hamAre Upara mahAzilA par3a gaI / isa kAraNa he gautama ! use mahAzilAkaNTaka sagrAma kahA gayA hai| 6 prazna-he bhagavan ! mahAzilA-kaNTaka saMgrAma meM kitane lAkha manuSya mAre gaye ? 6 uttara-he gautama ! caurAsI lAkha manuSya mAre gaye / 7 prazna-he bhagavan ! niHzIla yAvat pratyAkhyAna pauSadhopavAsa rahita, roSa meM bhare hue, kupita bane hue, yuddha meM ghAyala hue aura anupazAMta aise ve manuSya kAla ke samaya meM kAla karake kahA~ gaye aura kahA~ utpanna hue?.. 7 uttara-he gautama ! ve prAyaH naraka aura tiryaJca yoni meM utpanna hue| vivecana-mahAzilAkaNTaka saMgrAma kA pUrva sambandha isa prakAra hai / zreNika rAjA kI mRtyu ke pazcAt koNika rAjA ne rAjagRha nagara ko chor3akara campA nagarI ko apanI rAjadhAnI banAyA aura svayaM bhI vahAM rahane lagA / koNika rAjA ke choTe bhAI kA nAma vihallakumAra + thaa| zreNika rAjA ne apane jIvana-kAla meM hI use eka secAnaka gandha hastI aura aThArahasarA vaGkacUr3a hAra de diyA thaa| vihallakumAra antaHpura sahita hAthI para savAra hokara gaMgA nadI ke kinAre jAtA aura vahAM aneka prakAra kI krIr3AeM krtaa| hAthI usakI rAniyoM ko apanI sUMDa meM uThAtA, pITha para biThAtA aura aneka prakAra kI kor3AoM dvArA unakA manoraJjana karatA huA unheM gaMgA nadI meM snAna karAtA / isa prakAra + TIkAkAra ne likhA hai ki koNika rAjA ke halla aura bihalla nAma ke do choTe bhAIye, kintu anutaropapAtika mUtra meM bihala aura vaihAyasa ye do bhAiyoM ke nAma Aye hai| For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 9 mahAzilA-kaMTaka saMgrAma 1197 usakI krIr3AoM ko dekhakara loga kahane lage ki "vAstava meM rAjyazrI kA upabhoga to viharUlakumAra karatA hai|" jaba yaha bAta koNika kI rAnI pamAvatI ne sunI, to usake hRdaya meM IrSA utpanna hii| vaha socane lagI-yadi hamAre pAsa secAnaka gandha hastI nahIM hai,to yaha rAjya hamAre kisa kAma kA ? isaliye vihalla kumAra se secAnaka gandha hastI apane yahAM maMgA lene ke liye meM rAjA koNika se prArthanA kruuNgii| tadanusAra usane apanI icchA rAjA koNika ke sAmane prakaTa kii| rAnI kI bAta sunakara pahale to rAjA ne usakI bAta ko TAla diyA, kiMtu usake bAra-bAra kahane para rAjA ke hRdaya meM bhI yaha bAta jaMca gaI / usane vihallakumAra se hAra aura hAthI maaNge| vihallakumAra ne kahA-yadi Apa hAra aura hAthI lenA cAhate haiM, to mere hisse kA rAjya mujhe de dIjiye / vihallakumgara kI nyAya saMgata bAta para koNika ne koI dhyAna nahIM diyA, kintu hAra aura hAthI bAra-bAra mAMgatA rahA / isa para se vihallakumAra ko aisA vicAra utpanna huaA ki 'kadAcit koNika yaha hAra, hAthI mujha se barabasa chIna legaa|' ataH vaha hAra aura hAthI ko lekara apane antaHpura sahita vizAlA nagarI meM apane nAnA cer3A rAjA kI zaraNa meM calA gyaa| tatpazcAt rAjA koNika ne apane nAnA cer3A rAjA ke pAsa dUta dvArA yaha sandezA bhejA ki "vihallakumAra mujhe pUche binA hI.secAnaka hAthI aura vaMkacUr3a hAra lekara Apake pAsa calA AyA hai| isaliye use mere pAsa bApisa zIghra bheja dIjiye / ' . vizAlA nagarI meM jAkara dUta, cer3A rAjA kI sevA meM upasthita huaa| usane rAjA koNika kA sandeza kaha sunaayaa| cer3A rAjA ne dUta se kahA-"tuma. koNika se kahanA ki jisa prakAra tuma zreNika ke putra, celanA ke aMgajAta aura mere dohitra ho, usI prakAra vihallakumAra bhI zreNika kA putra, celanA kA aMgajAta aura merA dohitra hai| zreNika rAjA jaba jIvita the, taba unhoMne yaha hAra aura hAthI, vihallakumAra ko de diyA thaa| yadi aba tuma .unheM lenA cAhate ho, to vihallakumAra ko apane rAjya kA hissA de do|" ..dUta ne jAkara yaha bAta koNika rAjA se kahI / koNika rAjA ne dUsarA dUta bheja kara ceTaka rAjA ko nivedana karavAyA ki rAjya meM utpanna huI saba zreSTha vastuoM kA svAmI rAjA hotA hai / hAra aura hAthI bhI rAjya meM utpanna hue haiM / isaliye una para merA adhikAra hai / ve mere hI bhoga meM Ane cAhiye / " cer3ArAjA ne dUta ko punaH vahI uttara dekara sammAna sahita visarjita kiyA / taba koNika rAjA ne tIsarA dUta bhejakara kahalavAyA-"yA to Apa hAra hAthI sahita vihalla kumAra ko mere pAsa bheja dIjiye, anyathA yuddha ke liye For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1198 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 9 mahAzilA-kaMTaka saMgrAma . taiyAra ho jaaiye|" cer3A rAjA ke pAsa pahuMca kara dUta ne koNika rAjA kA sandeza kaha sunAyA / car3A rAjA ne kahA-"yadi koNika anItipUrvaka yuddha karane ko taiyAra ho gayA hai, to nIti ko rakSA ke liye maiM bhI yuddha karane ko taiyAra huuN|" . dUta ne jAkara koNika rAjA ko uparokta bAta kaha sunaaii| tatpazcAt koNika ne kAla, sukAla Adi dasa bhAIyoM ko bulAkara kahA-"tuma saba apane-apane rAjya meM jAkara apanI-apanI senA lekara zIghra aao|" koNika rAjA kI AjJA ko sunakara dasoM bhAI apane-apane rAjya meM gaye aura senA lekara vApisa koNika kI sevA meM upasthita hue| koNika bhI apanI senA ko sajjita kara taiyAra huaa| phira ve sabhI vizAla nagarI para car3hAI karane ke liye ravAnA hue| unakI senA meM tetIsa hajAra hAthI, tetIsa hajAra ghor3e, tetIsa hajAra ratha aura tetIsa karor3a paidala sainika the| ___ idhara cer3A rAjA ne apane dharmamitra kAzI deza ke nava malli vaMza ke rAjAoM ko aura kozala deza ke nava lacchi vaMza ke rAjAoM ko bulAyA aura vihallakumAra viSayaka sArI hakIkata kahI / cer3A rAjA ne kahA-"bhUpatiyoM ! koNika rAjA merI nyAya saMgata bAta kI avahelanA karake apanI caturaMgiNI senA ko lekara yuddha karane ke liye yahA~ A rahA hai / aba Apa logoM kI kyA sammati hai ? kyA vihalla kumAra ko vApisa bheja diyA jAya, yA yuddha kiyA jAya ?" sabhI rAjAoM ne eka-mata hokara uttara diyA-"mitra ! hama kSatriya haiM / zaraNAgata kI rakSA karanA hamArA parama kartavya hai / vihalla kumAra kA pakSa nyAya saMgata hai aura vaha hamArI zaraNa meM A cukA hai isaliye hama ise koNika ke pAsa nahIM bheja skte|" unakA kathana sunakara cer3A rAjA ne kahA-"jaba Apa logoM kA yahI nizcaya hai, to Apa loga apanI-apanI senA lekara vApisa zIghra Aiye / " tatpazcAt ve apane-apane rAjya meM gaye aura senA lekara vApisa cer3A rAjA ke pAsa Aye cer3A rAjA bhI taiyAra ho gayA / una unnIsa rAjAoM kI senA meM sattAvana hajAra hAthI, sattAvana hajAra ghor3e, sattAvana hajAra ratha aura sattAvana karor3a padAti the / donoM ora kI senAe~ yuddha meM A DaTIM / ghora saMgrAma hone lgaa| cer3A rAjA kA aisA niyama thA ki ve eka dina meM eka bAra bANa chor3ate the| unakA bANa amogha thA, vaha kabhI niSphala nahIM jAtA thaa| pahale dina koNika kA bhAI kAlakumAra senApati For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 9 rathamUsala saMgrAma banakara yuddha meM gyaa| vaha cer3ArAjA ke eka hI bANa se mArA gyaa| usakI sabhI senA bhAga gii| isa prakAra dasa dina meM cer3A ne kAlakumAra Adi dasoM bhAIyoM ko mAra DAlA / gyArahaveM dina koNika kI bArI thii| koNika ne vicAra kiyA-" meM bhI cer3A rAjA ke Age Tika nahIM sakU~gA / mujhe bhI ve eka hI bANa meM mAra DAleMga"-esA soca kara usane tIna dina yuddha sthagita rakhA aura deva ArAdhanA ke liye usane aSTama tapa karake apane pUrvabhava ke mitra devoM kA smaraNa kiyaa| jisase zakendra aura camarendra usakI sahAyatA karane ke liye Aye / zakrandra ne koNika se kahA-'cer3A rAjA parama zrAvaka haiM, isaliye meM use nahIM mArUMgA, kintu terI rakSA kruuNgaa|' phira zakeMndra ne koNika kI rakSA karane ke liye vaja sarIkhe abhedya kavaca kI vikurvaNA kI aura camarendra ne mahAzilAkaNTaka saMgrAma aura rathamUsala saMgrAma, ina do saMgrAmoM kI vikurvaNA kI, jisameM mahAzilAkaNTaka saMgrAma kA varNana mUla pATha meM diyA gayA haiM / usa saMgrAma meM caurAsI lAkha manuSya mAre gaye the| rathamUsala saMgrAma kA varNana Age diyA jA rahA haiM / noTa-yaha kathA nandIsUtra, uttarAdhyayanasUtra Adi kI TIkA ke AdhAra se dI gaI hai / isa kathA meM aura nirayAvalikAsUtra varNita kathA meM kucha antara haiM, so jijJAsuoM ko vahA~ dekhanA caahie| rathamUsala saMgrAma 8 prazna-NAyameyaM arahayA, suyameyaM arahayA, viNNAyameyaM arahayA-rahamusale saMgAme / rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA, ke parAjaitthA ? . 8 uttara-goyamA ! vajI, videhaputte, camare asuriMde asurakumArarAyA jaitthA; NavamallaI, Nava lecchaI parAjaitthA / tae NaM se kUNie rAyA rahamusalaM saMgAmaM uvaTThiyaM, sesaM jahA mahAsilAkaMTae, For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1200 T00 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 6 rathamUsala saMgrAma NavaraM bhUyANaMde hatthirAyA jAva rahamusalaM saMgAmaM oyAe / purao ya se sakke, deviMde devarAyA, evaM taheva jAva ciTThai, maggao ya se camare amariMde asurakumArarAyA egaM mahaM AyasaM kiDhiNapaDirUvagaM virabvittA NaM ciTThai / evaM khalu tao iMdA saMgAmaM saMgAti, taM jahA-deviMde ya, maNuiMde ya, asuriMde y| ega hatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA jahattae, taheva jAva disodisiM paDisehitthA / / kaThina zamvArtha-maggao-pIche, AyasaM-loha kA banA huA, kiDhiNapaDirUvargakiThina nAmaka bAMsa se bane hue tApasapAtra ke samAna, paDisehitthA-bhagA die / - bhAvArtha-8 prazna-he bhagavan ! arihanta bhagavAna ne jAnA hai, pratyakSa kiyA hai aura vizeSa rUpa se jAnA hai ki rathamUsala nAmaka saMgrAma hai / he bhagavana ! jaba rathamUsala saMgrAma ho rahA thA, taba kauna jItA thA aura kauna hArA thA ? 8 uttara-he gautama ! vajrI (indra), videha putra (koNika) aura asurendra, asurakumAra-rAja camara jotA thA aura navamalli tathA navalacchi rAjA hAre the| rathamUsala saMgrAma ko upasthita huA jAnakara koNika rAjA ne apane kauTumbika (sevaka) puruSoM ko bulaayaa| yAvat mahAzilAkaNTaka saMgrAma meM kahA huA sArA varNana yahAM kahanA cAhiye / isameM itanI vizeSatA hai ki yahAM bhUtAmanda nAmaka paTTahastI hai yAvat vaha koNika rathamUsala saMgrAma meM utarA / usake Age devendra devarAja zaka hai yAvat pUrvavat sArA varNana kahanA cAhiye / pIche asurendra asurakumArarAja camara ne, loha ke bane hue kiThina (bAMsa kA banA huA eka tApasa pAtra) ke samAna kavaca kI vikurvaNA kii| isa prakAra tIna indra yuddha karane lge| yathA-devendra, manujendra aura asurendra / aba koNika eka hAthI ke dvArA bhI zatruoM ko parAjaya karane meM samartha hai, yAvat usane pUrva kathita varNana ke anusAra zatruoM ko cAroM dizAoM meM bhagA diyaa| For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 5. 7 u. 1 rathamUsala saMgrAma 9 prazna - se keNaNaM bhaMte ! evaM buccai rahamusale saMgAme ? 9 uttara - goyamA ! rahamusale NaM saMgAme vaTTamANe ege rahe aNAsae, asArahie, aNArohae, samumale, mahayA jaNakkhayaM, jaNavahaM, jaNappamadaM, jaNasaMvadrakappaM ruhirakaddamaM karemANe savvao samatA paridhA vitthA, se teNaTTeNaM jAva rahamusale saMgAme / 10 prazna - rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kaha jaNasayasAhasIo vahiyAo ? 10 uttara - goyamA ! chaSNauDaM jaNasayasAhassIo vahiyAo ? 1201 11 prazna - te NaM bhaMte ! maNuyA NissIlA jAva uvavaNNA ? 11 uttara - goyamA ! tattha NaM dasasAhassIo egAe macchIe kucchisi uvavaNNAo, ege devalogesu uvavaNNe, ege sukule paccAyAe; avasesA osaNNaM NaragatirikkhajoNiesu uvavaNNA / kaThina zabdArtha - aNAsae - azva rahita binA ghor3e kA, asArahIe - sArathI rahita, aNArohae- yoddhAoM se rahita, samUsale - mUsalasahita jaNappamaddaM jana samUha kA mardana karane vAlA, jaNasaMbaTTakappaM- jana-pralayakArI, ruhirakaddamaM karemANe rakta kA kIcar3a karate hue, paridhAvitthA - daur3atA hai, kucchisi - kukSA meM, sukule paccAyAe-acche kula meM utpanna huA / bhAvArtha - 9 prazna - he bhagavan ! ise rathamUsala saMgrAma kyoM kahate haiM ? 19 uttara - he gautama ! jisa samaya rathamUsala saMgrAma ho rahA thA, usa samaya aba rahita, sArathI rahita, yoddhA rahita aura mUsala sahita ratha, atyanta jana saMhAra, jana vadha, jana mardana aura jana pralaya karatA huA tathA rakta kA kIcar3a karatA huA cAroM ora daur3atA thA / ataH usa saMgrAma ko rathamUsala For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1202 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 9 rathamUsala saMgrAma / / saMgrAma kahA gayA hai| 10 prazna-he bhagavan ! rathamasala saMgrAma meM kitane lAkha manuSya mAre gaye ? 10 uttara-he gautama ! chayAnave lAkha manuSya mAre gye| .. 11 prazna-he bhagavan ! niHzIla (zIla rahita.) yAvat ve manuSya marakara kahA~ gaye, kahA~ utpanna hue ? 11 uttara-he gautama ! unameM se dasa hajAra manuSya to eka machalI ke udara meM utpanna hue| eka manuSya devaloka meM utpanna huA, eka manuSya uttama kula (manuSya gati) meM utpanna huA aura zeSa prAyaH naraka aura tiryaJca yoni meM utpanna hue| 12 prazna-kamhA NaM bhaMte ! sakke deviMde devarAyA, camare ya asuriMde asurakumArarAyA kUNiyaraNNo sAheja dayitthA ? __ 12 uttara-goyamA ! sakke deviMde devarAyA puvvasaMgaie, camare asuriMde asurakumArarAyA pariyAyasaMgaie; evaM khalu goyamA ! sakke deviMde devarAyA, camare ya asuriMde asurakumArarAyA kUNiyassa raNNo sAhejaM dalayitthA / kaThina zabdArtha-sAhegja-sahAyatA, pariyAyasaMgaie-paryAya-tApasa dIkSA ke sAthI / bhAvArtha-12 prazna-he bhagavan ! devendra, devarAja zakra . aura asurendra, asurakumArarAja camara, ina donoM indroM ne koNika rAjA ko kisa kAraNa se sahAyatA dI? 12 uttara-he gautama ! devendra, devarAja zakra to koNika rAjA kA pUrva saMgatika (pUrvabhava sambandhI arthAt kArtika seTha ke bhava meM) mitra thA aura asu For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 7 u. 6 rathamUmala saMgrAma 1203 - rendra asurakumArarAja camara, koNika rAjA kA paryAya-saMgatika (pUraNa nAmaka tApasa ko avasthA kA sAthI) mitra thA / isaliye he gautama ! devendra devarAja zaka ne aura asurendra asurakumArarAja camara ne koNika ko sahAyatA dii| 13 prazna-bahujaNe NaM bhaMte ! aNNamaNNassa evamAinakhai, jAva parUveha-evaM khalu bahave maNussA aNNayaresu uccAvaesu saMgAmesu abhimuhA ceva pahayA samANA kAlamAse kAlaM kiccA aNNayaresu devaloesu devattAe uvavattAro bhavaMti, se kahameyaM bhaMte ! evaM ?' 13 uttara-goyamA ! jaNaM se bahujaNo aNNamaNNassa evaM Aikkhai-jAva uvavattAro bhavaMti; je te evamAhaMsu micchaM te evamAhaMsu / ahaM puNa goyamA ! evaM AikkhAmi, jAva parUvemi-evaM khalu goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vesAlI NAmaM NayarI hotthA, vaNNao / tattha NaM vesAlIe NayarIe varuNe NAmaM NAgaNattue parivasai, aDDhe jAva aparibhUe, samaNovAsae, abhigayajIvAjIve, jAva paDilAbhemANe chaTuM chaTeNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM appANaM bhAvemANe vihri| . kaThina zabdArtha-pahayA-mAre ge| bhAvArtha--13 prazna-he bhagavan ! bahuta se manuSya isa prakAra kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM ki aneka prakAra ke choTe bar3e saMgrAmoM meM se kisI bhI saMgrAma meM sammukha rahakara yuddha karate hue usameM mAre jAyeM, to ve saba kAla ke samaya kAla karake devalokoM meM se kisI devaloka meM utpanna hote haiM / he bhagavana ! For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1204 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 9 rathamUsala saMgrAma aisA kisa prakAra ho sakatA hai ? 13 uttara-he gautama ! bahuta se manuSya jo isa prakAra kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM ki saMgrAma meM mAre hue manuSya, devalokoM meM utpanna hote haiM, ve mithyA kahate haiN| he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~ yAvat prarUpaNA karatA hU~,usa kAla usa samaya meM vaizAlI nAma kI nagarI thii| usameM varuNa-nAganattuA (nAga nAmaka puruSa kA 'varuNa' nAmaka pautra yA dohitra) rahatA thaa| vaha dhanADhaya yAvat kisI se parAbhUta na ho sake-aisA samartha thaa| vaha zramaNopAsaka thA aura jIvAjIvAvi tattvoM kA jJAtA thA, yAvat vaha AhArAdi dvArA zramaNa nigranthoM ko pratilAbhita karatA huA evaM nirantara chaTha-chaTha kI tapasyA dvArA apanI AtmA ko bhAvita karatA huA vicaratA thaa| taeNaM se varuNe NAgaNae aNNayA kayAI rAyAbhiogeNaM, gaNAbhiogeNaM, balAbhiogeNaM rahamusale saMgAme ANatte samANe chaThabhattie aTThamabhattaM aNuvaTTei, aNuvaTTittA koDaMviyapurise sadAvei, sadAvittA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA ! cAugghaMTa AsarahaM juttAmeva uvaTThAveha, haya-gayaraha0 jAva saNNAhettA mama evaM ANattiyaM paJcappiNaha / tae NaM te koDuMbiyapurisA jAva paDisuNettA khippAmeva sacchattaM sajjhayaM jAva uvaTThAveMti, haya-gaya-raha0 jAva saNNAheMti, saNNAhittA jeNeva varuNe NAgaNattue, jAva paccappiNaMti / taeNaM se varuNe NAgaNattue jeNeva majaNaghare teNeva uvAgacchai, jahA kUNio, jAva-pAyacchitte, savvAlaMkAravibhUsie, For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 9 rathamUsala saMgrAma 1205 maNNaddha-badadhe sakoraMTamalladAmeNaM jAva dharijamANeNaM; aNegagaNaNAyaga0 jAva dUya-saMdhivAlasadadhi saMparibuDe majaNagharAo paDiNikkhamar3a, paDiNikvamitA jeNeva bAhiriyA uvaTThANasolA, jeNeva cAugghaMTe Asarahe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA cAugghaMTaM AsarahaM duruhai, duruhittA haya-gayaraha jAva saMparibuDe, mahayAbhaDacaDagara0 jAva pariskhitte jeNeva rahamusale saMgAme teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA rahamumalaM saMgAmaM oyaao| kaThina zabdArtha-rAyAbhiogeNaM-rAjA ke abhiyoga-Adeza se, bhANatesamANe-AjJA hone para, aNuvaTTei-bar3hAtA hai, dUya-saMdhivAlasaddhi-dUta aura saMdhIpAla ke sAtha, cAugghaMTacAra ghaNTAoM se yukta, oyaao-utraa| - bhAvArtha-eka bAra rAjA ke Adeza se, gaNa ke abhiyoga se aura bala ke abhiyoga se, rathamUsala saMgrAma meM jAne kI AjJA huii| taba usane bele kI tapasyA ko bar3hAkara tele ko tapasyA karalI / usane apane kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura isa prakAra kahA-'he devAnupriyoM! cAra ghaNTA galA azvaratha, sAmagrI sahita taiyAra kara upasthita kro| ghor3A, hAthI, ratha aura pravara-yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA ko sajjita karo, yAvat sajjita karake yaha merI AmA mujhe samapita kro| koTumbika puruSoM ne yAvat usako AjJA ko svIkAra kara chatra sahita, dhvajA sahita yAvat ratha ko zIghra upasthita kiyA aura ghor3A, hAthI, ratha evaM pravara-yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA ko sajjita kiyA aura baruNa-nAganattuA ko usakI AjJA vApisa sauNpii| varaNa-nAganattaA snAnaghara meM gayA aura koNika kI taraha yAvat kautuka aura maMgala rUpa prAyazcita karake sarvAlaGkAroM se vibhUSita huA, kavaca pahanA, koraNTapuSpa ko mAlA yukta chatra dhAraNa kiyaa| phira aneka gaNanAyaka yAvat dUta aura sandhipAloM ke sAtha parivRta ho snAna-ghara For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1206 bhagavatI sUtra - za. 7 u. 9 rathamUsala saMgrAma se bAhara nikalA / nikala kara bAhara kI upasthAnazAlA meM AyA aura cAra ghaNTA vAle azvaratha para savAra huA / ghoDe, hAthI, ratha aura pravara-yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA ke sAtha yAvat mahAn subhaToM ke samUha se parikta vaha varuNanAganattuA rathamUsala saMgrAma meM AyA / taeNaM se varuNe NAgaNattue rahamuralaM saMgAmaM oyAe samANe ayameyArUvaM abhiggahaM abhigeNhai-kappar3a me rahamusalaM saMgAmaM saMgAmemANassa je pubbiM pahaNai se paDihaNittae, avasese No kappaitti; ayameyArUvaM abhiggahaM abhigeNhai, abhigeNhettA rahamusalaM saMgAma saMgAmeti / taeNaM tassa varuNassa NAgaNattuyassa rahamusalaM saMgAmaM saMgAmemANassa ege purise sarisae, sarisattae, sarisavvae, sarisabhaMDamattovagaraNe raheNaM paDiraha havvaM Agae / taeNaM se purise varuNaM NAgaNatuyaM evaM vayAsI-"pahaNa bho varuNA ! NAgaNattuyA ! pahaNa0 !" tae NaM se varuNe NAgaNatue taM purisaM evaM vayAsI-"No khalu me kappai devANuppiyA ! puci ahayassa pahaNittae, tumaM ceva NaM pubdhi pahaNAhi / " taeNaM se purise varuNeNaM NAgaNattueNaM evaM vutte samANe Asurutte jAva misimisimANe dhaNuM parAmusai dhaNuM parAmusittA usu parAmusaha, unu parAmusittA ThANaM ThAi, ThANaM ThicA AyayakaNNAyayaM usu karei, AyayakaNNAyayaM umuM karittA varuNaM NAgaNattuyaM gADhappahArI karei / taeNaM se varuNe NAgaNatue teNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ma. 7 U. 1. rathamUsala saMgrAma 1207 Amurutte jAva misimisemANe dhaNu parAmusai, dhaNuM parAmusittA, umuM parAmumar3a, ugmuM parAmusittA AyayakaNNAyayaM usuM karei, AyayakaNNAyayaM usuM karettA taM purimaM egAhaccaM kUDAhaccaM jIviyAo vavarovei / kaThina zabdArtha--abhiggaha-abhigraha (pratijJA), pahaNa--mAra-prahAra kara, paDihattae-pratihata karanA, paDirahaM-pratiratha--ratha ke sAmane, misimisemANekrodhAgni se dIpta, usaM-bANa ko. AyayakaNNAyayaM-kAna taka khIMcakara, gADhappahArI karei-joradAra prahAra karatA hai, egAhacca-ekadama, kUDAhaccaM-vilamba rahita / bhAvArtha-yuddha meM pravRtta hone ke pUrva usane yaha niyama liyA ki 'rathamUsala saMgrAma meM yuddha karate hue mujha para jo pahale vAra karegA, usI ko mAranA mujhe yogya hai, dUsare ko nhiiN| isa prakAra kA abhigraha karake vaha saMgrAma karane lgaa| saMgrAma karate hue varuNa-nAganattuA ke ratha ke sAmane, usI ke samAnavaya vAlA, usI ke samAna tvacA vAlA aura usI ke samAna astrazastrAdi upakaraNoM vAlA eka puruSa, ratha meM baiThakara AyA aura usane varuNa nAganattuA se kahA ki-"he varuNanAganattuA ! tUM mujha para prahAra kara tUM mujha para prahAra kr|" taba varuNa-nAganattuA ne usa puruSa se isa prakAra kahA-"he devAnupriya ! jabataka mujha para pahale koI prahAra nahIM karegA, tabataka usa para prahAra karanA mujhe yogya nahIM hai / isaliye pahale pahale tU hI mujha para prahAra kr|" jaba varuNa-nAganattuA ne usa puruSa se aisA kahA, taba kupita evaM krodhAgni se dhamadhamAte hue usa puruSa ne dhanuSa uThAyA, usa para bANa car3hAyA, amuka Asana se amuka sthAna para raha kara dhanuSa ko kAna taka lambA khIMcA aura varuNanAganattuA para tatkAla prabala prahAra kiyaa| usa prahAra se ghAyala bane hue varuNanAganattuA ne kupita hokara dhanuSa uThAyA, usa para bANa car3hAyA aura usa bANa ko kAna paryanta khoMcakara usa puruSa para pheNkaa| isa prahAra se jisa prakAra patthara ke TukaDe TukaDe ho jAte haiM, usI prakAra vaha puruSa jIvana se rahita ho gyaa| For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u. 9 rathamUsala saMgrAma 1. tae NaM se varuNe NAgaNattue teNaM puriseNaM gADhappahArIka. e samANe atthAme, abale, avIrie, apurisavakAraparavakame adhAraNijjamiti kaTTu turae Nigiues, turae NigivhittA rahaM parAvatter3a, rahaM parAvattittA rahamusalAo saMgAmAo paDiNikkhamai, paDiNikkhamittA, egaMtamaMta avakkamai, egaMtamaMta avakkamittA turae NigivhaDa tura NiNihittA rahaM vei, rahaM ThavettA, rahAo pacora, rahAo pacoruhitA tura moha, turae moettA turae visajjei, turae visajjittA dagbhasaMthAragaM saMtharaha, davbhasaMthAragaM saMtharittA davbhasaMthA ragaMduru , dabbhasaMthAragaM duruhittA, puratthAbhimuhe saMpaliyaM kaNisapaNe karayalajAva kaTTu evaM vayAsI - "NamotthuNaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM, jAva saMpattANaM, NamotthuNaM samaNassa bhagavao mahAvIrarasa, Aigararasa, jAva saMpAvikAmassa, mama dhammAyariyarasa, dhammova desagassa vaMdAmi NaM bhagavaMtaM tatthagayaM ihagae, pAsau me se bhagavaM tatthagae, jAva vaMda NamaMsaha, vaMdittA NamaMsittA, evaM vayAsI - puvviM pi mae samaNarasa bhagavao mahAvIrasma aMtie thUlae pANAivAe pacakhAe jAvajIvAe, evaM jAba thUlae pariggahe paJcakkhAe jAvajIvAe: iyANi piNaM ahaM tasseva bhagavao mahAvIrassa aMtie savvaM pANAr3avAyaM patrakkhAmi jAvajIvAe, evaM jahA khaMdao, jAva evaM piNaM carimehiM UsAsa-NIsAsehiM bosirismAmi tti kaTTu saNNAhapaTTe muyaha, mur3atA 1208 For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 7 u. 9 rathamUmala maMgrAma salludvaraNaM karer3a, salluddharaNaM karettA AloiyapaDikkaMte, samAhipatte, ANupuvvI kAlagae / kaThina zabdArtha - atthAme -- sAmAnya rUpa se zakti rahita, abale-- zArIrika bala rahita, avIrie - mAnasika zakti rahita, adhAraNijjaM -- apane zarIra ko dhAraNa karane meM asamartha, turae NigiNhai -- ghor3e ko rokA, paccoruhai -- utaratA hai, turae moei -- ghor3e ko chor3atA hai, dabmasaMthAragaM saMtharai -- ghAsa kA bichAnA bichAtA hai, duruhaittA -- baiThakara, puratyA bhimu -- pUrva kI ora muMha karake, sapaliyaMkaNisaNe -- paryaMka Asana se baiThakara, karayala - - hAtha kI hatheliyA~, pAsau -- dekheM, saNNAhapaTTamuyai -- i-- kavaca chor3atA - kholatA hai, salluddharaNaM karei-- bANa ko nikAlatA hai, AloiyapaDikkaMte-- AlocanA pratikramaNa karatA hai / 1209 bhAvArtha - isake bAda usa puruSa ke prabala prahAra se ghAyala huA varuNanAganatuA zakti rahita, nirbala, vIryarahita aura puruSakAra parAkrama se rahita banA aura 'aba merA zarIra Tika nahIM sakegA - aisA samajha kara ratha ko vApisa pherA aura saMgrAma sthala se bAhara niklaa| ekAnta sthAna meM Akara ratha ko khar3A kiyaa| ratha se nIce utara kara usane ghoDoM ko chor3a kara visarjita kara diyaa| phira darbha ( DAbha ) kA 'saMthArA bichAyA aura pUrva dizA kI ora muMha karake paryaMkAsana se darbha ke saMthAre para baiThA aura donoM hAtha jor3akara yAvat isa prakAra kahA - 'arihanta bhagavanta yAvat jo siddhagati ko prApta hue haiM, unheM namaskAra ho / mere dharma-guru dharmAcArya zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ko namaskAra ho, jo dharma kI Adi karane vAle haiM yAvat siddhagati ko prApta karane kI icchA vAle haiN| vahA~ dUra sthAna para rahe hue bhagavAn ko yahA~ rahA huA meM vandanA karatA huuN| vahA~ rahe hue bhagavAn mujhe dekheM," ityAdi kahakara usane vandana namaskAra kiyA / vandana namaskAra karake isa prakAra kahA ki " pahale maiMne zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa jIvana paryanta sthUla prANAtipAta kA pratyAkhyAna kiyA thA, yAvat sthUla parigraha kA jIvana paryanta pratyAkhyAna kiyA thA, aba arihanta bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa ( sAkSI se ) sarva prANAtipAta kA pratyAkhyAna jIvana paryanta karatA hU~ / " isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1210 bhagavatI sUtra za. 7 u 9 rathamUsala saMgrAma skandaka kI taraha 'isa zarIra kA bhI antima zvAsocchvAsa ke sAtha tyAga karatA hU~', aisA kaha kara usane sannAhapaTa (kavaca ) khola diyA / sannAhapaTa ko kholakara bANa ko bAhara khiiNcaa| bANa ko zarIra se bAhara nikAla kara AlocanA kI, pratikramaNa kiyA aura samAdhi yukta kAla dharma ko prApta ho gayA / taNaM tassa varuNassa NAgaNattuyassa ege piyavAlavayaMsae rahamusalaM saMgAmaM saMgAmemANe egeNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe atthAme abale jAva adhAraNijjamiti kaTTu varuNaM NAgaNattuyaM rahamusalAo saMgAmAo paDiNikkhamANaM pAsaha, pAsittA, turae NigiNhar3a, turae Ni gihittA jahA varuNe jAva turae visajer3a, paDasaMthAragaM duruhar3a, paDasaMthAragaM duruhittA puratthAbhimuhe jAva aMjaliM kaTTu evaM vayAsIjAIM NaM bhaMte! mama piyabAlavayaMsassa varuNassa NAgaNattuyassa sIlAI, vayAI, guNAI, veramaNAI, paJcavANa- posahovavAsAI, tAI NaM mamaM pi bhavaMtu tti kaTTu saNNAhapaTTe muyai, mujhattA salluddharaNaM kare, salluddharaNaM karettA ANupubvI kAlagae / taraNaM taM varuNaM NAgaNattuyaM kAlagayaM jANittA ahAsaNNihie hiM vANamaMtarehiM devehiM divve surabhigaMdho-dagavAse vuTThe, dasavaNNe kusume NivAie, divve ya gIyagaMdhavaNiure kae yAvi hotthA / taraNaM tassa varuNasma NAgatyassa taM divvaM deviDiMTa, divvaM devajjuDaM, divvaM devANubhAgaM suNittA * inakA varNana bhagavatI sUtra zataka 2 uddezaka 1 pR. 445 meM hai / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 7 u. 5 ratha mamala maMgrAma 1211 ya pAsittA ya bahujaNo aNNamaNNasma evaM Aikkhar3a, jAva parUvei evaM khalu devANuppiyA ! vahave maNussA jAva uvavattAro bhavaMti / kaThina zabdArtha-piyabAlavayaMsae-priya bAla mitra, paDiNikkhamamANaM-nikalate hue, ahAsaNihiehi--nikaTa rahane vAle, dasaddhavaNe--pAMca varNa ke, NivAie-DAle, gIyagaMdhava giNAe--gIta gandharva nAda kiyaa| bhAvArtha- usa varuNanAganattuA kA eka priya bAla-mitra bhI rathamUsala saMgrAma meM yuddha karatA thaa| vaha bhI eka puruSa dvArA ghAyala huA aura zakti rahita, bala rahita, vIrya rahita bane hue usane socA-'aba merA zarIra Tika nahIM sakegA, usane varuNanAganattuA ko yuddha-sthala se bAhara nikalate hue dekhA / vaha bhI apane ratha ko vApisa phirAkara ratha-masala saMgrAma se bAhara nikalA aura jahA~ varuNa-nAganattuA thA, vahAM Akara ghoDoM ko ratha se khola kara vijita kara diyaa| phira vastra kA saMthArA bichAkara usa para pUrva dizA kI ora muMha karake baiThA aura donoM hAtha jor3akara isa prakAra bolA-'he bhagavan ! mere priya bAlamitra varuNa-nAganattuA ke jo zIlavata, guNavata, viramaNa vrata, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa haiM, ve saba mujhe bhI hoveM'--aisA kahakara usane kavaca kholaa| zarIra meM lage hue bANa ko bAhara nikAlA aura anukrama se vaha bhI kAla-dharma ko prApta ho gyaa| ___ varuNa-nAganattuA ko kAla-dharma prApta huA jAnakara nikaTa rahe hue vANavyantara devoM ne usa para sugandhita jala kI vRSTi kI, pA~ca varNa ke phUla barasAye aura gIta evaM gandharva-nAda kiyaa| usa varuNa-nAganattuA ko dvivya devaRddhi, dvivya deva-dhuti aura dvivya deva prabhAva ko sunakara aura dekhakara bahuta se manuSya paraspara isa prakAra kahane lage yAvat prarUpaNA karane lage ki 'he devAnapriyoM ! jo saMgrAma karate hae marate haiM, ve devaloka meM utpanna hote haiN|' * 14 prazna-varuNe NaM bhaMte ! NAgaNattue kAlamAse kAlaM kiccA For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1212 bhagavatI sUtra - za. 7 u. 9 rathamUmala maMgrAma / kahiM gae, kahiM uvavaNNe ? 14 uttara-goyamA ! sohamme kappe, aruNAbhe vimANe devattAe uvavaNNe, tattha NaM atthegaiyANaM devANaM cattAri paliovamAi ThiI paNNattA, tattha NaM varuNassa vi devassa cattAri paliovamAiM ThiI paNNatA / se NaM bhaMte ! varuNe deve tAo devalogAo AukkhaeNaM, bhavakkhaeNaM, ThikkhaeNaM jAva mahAvidehe vAse sijjhihiti, jAva aMtaM karehiti / 15 prazna-varuNassa NaM bhaMte ! NAgaNattuyassa piyavAlavayaMsae kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gae, kahiM ubavaNNe ? .. 15 uttara-goyamA ! sukule paJcAyAe / 16 prazna-se NaM bhaMte ! taohiMto aNaMtaraM ubvadvittA kahiM gacchihiti, kahiM uvavajihiti ? ___ 16 uttara-goyamA ! mahAvidehe vAse sijjhihiti, jAva aMtaM kaahiti| * sevaM bhaMte ! mevaM bhaMte ! tti // sattamasayassa Navamao uddesao sammatto / 14 prazna-he bhagavan ! varuNa-nAganattuA kAla ke samaya meM kAla karake / kahA~ gayA, kahA~ utpanna huA ? . For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ga. 7 u. 6 rathamamala saMgrAma 1013 14 uttara-he gautama ! saudharma devaloka ke aruNAbha nAmaka vimAna meM devapane utpanna huA hai| vahAM ke kitane hI devoM kI sthiti cAra palyopama kI kahI gaI hai, tadanusAra varuNa deva kI sthiti bhI cAra palyopama kI hai| . prazna-he bhagavan ! vaha varuNadeva, devaloka kI Ayu, bhava aura sthiti kA kSaya hone para kahA~ jAegA, kahA~ utpanna hogA ? uttara-he gautama ! vaha mahAvideha kSetra meM janma lekara siddha hogA yAvat sabhI duHkhoM kA anta kregaa| 15 prazna-he bhagavan ! varuNa-nAganattuA kA priya bAlamitra, kAla ke samaya kAla karake kahAM gayA, kahA~ utpanna huA ? 15 uttara-he gautama ! vaha sukula meM (acche manuSya kula meM ) utpanna huA hai| 16 prazna-he bhagavan ! vahA~ se kAla karake varuNa-nAganattuA kA priya bAlamitra kahA~ jAyegA, kahA~ utpanna hogA ? 16 uttara-he gautama ! vaha mahAvideha kSetra meM janma lekara siddha hogA yAvat sarva duHkhoM kA anta kregaa| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / aisA kaha kara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| . vivecana-mahAzilAkaNTaka saMgrAma aura rathamUsala saMgrAma ina donoM saMgrAmoM meM eka karor3a assI lAkha manuSya mAre gaye / unameM se eka varuNa-nAganattuA devaloka meM gayA aura usakA priya bAla-mitra manuSya gati meM gyaa| // iti mAtaveM zataka kA navavA~ uddezaka sampUrNa // For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1214 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 10 kAlodAyI kI tattvacarcA aura pravrajyA zataka 7 uddezaka 10 kAlodAyI kI tattvacarcA aura pravrajyA 1-teNaM. kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe NAmaM Nagare hotthA, vaNNao / guNasilae cehae, vaNNao / jAva puddhvisilaaptttto| tassa NaM guNasilayassa ceiyassa adUrasAmaMte bahave aNNautthiyA parivasaMti, taM jahA-kAlodAI, selodAI, sevAlodAI, udae, NAmudae, Nammudae, aNNavAlae, selavAlae, saMkhavAlae, suhatthI gAhA. vaI / tae NaM tersi aNNautthiyANaM aNNayA kayAiM egayao mamu. vAgayANaM, saNNiviTTANaM, saNNisaNNANaM ayameyArUve mihokahAsamullAve samuppajitthA-evaM khalu samaNe NAyaputte paMca asthikAe paNNavei, taM jahA-dhammatthikAyaM, jAva poggalasthikAyaM / tattha NaM samaNe NAyaputte cattAri asthikAe ajIvakAe paNNavei, taM jahAdhammasthikAyaM, adhammasthikAyaM, AgAsasthikAyaM, poggalasthikAya; egaM ca NaM samaNe NAyaputte jIvasthikAyaM arUvikAyaM jIvakAyaM paNNaveha / tattha NaM samaNe NAyaputte cattAri asthikAe arUvikAe paNNavei taM jahA-dhammasthikAyaM adhammasthikArya, AgAsatthikAya, jIvasthikArya; egaM ca NaM samaNe NAyaputte poggalasthikAyaM rUvikAya, ajIvakAyaM For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 7 u 10 kAlodAyI kI tattvacarcA aura pravrajyA paNNave / se kahameyaM maNNe evaM ? kaThina zabdArtha -- egayAo samuvAgayANaM - eka sthAna para Aye, saNNividvANaM-baiThe, saNasaNNANaM - mukha pUrvaka baiThe, mihokahAsamullAve- aisI bAtacIta huI, samaNe nAyaputte - -zramaNa jJAta putra - bha. mahAvIra, asthikAe - astikAya / 1215 bhAvArtha - 1 usa kAla usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA, varNaka / guNazIla nAmaka caMtya ( bagIcA ) thA, varNaka / yAvat usameM pRthvI- zilApaTa thA / usa guNa-zIla caitya ke pApa thoDI dUra para bahuta se anyatIrthI rahate the / yathA- kAlodAyI, zailodAyI, zaivAlodAyI, udaya, nAmodaya, narmodaya, anyapAlaka, zailapAlaka, " pAlaka aura suhastI gRhapati / kisI samaya ve saba eka jagaha Aye aura sukhapUrvaka beThe / una anyatIthikoM meM isa prakAra kA vArtAlApa huA'zramaNa- jJAtaputra ( mahAvIra ) pA~ca astikAyoM kI prarUpaNA karate haiM, yathAdharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAritakAya / ina meM se zravaNa jJAtaputra cAra astikAya ko 'ajIba kAya' kahate haiM / yathA-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya / eka jIvAstikAya ko zramaNa- jJAtaputra 'arUpI jIvakAya' batalAte haiM / una pAMca astikAyoM meM zramaNa - jJAtaputra, cAra astikAyoM ko 'arUpI' batAte haiM / yathAdharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jIvAstikAya / eka pudgalAstikAya ko hI zramaNa-jJAtaputra rUpIkAya aura 'ajIvakAya' kahate haiM / unakI yaha bAta kisa prakAra mAnI jA sakatI hai ?" te kANaM teNaM samaraNaM samaNe bhagavaM mahAvIre jAva guNasilae ceie samosaDhe | jAva parisA paDigayA / teNaM kAleNaM teNaM samaraNaM samaNassa bhagavao mahAvIrarasa For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1216 bhagavatI mUtra-ga. 7 u. 10 kAlodAyo ko nanvacarcA aura pratrajyA jeTe aMtevAsI iMdabhUI NAmaM aNagAre goyamagotte NaM, evaM jahA vitiyasae niyaMThuddesae jAva bhikkhAyariyAe aDamANe ahApajattaM bhatta-pANaM paDiggAhittA rAyagihAo NagarAo jAva aturiyaM, acavalaM, asaMbhaMtaM jAva riyaM sohemANe sohemANe temi aNNautthiyANaM adUrasAmaMteNaM vIivayai / tae NaM te aNNautthiyA bhagavaM goyamaM adUrasAmaMteNaM vIivayamANaM pAsaMti, pAsettA aNNamaNNaM sadAveMti, aNNamaNNaM sadAvettA evaM vayAsI-"evaM khalu devANuppiyA ! amhe imA kahA avippakaDA, ayaM ca NaM goyame amhaM adUrasAmaMteNaM vIIvayai, taM seyaM khalu devANuppiyA ! amhaM goyamaM eyamaDhe pucchittae" tti kaTu aNNamaNNassa aMtie eyamaDheM paDimuNaMti, eyaM aTuM paDisuNitA jeNeva bhagavaM goyame teNeva uvAgacchaMti, teNeva uvAgacchittA bhagavaM goyamaM evaM vayAmI kaThina zabdArtha-bIivayamANaM-jAte hue, avippakaDA-aprakaTa (ajJAta) / bhAvArya-usa kAla usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI guNazIla caMtya (udayAna) meM yAvat padhAre / yAvat pariSad vApisa calI gii| usa kAla usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke jyeSTha antevAsI gautama gautrI indra bhUti nAmaka anagAra, dUsare zataka ke nirgranyoddezaka meM kahe anumAra bhisAcaryA ke liye ghUmate hue yathA-paryApta AhAra-pAnI grahaNa karake rAjagRha nagara se tvarA rahita, capalatA rahita, saMbhrAntatA rahita, IryA samiti kA zodhana karate hue, anyatIthikoM se thoDI dUra hokara nikale / taba anyatIthikoM ne bhagavAna gautama ko thorI dUrI se jAte hue dekhA aura eka dUsare se paraspara For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - ga 7 u 10 kAlodAyI kI tattvacarcA aura pravrajyA isa prakAra kahA 'he devAnupriyoM ! paJcAstikAya sambandhI yaha bAta hama nahIM jAnate / yaha gautama apane se thoDI dUrI para hI jA rahe haiM, isaliye gautama se yaha artha pUchanA zreyaskara hai|' isa prakAra paraspara parAmarza karake ve bhagavAn gautama ke pAsa Aye aura unhoMne bhagavAn gautama se ima prakAra pUchA- prazna - evaM khalu goyamA ! tava dhammAyarie, dhammovaesae, samaNe NAyaputte paMca atthikAe paNNavei, taM jahA - dhammatthikArya, jAva poggalatthikAryaH taM caiva jAva rUvikArya ajIvakArya paNNaveDa se kahameyaM goyamA ! evaM ? uttara - tara NaM se bhagavaM goyame te aNNautthie evaM kyAsI" No khalu vayaM devANupriyA ! asthibhAvaM Natthi tti vayAmo, NasthibhAvaM asthi tti vayAmo; amhe NaM devANuppiyA ! savvaM asthibhAvaM asthi tti vayAmo, savvaM NatthibhAvaM Natthi tti vayAmo; taM ceyasA (vedasA khalu tubhe devANuppiyA ! eyamahaM sayameva paccuvekkhaha " tti kaTTu te aNNautthie evaM vayAsI - evaM, evaM / jeNeva guNasilae ceie, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre, evaM jahA NiyaMThuddesae jAva bhatta-pANaM paDimeDa, bhatta-pANaM paDidaMsittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdas, NamaMsai, vaMdittA, NamaMsittA NaccAsapaNe jAva pajjuvAsai / kaThina zabdArtha - atthibhAvaM sadbhAva-astitva, natthibhAvaM - nAstitvabhAva-avidya taM ceyasaH - apane jJAna se mana se, sayameva-khuda, paccuveklaha - vicAra karo / mAna bhAva, 1217 - For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1218 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 10 kAlodAyI kI tattvacarcA aura pravrajyA . prazna-'he gautama ! tumhAre dharmAcArya dharmopadezaka zramaNa-jJAtaputra pAMca astikAya ko prarUpaNA karate haiM, yathA-dharmAstikAya yAvat pudgalAstikAya yAvat unhoMne apanI sArI carcA gautama se khii| phira pUchA he gautama ! yaha kisa prakAra hai ? . uttara--taba bhagavAn gautama ne anyatIthikoM se isa prakAra kahA-"he devAnupriyoM ! hama astibhAva (vidyamAna)ko nAstibhAva (avidyamAna) nahIM kahate, isI prakAra nAstibhAva ko astibhAva nahIM kahate / he devAnapriyoM ! hama sabhI astibhAvoM ko astibhAva kahate haiM aura nAstibhAvoM ko nAstimAva kahate haiM, isaliye he devAnupriyoM ! Apa svayaM jJAna dvArA isa bAta kA vicAra karo," isa prakAra kahakara gautama svAmI ne una anyatIthikoM se kahA ki jaisA bhagavAna ne kahA hai vaisA hI hai / gautamasvAmI guNazIlaka caMtya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa Aye aura dUsare zataka ke pAMcaveM nigraMnyoddezaka meM kahe anusAra yAvat bhagavAn ko bhaktapAna dikhlaayaa| bhaktapAna. dikhalAkara zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ko vandana namaskAra kiyaa| vandana namaskAra karake na bahuta dUra na bahuta nikaTa raha kara yAvat upAsanA karane lge| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre mahAkahApaDivaNNe yA vi hotthA, kAlodAI ya taM desaM havaM Agae / 'kAlodAi' tti samaNe bhagavaM mahAvIre kAlodAI evaM vayAsI-"se gRNaM te kAlodAI ! aNNayA kayAi egayao sahiyANaM, samuvAgayANaM, maMNivi. TThANaM taheva jAva se kahameyaM maNNe evaM ? se NUNaM kAlodAI ! aTTe sama? ?" "haMtA atthi|" "taM sacce NaM esamaDhe kAlodAI ! ahaM paMca For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ga. 7 u. 10 kAlodAyI kI tattvacarcA aura pravrajyA 1219 sthikAyaM paNNadhemi, taM jahA-dhammasthikAyaM, jAva poggalatthikAyaM, tattha NaM ahaM cattAri asthikAe ajIvatthikAe ajIvatAe paNNavemi, taheva jAva egaM ca NaM ahaM poggalasthikAyaM rUvikAyaM pnnnnvemi| 3 prazna-tae NaM me kAlodAI samaNaM bhagavaM mahAvIraM evaM vayAsI-eyaMsi NaM bhaMte ! dhammatthikAyaMsi, adhammasthikAyaMsi, AgAmatthikAyaMmi arU vikAyaMmi ajIvakAyaMsi cakiyA keI Asaittae vA, saittae vA. ciTTaittae vA. NisIittae vA, tuyaTTi ttae vA ? 3 uttara-No iNaTe samaThe, kAlodAI ! egaMsi NaM poggalasthikAyaMsi rUvikAyaMsi ajIvakAyaMsi cakiyA keI Amaittae vA, saittae vA. jAva tuyaTTittae vaa|| 4 prazna-eyaMsi NaM bhaMte ! poggalatthikAyaMsi rUvikAyaMsi, ajIvakAyaMsi jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kati ? ___4 uttara-No iNaTe samaTe, kAlodAI ! eyaMsi NaM jIvatthikAyaMsi arUvikAyaMsi jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajati / ettha NaM se kAlodAI saMyuddhe, samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai NamaMsar3a; vaMdittA. NamaMsittA evaM vayAsI-"icchAmi NaM bhaMte ! tumbhaM For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1220 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 10 kAlodAyI kI tattvacarcA aura pravrajyA aMtiyaM dhammaM NisAmettae, evaM jahA khaMdae taheva pavvaie, taheva ekkArasa aMgAI jAva viharai / kaThina zabdArtha --mahAkahA paDivaNNe--mahAkathA pratipatra--vizAla janasamUha meM dharmopadeza dene meM pravRta, cakkiyA--kara sakatA hai, Asaittae saittae--baiThane sone / 2 usa kAla usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI mahAkathApratipanna the arthAta bahuta se manuSyoM ko dharmopadeza dene meM pravata the| usI samaya kAlodAyo vahA~ zIghra aayaa| 'he kAlodAyin !' isa prakAra sambodhita karake zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne kAlodAyo se isa prakAra kahA-- .: . "he kAlodAyI ! kisI samaya ekatra baiThe hue tuma saba meM paMcAstikAya ke sambandha meM isa prakAra vicAra huA thA ki yAvat yaha bAta kisa prakAra mAnI jA sakatI hai ? he kAlodAyin ! kyA yaha bAta yathArtha hai ?" ___ "hAM, yathArtha hai|" "he kAlodAyin ! paMcAstikAya sambandhI bAta satya hai| meM dharmAstikAya yAvat pudgalAstikAya paryanta pAMca astikAya kI prarUpaNA karatA huuN| unameM se cAra astikAyoM ko ajIvAstikAya ajIva rUpa kahatA huuN| yAvat pUrva kathitAnusAra eka pudgalAstikAya ko rUpI ajIvakAya kahatA huuN| 3 prazna-taba kAlodAyI ne zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI se kahA ki "he bhagavan ! dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ina arUpI ajIvakAyoM ke Upara kyA koI baiThanA, sonA, khaDe rahanA, nIce baiThanA aura idhara udhara AloTane ityAdi kriyAe~ kara sakatA hai ? 3 utara-he kAlodAyin ! yaha artha yogya nahIM hai| kevala pudgalAstikAya hI rUpI ajIvakAya hai, usa para baiThanA, sonA Adi kriyAe~ karane meM koI bhI samartha hai| 4 prazna-he bhagavan ! isa rUpI ajIva pudgalAstikAya meM kyA jIvoM For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra - ga. 7 u. 10 pApa aura puNya karma aura phala 1221 ko pApaphala-vipAka sahita arthAt azubha phala dene vAle pApa karma lagate haiM ? 4 uttara-he kAlodAyin ! yaha artha yogya nahIM hai, kintu arUpI jauvAstikAya meM hI jIvoM ko pApaphalavipAka sahita pApakarma lagate haiM, arthAt jIva hI pApakarma saMyukta hote haiN| bhagavAn ke uttara ko sunakara kAlodAyI bodha ko prApta huaa| phira usane zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ko vandana namaskAra kiyaa| vandanA namaskAra karake usane isa prakAra kahA ___"he bhagavan ! maiM Apake pAsa dharma sunanA cAhatA huuN| bhagavAn ne usako dharma sunaayaa| phira skandaka kI taraha usane bhagavAna ke pAsa pravajyA aMgIkAra kI / gyAraha aMgoM kA jJAna par3hA yAvat kAlodAyI anagAra vicarate haiN| ___ vivecana--anyatIthikoM meM paJcAstikAya ke sambandha meM paraspara vArtAlApa huA, unhoMne bhikSA lekara jAte hue gautama svAmI ne pUchA / gautama svAmI ne kahA ki vahI ThIka hai jo zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI prarUpaNA karate haiM / gautama svAmI itanA kahakara bhagavAn kI sevA meM padhAra gaye / isake bAda una anyatIthikoM meM se kAlodAyI bhagavAn ke pAsa AyA aura usane isa viSayaka prazna kiyA / bhagavAn kA uttara sunakara use pUrNa santoSa huaa| phira bhagavAn se dharma munakara bodha ko prApta huA aura skandhaka kI taraha pravrajyA aMgIkAra kii| pApa aura puNya karma aura phala 5-tae NaM mamaNe bhagavaM mahAvIre aNNayA kayAi rAyagihAo NayarAo, guNasilAo ceiyAo paDiNikkhamai, paDiNikkhamittA bahiyA jaNavayavihAraM viharai / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe NAmaM Nayare guNamilae cehae hotthA / tae NaM samaNe bhagavaM mahA For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1222 bhagavatI sUtra - za. 7 u. 1* pApa aura puNya karma aura phala papAsA vIre aNNayA kayAi jAva samosaDhe, parisA jAva paDigayA / tae NaM me kAlodAI aNagAre aNNayA kayAi jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre. teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai NamaMsai, vaMdittA NamaMsittA evaM vayAsI prazna-atthi NaM bhaMte ! jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAga. maMjuttA kati ? __uttara-haMtA, asthi / .6 prazna-kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaM ttA kati ? 6 uttara-kAlodAI ! se jahANAmae ker3a purime maNuNNaM thAlIpAgasuddhaM aTThArasavaMjaNAulaM visasaMmissaM bhoyaNaM bhujejjA, tarasa NaM bhoyaNassa AvAe bhaddae bhavai, tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe durUvattAe, dugaMdhattAe jahA mahAsavae, jAva bhujo bhujo pariNamai; evAmeva kAlodAI ! jIvANaM pANAivAe jAva micchAdasaNasalle, tasma NaM AvAe bhadae bhavai, tao pacchA vipariNamamANe vipariNamamANe durUvatAe jAva bhujo bhujo pariNamai; evaM khalu kAlodAI ! jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgamaMjuttA kajaMti / kaThina zabdArtha-pAvaphalavivAgasaM juttA-pApa ke phala bhoga se yukta,thAlIpAgasuddhaM For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 7 u 10 pApa aura puNya karma aura phala svAlI (hANDI) meM pakAne se zuddha pakA huA, visasaMmissaM-- viSa milA huA, AvAe bhaddae- ApAta ( tatkAla ) acchA, pariNamamAge - ( zarIra meM - ) raMjane para / 1223 bhAvArtha - 5 kisI samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI rAjagRha nagara ke guNazIla udyAna se nikalakara bAhara janapada (deza) meM vicarane lage / usa kAla usa samaya meM rAjagRha nagara ke bAhara guNazIla nAmaka caMtya thA / kisI samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI punaH vahA~ padhAre yAvat dharmopadeza sunakara pariSad lauTa gaI / kAlodAyI anagAra kisI samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa Aye aura bhagavAn mahAvIra svAmI ko vandana namaskAra karake isa prakAra pUchA- 1 prazna - he bhagavan ! kyA jIvoM ko pApaphala-vipAka sahita pApakarma lagate haiM ? -hA~, kAlodAyin ! lagate haiM / uttara 6 prazna -- he bhagavan ! pApaphala-vipAka sahita pApakarma kaise hote hai ? 6 uttara- - he kAlodAyin ! jaise koI puruSa, sundara bhANDa meM pakAne se zuddha pakA huA, aThAra prakAra ke dAla-zAkAdi vyaJjanoM se yukta viSa mizrita * bhojana karatA hai, to vaha bhojana prAraMbha meM acchA lagatA hai, parantu usake bAda usakA pariNAma kharAba rUpapane, durgandhapane yAvat chaThe zataka ke mahAzrava nAmaka tIsare uddeza meM kahe anusAra azubha hotA hai / isI prakAra he kAlodAyin ! jIva ke liye prANAMtivAna yAvat mithyAdarzanazalya taka aThAraha pApa-sthAna kA sevana to acchA lagatA hai, kintu unake dvArA baMdhe hue pApakarma jaba udaya meM Ate haiM, taba unakA pariNAma azubha hotA hai / isI prakAra he kAlodAyin ! jIvoM ke liye azubha phala- vipAka sahita pApakarma hote haiM / 7 prazna - asthi NaM bhaMte ! jIvANaM kallANA kammA kallANaphalavivAgamaMjutA kajaMti ? For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1224 bhagavatI mUtra-za. 7 u. 10 pApa aura puNya karma aura phala 7 uttara-haMtA, atthi| 8 prazna-kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM kallANA kammA jAva kajati ? 8 uttara-kAlodAI ! se jahANAmae keI purise maNuNNaM thAlIpAgasudhaM aTThArasavaMjaNAulaM osahamissaM bhoyaNaM bhuMjejjA, tassa NaM bhoyaNassa AvAe No bhaddae bhavai, tao pacchA pariNamamANe pariNama mANe surUvattAe, suvaNNattAe, jAva suhattAe, No duvakhattAe, bhujo bhujo pariNamai, evAmeva kAlodAI ! jIvANaM pANAivAyaveramaNe jAva pariggahaveramaNe, kohavivege, jAva micchAdasaNasallavivege, tassa NaM AvAe No bhadae bhavai, tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe murUvattAe jAva No dukkhattAe bhujo bhujo pariNamai, evaM khalu kAlodAI ! jIvANaM kallANA kammA jAva kati / kaThina zabdArtha-kallANAkammA-zubha karma / bhAvArtha-7 prazna-he bhagavan ! kyA jIvoM ke kalyANa phala-vipAka sahita kalyANa (zubha) karma hote haiM ? 7 uttara-hA~, kAlodAyin ! hote haiN| 8 prazna-he bhagavan ! jIvoM ke kalyANa phala-vipAka sahita kalyANakarma kaise hote haiM ? 8 uttara-he kAlodAyin ! jaise koI eka puruSa, sundara bhANDa meM rAMdhane se zuddha pakA huA aura aThAraha prakAra ke dAla-zAkAdi vyaJjanoM se yukta auSadha mizrita bhojana karatA hai, to vaha bhojana prAraMbha meM acchA nahIM lagatA, parantu usake For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 10 agni ke jalAne kI kriyA 1225 bAda jaba usakA pariNamana hotA hai, taba vaha surUpapane, suvarNapane yAvat sukhapane bAraMbAra pariNata hotA hai, vaha duHkhapane pariNata nahIM hotaa| isI prakAra he kAlodAyin ! jIvoM ke liye prANAtipAta-viramaNa yAvat parigraha-viramaNa, krodhaviveka (krodha kA tyAga) yAvat mithyAdarzanazalya kA tyAga, prAraMbha meM kaThina lagatA hai, kintu usakA pariNAma sukharUpa yAvat no duHkharUpa hotA hai| isI prakAra he kAlodAyin ! jIvoM ke kalyANaphala-vipAka saMyukta kalyANa-karma hote haiN| vivecana-kAlodAyI ne pApa puNya viSayaka prazna bhagavAn se pUche / bhagavAn ne pharamAyA ki jisa prakAra sabhI taraha se susaMskRta viSamizrita bhojana khAte samaya to acchA lagatA hai, kintu jaba usakA pariNamana hotA hai, taba bar3A bhayaGkara hotA hai aura yahA~ taka ki prANoM se hAtha dhonA par3atA hai| yahI bAta prANAtipAtAdi pApakarmoM ke liye hai / pApakarma karate samaya to jIva ko acche lagate haiM, kintu bhogate samaya mahA duHkhadAyI hote haiM / auSadhi yukta bhojana karane meM bar3I kaThinAI hotI hai / usa samaya usakA svAda acchA nahIM lagatA, kintu usakA pariNamana bar3A acchA, sukhakArI aura hitakArI hotA hai / isI prakAra prANAtipAtAdi pApoM se nivRtti bar3I kaThina lagatI hai, kintu unakA pari. NAma bar3A hitakArI aura sukhakArI hotA hai| agni ke jalAne bajhAne kI kriyA .9 prazna-do bhaMte ! purisA sarisayA jAva sarisabhaMDamattovagaraNA aNNamaNNeNaM sadadhi agaNikAyaM samAraMbhaMti, tattha NaM ege purise agaNikAyaM unnAlei, ege purise agaNikAyaM NivAveha, eesi NaM bhaMte ! doNhaM purisANaM kayare purise mahAkammatarAe ceva, mahAkiriyatarAe ceva, mahAsavatarAe ceva, mahAveyaNatarAe ceva ? kayare vA purise appakammatarAe ceva, jAva appaveyaNatarAe ceva ? For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1226 bhagavatI sUtra-za. 7 u. 10 agni ke jalAne bujhAne kI kriyA je vA se purise agaNikAyaM ujjAleha, je vA se purise agaNikAyaM NivAvei ? 9 uttara-kAlodAI ! tattha NaM je se purise agaNikAyaM ujjAlei se NaM purise mahAkammatarAe ceva, jAva mahAveyaNatarAe ceva / tattha NaM je se purise agaNikAyaM NibbAvei se NaM purise appakammatasae ceva jAva appaveyaNatarAe ceva / prazna-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-tattha NaM je se purime jAva appaveyaNatarAe ceva ? uttara-kAlodAI ! tattha NaM je purine agaNikAyaM ujjAlei se NaM purile vahutarAyaM puDhavikAyaM samAraMbhai, bahutara.yaM AukkAyaM samAraMbhai, appatarAyaM teukAyaM samAraMbhai, bahutarAyaM vAukAyaM samA. raMbhai, bahutarAyaM vaNassaikAyaM samAraMbhai, bahutarAyaM tasakAyaM samAraMbhai / tattha NaM je se purise agaNikAyaM NivAveDa, me NaM purine appatarAyaM puDhavizkAyaM samAraMbhai, appatarAyaM AukkAyaM samAraMbhai, bahutarAyaM teukkAyaM samAraMbhai, appatarAyaM vAukAyaM mamAraMbhai, appatarAyaM vagassaikArya samAraMbhai, appatarAyaM tamakAyaM samAraMbhai, se teNaTeNaM kAlodAI ! jAva appaveyaNatarAe ceva / kaThina zabdArtha-ujjAlei-jalAtA hai, NivvAvei-bujhAtA hai, bahutarAyaM-bahuta / bhAvArtha-9 prazna-he bhagavan ! samAna umra ke yAvat samAna bhANDa For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavato mUtra-sa. 7 u. 10 agni ke jalAne vujhAne kI kriyA 1227 pAtrAdi upakaraNa vAle do puruSa, paraspara eka dUsare ke sAtha, agnikAya kA samArambha kreN| unameM se eka puruSa agnikAya ko jalAve aura eka puruSa agnikAya ko bujhAve, to he bhagavan ! una donoM puruSoM meM se kaunasA puruSa mahAkarma vAlA, mahAkriyA vAlA, mahAAzrava vAlA aura mahAvedanA vAlA hotA hai aura kaunasA puruSa alpa karmavAlA, alpa kriyAvAlA, alpa Azrava vAlA aura alpa vedanA vAlA hotA hai ? arthAt jo puruSa agnikAya ko jalAtA hai, vaha mahAkarmavAlA Adi hotA hai, yA jo puruSa agni kAya ko bujhAtA hai, vaha mahAkarma vAlA Adi hotA hai ? 9 uttara-he kAlodAyI ! una donoM puruSoM meM se jo puruSa agnikAya ko jalAtA hai, vaha puruSa mahAkarma vAlA yAvat mahAvedanA vAlA hotA hai aura jo puruSa, agnikAya ko bujhAtA hai, vaha alpa karma vAlA yAvat alpa vedanA vAlA hotA hai| . prazna-he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki una donoM puruSoM meM se jo puruSa, agnikAya ko jalAtA hai, vaha mahAkarma vAlA Adi hotA hai aura jo agnikAya ko vujhAtA hai, vaha alpa karma vAlA Adi hotA hai ? ___ uttara-he kAlodAyin ! una donoM puruSoM meM se jo puruSa, agnikAya ko jalAtA hai, vaha pRthvIkAya kA bahuta samArambha karatA hai, apkAya kA bahuta samArambha karatA hai, agnikAya kA alpa samAraMbha karatA hai, vAyukAya kA bahuta samArambha karatA hai, vanaspatikAya kA bahuta samArambha karatA hai aura sakAya kA bahuta samArambha karatA hai / aura jo puruSa, agnikAya ko bujhAtA hai, vaha pRthvIkAya kA alpa samArambha karatA hai, apkAya kA alpa samArambha karatA hai, vAyukAya kA alpa samArambha karatA hai, vanaspatikAya kA alpa samArambha karatA hai, evaM prasakAya kA alpa samAraMbha karatA hai| kintu agnikAya kA bahuta samArambha karatA hai| isaliye he kAlIdAyI ! jo puruSa agnikAya ko jalAtA hai, vaha puruSa mahAkarma vAlA Adi hai aura jo puruSa agnikAya ko bujhAtA hai, vaha alpakarma vAlA Adi hai| For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1228 bhagavatI sUtra-za. 3 u. 10 acitta pudgaloM kA prakAza vivecana-do puruSa agnikAya kA Arambha karate haiM, unameM se eka puruSa jalAne kA Arambha karatA hai aura dUsarA 'bujhAne' kA Arambha karatA hai| agni jalAne se bahuta se agnikAyika jIvoM kI utpatti hotI hai, parantu unameM se kucha jIvoM kA vinAza bhI hotA hai, agni ko jalAne vAlA puruSa, agni kAya ke atirikta anya sabhI kAryo kA mahAsabha karatA hai / isalie jalAne vAlA puruSa, jJAnAvaraNIya Adi mahAkarma upArjana karatA hai dAharUpa mahAkriyA karatA hai, karmabandha kA hetubhUta mahA Azraya karatA hai aura jIvoM ko mahAvedanA utpanna karatA hai / bujhAne vAlA puruSa, agnikAya ke atirikta anya saba kAryo kA alpa Arambha karatA hai / isaliye vaha jalAne vAle puruSa kI apekSA alpa karma vAlA, alpa kriyA vAlA, alpa Azrava vAlA aura alpa vedanA vAlA hotA hai / acitta pudgaloM kA prakAza 10 prazna-asthi NaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti, ujAti, tati, pabhAseMti ? 10 uttara-haMtA, asthi / 11 prazna-kayare NaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti, jAva pabhAti ? 11 utara-kAlodAI ! kudvassa aNagArassa teyalessA NimaTThA mamANI dUraM gayA, dUraM Nipataha, desaM gayA desaM Nipatai, jahiM jahiM ca NaM mA NiAtaha, tahiM tahiM NaM te acitA vi poggalA obhAsaMti, jAva pabhAmeMti, eeNaM kAlodAI ! te acittA vi poggalA obhAmaMti jAva pabhAsaMti / tae NaM se kAlodAI aNa For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 10 acitta pudgaloM kA prakAza 1229 gAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai NamaMsaha, vaMdittA NamaMsittA vahUhiM cauttha-cha?-'TTama-jAva appANaM bhAvabhANe jahA paDhamasae kAlAsavesiyaputte jAva savvadukkhappahINe / * sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti // sattamasayassa dasamo uddesao smtto|| // sattamaM sayaM samattaM // kaThina zabdArtha--obhAsaMti-prakAzita ho hai, ujjoti--vastu ko udyotita(prakAzita) karate haiM, taveti-padArtha ko tapta karate haiM, pabhAsaMti--vastu ko jalA dene vAle hone se prabhAva ko prApta karate haiM. nisaTTA-nikalakara, Nipatai-giratI haiN| . bhAvArtha--10 prazna-he bhagavan ! kyA acitta pudgala bhI avabhAsita hote haiM, udyota karate haiM, tapate haiM aura prakAza karate haiM ? 10 uttara-hAM, kAlodAyI ! karate haiN| ... 11 prazna-he bhagavan ! kauna-se acitta pudgala avabhAsa karate haiM yAvat prakAza karate haiM? 11 uttara-he kAlodAyin ! kupita hue sAdhu kI tejolezyA nikalakara dUra jAkara giratI hai, jAne yogya deza (sthAna) meM jAkara usa deza meM giratI hai / jahA~ jahA~ vaha giratI hai, vahAM vahAM acitta pudgala bhI avabhAsa karate haiM yAvat prakAza karate haiM / isa kAraNa hai kAlodAyin ! acitta pudgala bhI avabhAsa karate hai yAvat prakAza karate haiN| isake bAda kAlodAyI anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ko vandanA namaskAra karate haiM aura bahuta caturtha (upavAsa), SaSTha (do upavAsa), aSTama (tIna upavAsa) ityAdi tapa dvArA apanI AtmA For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1230 __ bhagavatI sUtra-za. 7 u. 10 acitta pudgaloM kA prakAza ko bhAvita karate hue vicarane lge| yAvat prathama zataka ke nauveM uddezaka meM varNita kAlAsyavesI putra kI taraha siddha, buddha, mukta yAvat samasta duHkhoM se mukta hue| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| vivecana-kupita hue anagAra se jo tejolezyA nikalatI hai, usake pudgala acitta hote hai / sacitta tejaskAya ke pudgala to avabhAsita yAvat prakAzita hote hI haiM, parantu kyA acitta pudgala mI avabhAsita yAvat prakAzita hote haiM ? isa zaMkA ke samAdhAna ke liye uparokta prazna kiye gaye / jinakA uttara bhagavAn ne 'hA~' meM diyA hai / kupita anagAra kI tejolezyA dUra jAkara giratI hai athavA gantavya deza ke bhAga meM jAkara giratI hai / tejolezyA ke pudgala acitta hote haiM / // iti sAtaveM zataka kA dasavA~ uddezaka saMpUrNa // // iti sAtavA~ zataka sampUrNa // For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 8 1-1 poggala 2 AsIvisa 3 rukkha 4 kiriya 5 AjIva 6 phAsuya 7 madatte / 8 paDiNIya 9 baMdha 10 ArAhaNA ya dama aTTamaMmi se|| bhAvArtha-1 pudgala 2 AzIviSa 3 vRkSa 4 kriyA 5 AjIvika 6 prAsuka 7 adatta 8 pratyanIka 9 bandha aura 10 ArAdhanA / AThaveM zataka ke ye dasa uddezaka hai| vivecana--(1) pudgala ke pariNAma ke viSaya meM prathama uddezaka hai / (2)AzIviSa Adi ke sambandha meM dUsarA uddezaka hai / (3) vRkSAdi ke sambandha meM tIsarA uddezaka hai| (4) kAyikI Adi kriyAoM ke sambandha meM cauthA uddezaka hai / (5) AjIvika ke viSaya meM pAMcavA uddezaka hai| (6) prAsuka dAna Adi ke viSaya meM chaThA uddezaka hai / (7) adattAdAna Adi ke viSaya meM sAtavA~ uddezaka hai| (8) pratyanIka-gurvAdi ke dveSI viSayaka AThavAM uddezaka hai| (2) bandha-prayoga vandha Adi ke viSaya meM nauvAM uddezaka hai| (10) ArAdhanA Adi ke viSaya meM dasavAM uddezaka hai / yaha saMgraha-gAthA kA artha hai / For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1232 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa uddezaka 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa 2 prazna-rAyagihe jAva evaM vayAsI-kaivihA NaM bhaMte ! poggalA paNNatA ? 2 uttara-goyamA ! tivihA poggalA paNNattA, taM jahA-paogapariNayA, mIsasApariNayA, vIsasApariNayA ya / ... kaThina zabdArtha--paogapariNayA--prayoga pariNata, mIsasA pariNayA--mizra pariNata, bIsasA--visrasA (svaabhaavik)| bhAvArtha-2 prazna-rAjagRha nagara meM yAvat gautama, svAmI ne isa prakAra pUchA-'he bhagavan ! pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ?' ... 2 uttara-he. gautama ! pudgala tIna prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-prayogapariNata, mizra-pariNata, aura visrasA-pariNataM / vivecana--jIva ke vyApAra (kriyA) se zarIra Adi rUpa meM pariNata pudgala'prayogapariNata' kahalAte haiN| prayoga aura visrasA (svabhAva) ina donoM dvArA pariNata padgala-'mizrapariNata' kahalAte haiM / visamA arthAt svabhAva se pariNata pudgala-'visrasA pariNata' kahalAte haiM / prayogapariNAma ko chor3e vinA svabhAva se pariNAmAntara ko prApta hue, mRta-kalevarAdi pudgala 'mizra-pariNata' kahalAte haiM / athavA visrasA (svabhAva) se pariNata audArika Adi vargaNAe~, jaba jIva ke vyApAra prayoga (kriyA) se audArikAdi zarIra rUpa meM pariNata hotI haiM, taba ve 'mizrapariNata' kahalAtI haiM / yadyapi audArikAdi garIra rUpa se pariNata audArikAdi vargaNAe~ 'prayogapariNata' kahalAtI haiM kyoMki usa samaya una meM vitra sA pariNAma kI vivakSA nahIM kI gaI hai, parantu jaba prayoga aura vinasA ina donoM pariNAmoM kI vivakSA kI jAtI hai, taba ve 'mizrapariNata' kahalAtI haiN| For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa 1263 prathama daNDaka 3 prazna-paogapariNayA NaM bhaMte ! poggalA kAvihA paNNatA ?. 3 uttara-goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA-egidiyapaogapariNayA, veiMdiyapaogapariNayA, jAva pNciNdiypogprinnyaa| 4 prazna-egidiyapaogapariNayA NaM bhaMte ! poggalA kaivihA paNNatA ? ___4 uttara-goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA-puDhavivakAiaegidiyapaogapariNayA, jAva vnnssikaaiaegidiapogprigyaa| 5 prazna-puDhavikkAiaegidiyapaogapariNayANaM bhaMte ! poggalA kaivihA paNNatA ? 5 uttara-goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-suhumapuDhavikkAia-egidiyapaoga-pariNayA, vAdarapuDhavikkAiaegidiyapaogapariNayA ya / AukkAiaegidiapayogapariNayA evaM ceva, evaM duyao bhedo jAva vaNassaikAiA ya / 6 prazna-iMdiyapaogapariNayANaM pucchaa| 6 uttara-goyamA ! aNegavihA paNNattA, evaM teiMdiyapaogapariNayA, cariMdiyapaogapariNayA vi / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1234 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa 7 prazna-paMciMdiyapayogapariNayANaM pucchaa| 7 uttara-goyamA ! caunvihA paNNattA / taM jahA-NeraiyapaMciM. diyapayogapariNayA, tirikkhajoNiyapaMciMdiyapayogapariNayA. evaM maNussapaMciMdiyapayogapariNayA, devapaMciMdiyapayogapariNayA y| bhAvArtha-3 prazna-he bhagavan ! prayogapariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? ___3 uttara-he gautama ! pAMca prakAra ke kahe gaye hai / yathA-ekendriya prayoga parigata, beindriya prayoga pariNata yAvat paJcendriya prayoga-pariNata / - 4 prazna-he bhagavan ! ekendriya prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? ___ 4 uttara-he gautama ! pAMca prakAra ke kahe gaye hai / yathA-pRthvIkAyika ekendriya prayoga-pariNata pudgala yAvat vanaspatikAyika ekendriya prayoga-pariNata pudgl| 5 prazna-he bhagavan ! pRthvIkAyika ekendriya prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? ___5 uttara-he gautama ! do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-sUkSma pRthvIkAyika ekendriya prayoga-pariNata pudgala aura bAdara pRthvIkAyika ekendriya prayogapariNata pudgala / isI prakAra apkAyika ekendriya prayoga-pariNata pudgala do prakAra ke jAnane cAhiye / yAvat isI taraha vanaspatikAyika ekendriya prayoga-pariNata padgala do prakAra ke jAnane caahiye| 6 prazna-he bhagavan ! beindriya prayoga-pariNata padgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 6 uttara-he gautama ! ve aneka prakAra ke kahe gaye haiN| isI prakAra teha For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra 8 . 1loM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa ndriya, caurindriya prayoga-pariNata pudgala bhI jAna lene cAhiye / 7 prazna - he bhagavan ! paJcendriyaM prayoga - pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 7 uttara - he gautama! ve cAra prakAra ke kahe gaye / yathA - nAraka paJcendriya prayoga- pariNata pudgala, tiryaJca paMcendriya prayoga- pariNata pudgala, manuSya paMcendriya prayoga-pariNata pudgala aura deva paMcendriya prayoga- pariNata pudgala / 1935 8 prazna - NeraDyApacaMdiyapaogapariNayANaM pucchA | 8 uttara - goyamA ! sattavidyA paNNattA, taM jahA - rayaNappabhApuDhaviNeraiyapaMciMdiyapayogapariNayA vi, jAva ahesattamapuDhaviNeraiayogapariNayA vi / bhAvArtha - 8 prazna he bhagavan ! nairayika paMcendriya prayogapariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 8 uttara - he gautama! nairayika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala sAta prakAra ke kahe gaye haiM / yathA - ratnaprabhA pRthvI nairayika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala yAvat adhaHsaptama pRthvI nairayika paMcendriya prayoga- pariNata pudgala / 9 prazna - tirikkhajoNiya paMciMdiyapayogapariNayANaM pucchA / 9 uttara - goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA- jalayarapaMciMdiya tirikkha joNiyapayogapariNayA, thalayarapaMciMdiya0 khahayarapaMciMdiya0 / 10 prazna - jalayara tirikkhajoNiyapayogapariNayANaM pucchA / 10 uttara - goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - saMmucchimajala For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1236 bhagavatI sUtra - za. = u. 1 pudgaloM kA prayoga- pariNatAdi svarUpa yara0, gavbhavakkaMtiyajalayaraH / 11 prazna - thalayatirikkha0 pucchA / 11 uttara - goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - cauppayathalayara0, parisappathalayara0 / 12 prazna - cauppayathalayara0 pucchA / 12 uttara - goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - saMmucchimaca uppayathalayara0, gavbhavakkaMtiyaca uppayathalayara 0 / evaM eeNaM abhilAverNa parisappA, duvihA paNNattA, taM jahA - uraparisappA ya bhuyaparisappA ya / uraparisappA duvihA paNNattA, taM jahA - saMmucchimA ya gabhavakkaMtiyA y| evaM bhuyaparisappA vi, evaM khahayarA vi / kaThina zabdArtha- parisappA - parisarpa ( reMga kara calane vAle prANI), sammucchimA sampUcchima mAtA-pitA ke saMyoga ke binA utpanna hone vAle tiryaJca aura manuSya, gavbhavakkaMtiyA -garbhavyutkrAnta - garbha se utpanna hone vAle, thalayara - pRthvI para calane vAle, ca uppaya - -cAra pA~voM vAle, abhilAveNaM - abhilApa - (pATha), uraparisappa - peTa se reMgakara calane vAle, bhuyaparisappa - bhujA se se calane vAle, khahayarA - khecara ( ur3ane vAle pakSI ) / bhAvArtha - 9 prazna - he bhagavan ! tithaMca-yonika paMcendriya prayoga- pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 9 uttara - he gautama ! tiryaMca-yonika paMcendriya prayogapariNata pudgala tIna prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-jalacara - tiryaMca-yonika paMcendriya prayoga- pariNatapudgala, sthalacara tiyaMcayonika paMcendriya prayoga- pariNata pudgala aura khecaratiryaMca-yonika paMcendriya-prayoga- pariNata pudgala / 10 prazna - he bhagavan ! jalacara - tithaMca yonika paMcendriya prayoga - pariNata For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ma. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa 1237 pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 10 uttara-he gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-sammUcchimajalacara-tiyaMcayonika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala aura garbhaja-jalacara-tiryaca yonika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala / 11 prazna-he bhagavan ! sthalacara-tiryaMca-yonika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 11 uttara-he gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM / yathA-catuSpada-sthalacara-tiyaM ca yonika paMcendriya prayoga-pariNa pudgalata aura parisarpa-sthalacara-tiryaca yonika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala / 12 prazna-he bhagavan ! catuSpada-sthalacara tiya~ca-yonika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 12 uttara-he gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-sammacchimacatuSpada sthalacara tiryaMca yonika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala aura garbhajacatuSpada-sthalacara tiyaMca-yonika paMcendriya prayoga-pariNata pudagala / isI abhilApa (pATha) dvArA parisarpa do prakAra ke kahe gaye haiM / yathA-uraparisarpa aura bhujprisrp| uraparisarpa do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-sammacchima aura garbhaja / isI prakAra bhujaparisarpa aura khecara ke bhI do do bheda kahe gaye haiN| ... 13 prazna-maNussapaMciMdiyapaoga0 pucchaa| 13 uttara-goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-samucchimamaNussa0, gambhavakkaMtiya maNussa0 / bhAvArtha-13 prazna-he bhagavan ! manuSya-paMcendriya prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? - 13 uttara-he gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM / yathA-sammacchima For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1238 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa manuSya paMcendriya prayoga-pariNata pudgala aura garbhaja-manuSya paMcendriya prayoga-pariNata pudgala / 14 prazna-devapaMciMdiyapaoga0 pucchA / 14 uttara-goyamA ! caravihA paNNattA, taM jahA-bhavaNavAsi- . devapaMciMdiyapaoga0, evaM jAva vemaanniyaa| .. . 15 prazna-bhavaNavAsidevapaMciMdiya0 pucchaa| 15 uttara-goyamA ! dasavihA paNNattA, taM jahA-asurakumAra0, jAva thaNiyakumAra0 / evaM eeNaM abhilAveNaM aTThavihA vANamaMtarA, pisAyA jAva gaMdhavvA / joisiyA paMcavihA paNNattA, taM jahAcaMdavimANajoisiyA, jAva tArAvimANajoisiyA devA / vemANiyA duvihA paNNattA, taM jahA-kapporaga0 kappAIyagavemANiyA / kappovagA duvAlasavihA paNNattA, taM jahA-sohammakappovaga0 jAva accuyakappovagavemANiyA / kappAIyaga0 duvihA paNNattA, taM jahA-gevejagakappAIyaga0 aNuttarovavAIyakappAyaga0 / gevejakappAIyaga0 NavavihA paNNattA, taM jahA-heTThimaheTThimagevejagakappAIyaga0, jAva uprimuvrimgevejgkppaaiiyg| 16 prazna-aNuttarokvAiyakappAIyagavemANiyadevapaMciMdiyapayogapariNayA NaM bhaMte ! poggalA kaivihA paNNattA ? 16 uttara-goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA-vijayaaNu For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 8 u. 5 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa . 1239 ttarovavAiya0 jAva pariNayA, jAva savasiddhaaNuttarovavAiyadevapaMciMdiya jAva pariNayA / (da. 1) kaThina zabdArtha-gevejja-greveyaka, kappovagA-kalpotpanna (jahAM indrAdi adhikArI aura choTe bar3e, U~ca, nIca Adi kA vyavahAra hai, jahAM adhikArI va adhInastha haiM, aura jinake pArasparika vyavahAra niyamAnusAra hone haiM) kappAtIta-kalpotpanna devoM jaise vyavahAra se sarvathA mukta, sabhI deva samAna rUpa se indra kI taraha haiM, heTimaheTThima-nIce kI trika meM nIce, urimauvarima-Upara kI trika meM Upara, aNuttarovavAiya-sarvottama (jisase uttama koI sthAna nahIM hai-aise) devaloka meM utpanna / ___ bhAvArtha-14 prazna-he bhagavan ! deva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 14 uttara-he gautama ! ve cAra prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-bhavanavAsI deva paMceMdriya prayoga-pariNata pudgala yAvat vaimAnika deva-paMcendriya prayoga-pariNata pudgl| 15 prazna-he bhagavan ! bhavanavAsI deva-paMceMdriya prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 15 uttara-he gautama ! ve dasa prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-asurakumAradeva prayoga pariNata pudgala yAvat stanitakumAra prayoga pariNata pudgl| isI prakAra isI abhilApa dvArA ATha prakAra ke vANavyantara kahane cAhiye / yathA-pizAca yAvat gandharva / isI prakAra isI amilApa dvArA jyotiSI devoM ke pA~ca bheda kahane caahiye| yathA-candra vimAna jyotiSka deva yAvat tArA-vimAna jyotiSka deva / vaimAnika deva do prakAra ke kahe gaye haiN| yayA-kalpopapanna vaimAnika deva aura kalpAtIta vaimAnika deva / kalpopapanna vaimAnika devoM ke bAraha bheda kahe gaye haiM / yathAsaudharma-kalpopapannaka yAvata acyata-kalpopapannaka / kalpAtIta vaimAnika deva do prakAra ke kahe gaye haiM / yathA-praveyaka-kalpAtIta vaimAnika aura anuttaropapAtika kalpA. tIta vaimAnika deva / greveyaka kalpAtIta vaimAnika devoM ke nau bheda kahe gaye haiN| For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1240 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa yathA-adhastana-adhastana (nIce kI trika kA nIce kA vimAna prastaTa) greveyaka kalpAtIta vaimAnika deva yAvat uparitana-uparitana (Upara kI trika kA Upara kA vimAna prastaTa) greveyaka-kalpAtIta vaimAnika deva / 16 prazna-he bhagavan ! anattaraupapAtika-kalpAtIta vaimAnikadeva paMceMdriya prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 16 uttara-he gautama ! ve pAMca prakAra ke kahe gaye haiM / yathA-vijaya anuttaraupapAtika-vaimAnika deva pacendriya prayoga-pariNata pudgala yAvat sarvArthasiddha anuttaraupapAtika vaimAnika deva paMcendriya prayoga-pariNata pudgala / (daNDaka 1) vivecana-aba navadaNDaka dvArA prayoga-pariNata pudgaloM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| yahA~ vivakSA vizeSa se nava daNDaka (vibhAga) kiye gaye haiM / yathA-sUkSma ekendriya se lekara sarvArthasiddha devoM taka jIvoM kI vizeSatA se prayoga-pariNata pudgaloM kA prathama daNDaka hai| 2 isa taraha sUkSma pRthvI-kAyika jIvoM se lekara sarvArthasiddha devoM taka paryApta aura aparyApta ke bheda se dUsarA daNDaka hai| 3 audArika Adi pAMca zarIroM kI apekSA se tIsarA daNDaka kahA gayA hai / 4 pAMca indriyoM kI apekSA se cauthA daNDaka kahA gayA hai / 5 audArika Adi pAMca zarIra aura sparzana Adi pAMca indriyA~, ina donoM kI sammilita vivakSA se pA~cavA~ daNDaka kahA gayA hai / 6 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se chaThA daNDa ka kahA gayA hai / 7 audArika Adi garIra aura vargAdi kI apekSA se sAMtavA~ daNDaka kahA gayA hai| 8 indriya aura varNAdi kI apekSA se AThavA~ daNDaka kahA gayA hai| 9 zarIra, indriya aura varNAdi kI apekSA se nauvAM daNDaka kahA gayA hai / ina nau daNDakoM meM se yahA~ prathama daNDaka kA varNana kiyA gayA hai| sarva prathama ekendriya jIvoM kA kathana kiyA gayA hai| unameM pRthvIkAya, akAya Adi pAMcoM sthAvaroM ke sUkSma aura bAdara ye do do bheda kiye gaye haiN| ve indriya jIva aneka prakAra ke haiM / yathA-laTa, giNDolA, zaMkha, zIpa, kIr3A, kRmi Adi / isI prakAra teindriya jIvoM ke bhI aneka bheda haiM / yathA-kunthu, pipIlikA (cIMTI) jU, lIkha, cAMcar3a (gAya, bhaisa Adi ke cipaTane vAle jIva cicar3a) mAkar3a (khaTamala) Adi / caturindriya jIva bhI aneka prakAra ke haiM / yathA-makkhI, macchara Adi / paMcendriya jIvoM ke ne rayika, tiyaMca, manuSya aura deva, ye mukhya cAra bheda haiN| vivakSA vizeSa se inake avAntara aneka bheda haiM / sAmAnyarUpa se unakA kathana Upara kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-sa. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa 1041 . dUsarA daNDaka 17 prazna-muhamapuDhavikAiaegidiapayogapariNayA NaM bhaMte ! poggalA kaivihA paNNattA ? ___17 uttara-goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-(keyA apajjattagaM paDhamaM bhagati pacchA pajattagaM*) pajatagasuhumapuDhavikAia0 jAva pariNayA ya apajattagasuhamapuDhavikAia0 jAva pariNayA ya / vAdarapuDhavikAiaegiMdiya0 evaM ceva, evaM jAva vaNassaikAiyA / ekkekA duvihA suhumA ya bAyarA ya pajattagA apajattagA ya bhANiyavvA / 18 prazna-veiMdiyapaogapariNayANaM pucchA / 18 uttara-goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-pajattagaveiM. diyapaogapariNayA ya apajattaga0 jAva pariNayA ya / evaM teiMdiyA vi evaM cariMdiyA vi| ... 19 prazna-rayaNappabhApuDhaviNeraDa0 pucchaa| 19 uttara-goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-pajattagarayaNappabhA0 jAva pariNayA ya apajattaga0 jAva pariNayA ya, evaM jAva ahesttmaa| - 20 prazna-samucchimajalayaratirikkha0 pucchaa| " yaha pATha vAcanabara se sambandhita hai-ddoshii| For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1242 bhagavatI sUtra - 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga pariNatAdi svarUpa 20 uttara - goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - pajattaga0 apajattagaH / evaM gavbhavakkaMtiyA vi / saMmucchima cauppayathalayarA evaM caiva evaM gavbhavakkaMtiyA vi / evaM jAva saMmucchimakhahayara ToraritiyA ya, ekkke pajattagA apajjattagA ya bhANiyavvA / 21 prazna - saMmucchimamaNussapaMciMdiya0 pucchA / 21 uttara - goyamA ! egavihA paNNattA, apajattagA caiva / 22 prazna - gavbhavakkaMtiyamaNussapaMciMdiya0 pucchA / 22 uttara - goyamA ! duvidyA paNNattA, taM jahA -pajattagagabhavakkaMtiyA vi. apajattagagavbhavakkatiyA vi / , kaThina zabdArtha -- apajjattagaM-- aparyAptaka / bhAvArtha - - 17 prazna - he bhagavan ! sUkSma pRthvIkAyika ekendriya prayogapariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 17 uttara - he gautama ! do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-paryApta sUkSmapRthvIkAyika ekendriya prayogapariNata pudgala aura aparyApta sUkSmapRthvIkAyika ekendriya prayogapariNata pudgala / (koI koI AcArya aparyApta ko pahale aura paryApta ko pIche kahate haiM / ) isa prakAra bAdara pRthvIkAyika ekendriya ke mI do bheda kahanA cAhiye / yAvat vanaspatikAyika taka sabake sUkSma aura bAdara, inake paryApta aura aparyApta bheda kahane cAhiye / 18 prazna - he bhagavan ! beindriya prayoga- pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 18 uttara - he gautama! do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA- paryApta beindriyaprayoga- pariNata pudgala aura aparyApta beindriya prayoga- pariNata pudgala / isI For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra - za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi mvarUpa 1243 prakAra trIndriya aura caturindriya prayoga-pariNata pudgaloM ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| - 19 prazna--he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvI nairayika prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 19 uttara-he gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM / yathA-paryApta ratnaprabhA pRthvI nairayika prayoga-pariNata aura aparyApta ratnaprabhA pRthvI narayika prayoga-pariNata / isI prakAra yAvat adhaH saptama pRthvI narayika prayoga-pariNata taka kahanA caahiye| 20 prazna-he bhagavan ! samUcchima jalacara tiryaMca-yonika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 20 uttara-he gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM / yathA--paryApta sammUcchima jalacara tirya caM-yonika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala aura aparyApta sammacchima jalacara tiryaMca-yonika paMcendriya prayoga-pariNata pudgala / isI prakAra garbhaja jalacaroM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / isI prakAra sammacchima aura garbhaja catuSpada sthalacara jIvoM ke viSaya meM yAvat khecara jIvoM taka ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / ina pratyeka ke paryApta aura aparyApta ye do do bheda kahane caahiye| . 21 prazna-he bhagavan ! sammUcchima manuSya paMcendriya prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? ... 21 uttara-he gautama ! ve eka prakAra ke kahe gaye haiN| yathA--aparyApta. sammacchima manuSya paMcendriya prayoga-pariNata pudgala / 22 prazna- he bhagavan ! garbhaja manuSya paMcendriya prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? . 22 uttara-he gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA--paryApta garbhaja manuSya paMcendriya prayoga-pariNata pudgala aura aparyApta garbhaja manuSya paMcendriya prayoga-pariNata pudgala / For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1244 bhagavatA sUtra-za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa 23 prazna-asurakumArabhavaNavAsidevANaM pucchA / 23 uttara-goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-pajattagaasurakumAra0 apajattagaasurakumAra0, evaM jAva thaNiyakumArA panjattagA apajattagA ya / evaM eeNaM abhilAveNaM duyaeNaM bheeNaM pisAyA, jAva gaMdhavvA, caMdA, jAva tArAvimANA, sohammakappovagA, jAva accuo; heTThimaheTThimagevijakappAtIta0 jAva uvarimauvarimagevija; vijayaaNuttarovavAia0, jAva apraajia0| ... 24 prazna-samvaTThasiddhakappAIya0 pucchaa| 24 uttara-goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-pajattAsavaTTasiddhaaNuttarovavAia0, apajattAsamvaTTha0 jAva pariNayA vi (daM.2) kaThina zabdArtha-eeNaM-isa / bhAvArtha--23 prazna-he bhagavan ! asurakumAra bhavanavAsI deva prayogapariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 23 uttara-he gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-paryApta asurakumAra bhavanavAsI deva prayoga-pariNata pudgala aura aparyApta asurakumAra bhavanavAsI deva prayoga-pariNata pudgl| isI prakAra yAvat stanita kumAroM taka paryApta aura aparyApta aise do do bheda kahane cAhiye / isI prakAra pizAca se lekara * gandharva taka ATha prakAra ke vANavyantara devoM ke tathA candra se lekara tArA vimAna paryanta pAMca prakAra ke jyotiSI devoM ke evaM saudharma kalpopapannaka yAvat acyuta kalpopatraka taka aura adhastana-adhastana graMveyaka kalpAtIta se lekara uparitanauparitana praveyaka kalpAtIta deva prayoga-pariNata pudgala ke evaM vijaya anuttarIpapAtika kalpAtIta yAvat aparAjita anuttaropapAtika devoM ke pratyeka ke paryApta For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ga. 8 . 1 pRdgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa 85 aura aparyApta ye do do bheda kahane caahiye| 24 prazna-he bhagavan ! sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtIta deva prayogapariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? ... 24 uttara-he gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-paryApta sarvArtha. siddha-anuttaraupapAtika-kalpAtIta deva prayoga-pariNata pudgala aura aparyApta sarvArthasiddha prayoga-pariNata pudgala / ( daNDaka 2 ) vivecana-prathama daNDaka meM pRthvIkAya me lekara sarvArthasiddha taka jIvoM kA kathana kiyA gayA hai| unhIM jIvoM meM ekendriya jIvoM meM ke pratyeka ke sUkSma aura bAdara ke bheda se do do bhaMTa kahe gaye haiM aura phira sUkSma aura vAdara, inake paryApta aura aparyApta ke bheda me do do bhada kahe gaye haiM / isake Age ke nava jIvoM ke pratyeka ke paryApta aura aparyApta ye do do bheda kahe gaye haiM / sammUcchima manuSya kA kevala eka aparyApta bheda hI hai / tIsarA daNDaka - je apajattAmuhamapuDhavikkAiyaegidiyapayogapariNayA te orAliya-teyAkammagasarIrappayogapariNayA / je pajattamuhama0 jAva pariNayA te orAliya-teyAkammagasarIrappayogapariNayA, evaM jAva caridiyA panjatA; NavaraM je pajatAvAyaravAukAiaegidiyappayogapariNayA te orAliya-verabbiya-teyA-kammasarIra0 jAva pariNayA; memaM taM ceva / je apajattarayaNappabhApuDhaviNeraDyapaMciMdiyapayogapariNayA te veubviyateyA-kammamarIrappayogapariNayA; evaM pajattagA vi, evaM jAva ahemattamA / je apajattAsamucchimajalayara0 jAva pariNayA te orAliyanteyAkammAsarIra0 jAva pariNayA, evaM panja For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - dA. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga- pariNatAdi svarUpa tagA vi / gabhavakkaM tiyaapajjattagA evaM caiva, pajjattagA NaM evaM ceva / varaM marIragANi cattAri jahA vAyaravA ukkAiANaM pajjattagANaM; evaM jahA jalayaresu cattAri AlAvagA bhaNiyA evaM cauppayauraparisappa bhuyaparisappa - khahayaresu vi cattAri AlAvagA bhANiyavvA / je saMmucchimamaNussapaMciMdiyapaogapariNayA te orAliya-teyAkammasarIra0 jAva pariNayA / evaM gavbhavakkaMtiyA vi; apajattaga pajattagA vi evaM caiva, NavaraM sarIragANi paMca bhANiyavvANi / je apajattA asurakumArabhavaNavAsi0 jahA NeraiyA tava evaM pajjattagA vi; evaM duyaeNaM bherNaM jAva thaNiyakumArA / evaM pisAyA, jAva gaMdhavvA, caMdA, jAva tArAvimANA, sohammakappo0, jAva accuo: hemiTrima vejjaga0, jAva uvarimauvarimagevejjaga0, vijayaaNuttarovavAie, jAva savvaTTasiddha aNuttarovavAie; ekvekke NaM duyao bheo bhANiyavvo, jAva je ya pajjattAsavvaTTasiddha aNuttarovavADa0, jAva pariNayA te veubviya teyA- kammAsarIrapaogapariNayA / ( daM. 3 ) 1246 kaThina zabdArtha - orAliya-audArika zarIra, tethA- tejas zarIra, kammaga - kArmaNa zarIra, veDavyi- vaikriya zarIra / bhAvArtha- jo pudgala aparyApta sUkSma pRthvIkAya ekendriya prayoga- pariNata haiM, ve audArika, teja aura kArmaNa zarIra prayoga-pariNata haiM / jo pudgala paryApta sUkSma pRthvIkA ekendriya prayoga- pariNata haiM, ve audArika, tejas aura kArmaNa zarIra prayoga - pariNata haiM / isI prakAra yAvat caturindriya paryApta taka jAnanA For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 . 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa 1247 cAhiye / parantu vizeSatA yaha hai ki jo pudgala paryApta bAdara vAyukAyika ekendriya prayoga-pariNata haiM, ve audArika, vaikriya, tejasa aura kArmaNa zarIra prayoga pariNata haiN| zeSa saba pUrvokta kathanAnusAra jAnanA caahiye| jo pudgala aparyApta ratnaprabhA pRthvI narayika paMcendriya prayoga-pariNata haiM, ve vaikriya tejasa aura kArmaNa zarIra prayoga-pariNata haiN| isI prakAra paryApta narayikoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / isI prakAra yAvat adhaHsaptama pRthvI narayika taka jAnanA caahiye| jo pudgala aparyApta sammUcchima jalacara prayoga pariNata haiM, ve audArika, tejasa aura kArmaNa zarIra prayoga-pariNata haiN| isI prakAra paryApta sammacchima jalacara ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / garbhaja aparyApta jalacara meM isI taraha jAnanA cAhiye / garbhaja paryApta jalacara ke viSaya meM bhI isI taraha jAnanA cAhiye, paraMtu vizeSatA yaha hai ki unameM paryApta bAdara vAya kI taraha cAra zarIra hote haiN| jisa prakAra jalacaroM meM cAra AlApaka kahe gaye hai, usI prakAra catuSpada, uraparisarpa, bhujaparisarpa aura khecaroM meM bhI cAra cAra AlApaka kahanA cAhiye / jo pudgala sammacchima manuSya pacendriya prayoga-pariNata haiM, ve audArika, taMjas aura kArmaNa zarIra prayoga-pariNata haiN| isI prakAra garbhaja ke aparyApta meM kahanA caahiye| paryApta ke viSaya meM bhI isI taraha kahanA cAhiye, parantu itanI vizeSatA hai ki ki inameM pAMca zarIra hote haiN| jisa prakAra narayikoM ke viSaya meM kahA, usI taraha asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka paryApta aura aparyApta meM isI taraha kahanA cAhiye / isI taraha pizAca se lekara gandharva paryanta vANavyantara, candra se lekara tArA paryanta jyotiSI deva aura saudharmakalpa se lekara yAvata sarvArthasiddha kalpAtIta vaimAnika devoM taka paryApta aura aparyApta meM vaikriya, taMjasa aura kArmaNa zarIra prayoga-pariNata pudgala kahanA caahiye| . vivecana-pRthvI kAya se lekara sarvArthasiddha . paryanta sabhI jIvoM ke prayoga-pariNata pudagaloM meM audArika Adi yathAyogya zarIroM kA kathana kiyA gayA hai| zarIra pAMca haiMaudArika, vaikiya, AhAraka, taMjas aura kArmaNa / isa prakAra zarIroM kA varNana karane rUpa yaha tIsarA daNDaka huaa| For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1244 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa cauthA daNDaka je apajattAmuhumapuDhavikkAiya-egidiya-payoga-pariNayA te phAsidiyappayogapariNayA / je panjatAsuhumapuDhavikkAiya0 evaM ceva / je apaja tAbAyarapuDhaviskAiya0 evaM ceva, evaM pajattagA vi / evaM caukkaeNaM bheeNaM jAva vaNassaikAiyA / je apajattAveiMdiyapayogapariNayA te jibhidiyaphAsiMdiyapayogapariNayA, je pajattAbeiMdiya0 evaM ceva, evaM jAva cariMdiyA; NavaraM ekkekkaM iMdiyaM vaDDheyadhvaM, jAva apajattarayaNappabhApuDhaviNeraiyapaMciMdiyapayogapariNayA te soiMdiya-cakvidiya-ghANiMdiya-jibhidiya-phAsiMdiyapaogapariNayA / evaM pajattagA vi, evaM sabve bhANiyavyA tirikkhajoNiya-maNussa-devA, jAva je pajatAsamvamiddhaaNuttarovavAia0 jAva pariNayA te soiMdiya-vakkhidiya0 jAva pariNayA / (daM. 4) kaThina zabdArtha - vaDyanvaM-bar3hAnI caahiye| bhAvArtha-jo pudgala aparyApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya prayoga-pariNata haiM, ve sparzanendriya prayoga-pariNata haiM / jo pudgala paryApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya prayoga-pariNata haiM, ve bho sparzanendriya prayoga-pariNata haiN| isI prakAra aparyApta bAdara pathvIkAyika ekendriya prayoga-pariNata aura paryApta bAdara pathvI. kAyika ekendriya prayoga-pariNata haiM, ve bhI sparzanendriya prayoga-pariNata haiN| isI prakAra vanaspatikAyika taka sUkSma, vAdara, paryApta aura aparyApta, ye cAroM bheda kahanA caahiye| ye sabhI sparzaneMdriya prayoga-pariNata haiM / jo pudgala aparyApta beiMdriya prayoga-pariNata haiM, ve jivhendriya aura sparzanendriya prayoga-pariNata haiN| isI For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa 1249 prakAra paryApta beindriya prayoga-pariNata pudgala bhI jivhA-indriya aura sparzanendriya prayoga-pariNata haiN| isI prakAra caturindriya jIvoM taka kahanA cAhiye, kintu ekaeka indriya bar3hAnI cAhiye / arthAt trIndriya jIvoM ke sparzanendriya, rasanendriya, aura ghrANendriya haiM tathA caturindriya jIvoM ke sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya aura cakSurindriya prayoga-pariNata haiN| yAvat jo pudgala aparyApta ratnaprabhA pRthvI narayika paJcendriya prayoga-pariNata haiM, ve zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jivheMdriya aura sparzanendriya prayoga-pariNata haiN| isI prakAra paryApta narayika prayoga-pariNata pudgaloM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / paMcendriya tiryaJca. yonika, manuSya aura deva, ina saba ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / isa prakAra yAvat jo pudgala paryApta sarvArthasiddha anuttroppaatik deva prayoga-pariNata haiM ve zrotrendriya yAvat sparzanendriya prayoga-pariNata haiN| vivecana--ima cauthe daNDaka meM indriyoM kI apekSA kathana kiyA hai / pAMcavAM daNDaka je appajattAmuhamapuDhavikAiyaegiMdiyaorAliya-teyA kammasarIrapayogapariNayA te phaasiNdiyppyogprinnyaa| je pajattAsuhama0 evaM ceva, bAyaraapajattA evaM ceva, evaM pajattagA vi / evaM eeNaM abhilAveNaM jassa jai iMdiyANi sarIrANi ya tANi bhANiyavANi, jAva je paja tAsabasiddhaaNuttarovavAia0 jAva devapaMciMdiyaveubviya-teyA-kammAsarIrappaogapariNayA te soiMdiya-cakkhidiyajAva phAsidiyappayogapariNayA / (daM. 5) .. kaThina zabdArtha - bhANiyavvANi-kahanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1250 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa bhAvArtha-jo pudgala aparyApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika, tejas aura kArmaNa zarIra prayoga-pariNata haiM, ve sparzanendriya prayoga-pariNata haiN| jo pudgala paryApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika, tejas aura kArmaNa zarIra prayoga-pariNata haiM, ve bhI sparzanendriya prayoga pariNata haiN| isI prakAra aparyApta bAdara pRthvIkAyika aura paryApta bAdara pRthvIkAyika ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / isI prakAra ke abhilApa dvArA jisa jIva ke jitanI indriyA~ aura jitane zarIra hoM, usake utanI indriyoM aura utane zarIroM kA kathana karanA cAhiye / yAvat jo pudgala paryApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika deva paMcendriya vaikriya, tejas aura kArmaNa zarIra prayoga-pariNata haiM, ve zrotrendriya, cakSurindriya yAvat sparzanendriya prayoga-pariNata haiN| . vivecana--pAMcaveM daNDaka meM zarIra aura indriya, ina donoM kI apekSA kathana kiyA gayA hai| chaThA daNDaka ____je apajjattAsuhama-puDhavikkAiya-egidiya-paoga-pariNayA te vaNNao kAlavaNNapariNayA vi, NIla-lohiya-hAliha-sukila0, gaMdhao mubhigaMdhapariNayA vi; dunbhigaMdhapariNayA vi; rasao tittarasapariNayA vi, kAyarasapariNayA vi, kasAyarasapariNayA vi, aMbilarasapariNayA vi, mahurarasapariNayA vi; phAsao kavakhaDaphAsapariNayA vi, jAva lukkhaphAsapariNayA vi; saMThANao parimaNDalasaMThANapariNayA vi, vaTTa-tama-cauraMsa-Ayaya-maMThANapariNayA vi / je pajattamuhumapuDhavi0 evaM ceva; evaM jahANupubbIe NeyabvaM, jAva je pajattA For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 8 u 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa savvaTTasiddha aNuttarovavAhaa0 jAva pariNayA te vaNNao kAla vaNNapariNayA vi, jAva AyayamaMThANapariNayA vi / (daM. 6) kaThina zabdArtha - - vaTTa -- vRtta (gola) taMsa - - tryatra (trikoNa) cauraMsa --: - caturasra ( catuSkoNa) tittarasa - tiktarasa, kaDuka - kaTuka, kasAya - kapailA, abila - - Amla (khaTTA ) mahara -- madhura (mIThA ) kakkhaDa - karkaza, lakkha- rUkSa, jahANupubbIe - yathAnupUrvI (anukama se ) / bhAvArtha- jo pudgala aparyApta sUkSma pRthvIkAya ekendriya prayoga pariNata haiM, ve varNa se kAlA, nIlA, lAla, pIlA aura zveta, ina pA~coM varNapane pariNata haiM / gandha se surabhigandha aura durabhigandhapane pariNata haiN| rasa se tIkhA, kar3avA, kalA, khaTTA aura mIThA, ina pAMcoM rasapane pariNata haiN| sparza se karkaza, komala, zIta, uSNa, halakA, bhArI, snigdha aura rUkSa. ina AThoM sparzapane pariNata haiM / saMsthAna se parimaNDala, vRtta, jyatra caturasra aura Ayata, ina pA~coM saMsthApane pariNata haiN| jo pudgala paryApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya prayoga-pariNata haiM, ve isI prakAra jAnane cAhiye aura isI prakAra yAvat sabhI ke viSaya meM kramapUrvaka jAnanA cAhiye yAvat jo pudgala paryApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika deva prayoga- pariNata haiM, ve varNa se, kAlA varNapane yAvat saMsthAna se Ayata saMsthAna taka pariNata haiM / vivecana-- chaThe daNDaka meM varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA kathana kiyA gayA hai| sAtavA~ daNDaka je apajjatA muhuma puDhavikAiyae giMdiyaorA liya-teyA-kammAsarIrappaogapariNayA te vaNNao kAlavaNNapariNayA vi, jAva, AyayasaMThANapariNayA vi / je pajjattAsuhumapuDhavikAiya0 evaM deva / evaM jahANupuvvIe NeyavvaM, jassa jar3a sarIrANi, jAva je 1251 For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1252 bhagavatI mUtra-za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa pajattA-sabaTTasiddha- aNuttarovavAiya-devapaMciMdiyaveubviya-teyA-kammAsarIra-jAva pariNayA te vaNNao kAlavaNNapariNayA vi, jAva AyayasaMThANapariNayA vi / (daM. 7) kaThina zabdArtha-- NeyavA--jAnanA cAhiye / bhAvArtha-jo pudgala aparyApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika taijas kArmaNa zarIra prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAlA varNapane bhI pariNata haiM, yAvat Ayata saMsthAna rUpa se bhI pariNata haiN| isa prakAra paryApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika tejasa kArmaNa zarIra prayoga-pariNata bhI jAnanA cAhiye / isa prakAra yathAnukrama se jAnanA cAhiye / jisake jitane zarIra hoM utane kahanA caahiye| yAvat jo pudgala paryApta sarvArthasiddha anuttaraupapAtika deva paJcendriya vakriya tejasa kArmaNa zarIra prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAlA varNapane yAvat saMsthAna se Ayata saMsthAna rUpa pariNata haiN| vivecana-audArika Adi zarIra aura varNAdi sahita yaha sAtavA~ daNDaka kahA gayA hai| AThavA~ daNDaka je apajattAsuhumapuDhavikAiyaegidiya-phAsiMdiyapayoga-pariNayA te vaNNao kAlavaNNapariNayA, jAva AyayasaMThANapariNayA vi / je pajattAmuhumapuDhavikAiya0 evaM ceva / evaM jahANupubbIe jassa jai iMdriyANiM tassa tai bhANiyavANi, jAva je pajattAsamvasiddhaaNuttarovavAia-jAva devapaMciMdiyasoiMdiya jAva-phAsidiyapayogapariNayA te vaNNao kAlavaNNapariNayA, jAva AyayamaMThANapariNayA vi (daM. 8) / For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 pudgaloM kA prayoga-pariNatAdi svarUpa 1253 bhAvArtha-jo pudgala aparyApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya sparzanendriya prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAlA varNapane yAvat Ayata saMsthAnapane bhI pariNata haiN| jo pudgala paryApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya sparzanendriya prayoga-pariNata haiN| ve bhI isI prakAra jAnanA cAhiye / isI prakAra anukrama se sabhI jAnanA caahiye| jisake jitanI indriyAM hoM, usake utanI kahanI caahiye| yAvat jo pudgala paryApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika deva paMcendriya zrotrendriya yAvat sparzanendriya prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAlA varNapane yAvat Ayata saMsthAnapane pariNata haiN| vivecana-indriya varNAdi viziSTa yaha AThavA~ daNDaka kahA gayA hai / nauvAM daNDaka . je apajattAsuhamapuDhavikkAiyaegidiyaorAliya-teyA-kammAphAsidiyapayogapariNayA te vaNNao kAlavaNNapariNayA vi, jAva AyayasaMThANapariNayA vi / je pajattAsuhamapuDhavikkAiya0 evaM ceva / evaM jahANupuvIe jassa jai sarIrANi iMdiyANi ya tassa tai bhANiyavANi, jAva je pajattAsavaTThasiddhaaNuttarovavAiya jAva deva paMciMdiyaveubviyaM-teyA kammA-soiMdiya-jAva phAsiMdiyapaogapariNayA te vaNNao kAlavaNNapariNayA, jAva AyayasaMThANapariNayA vi / evaM ee Nava dNddgaa| bhAvArtha-jo pudgala aparyApta sUkSma pRthvokAyika ekendriya audArika tejas kArmaNa tayA sparzanendriya prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAlA varNapane bhI yAvat Ayata saMsthAnapane bhI pariNata haiN| ve jo paryApta sUkSma pRthvIkAyika ekeMdriya audArika tejas kArmaNa tathA sparzanendriya prayoga-pariNata haiM, ve bhI isI prakAra For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1254 bhagavatI sUtra - rA. 8. 1 mizrapariNata pudgala viSayaka nau daNDaka jAnanA cAhiye / isa prakAra anukrama se sabhI jAnanA caahiye| jisake jitane zarIra aura indriyA~ hoM, usake utane zarIra aura utano indriyA~ kahanI cAhiye / yAvat jo pudgala paryApta sarvArthasiddha anuttaraupapAtika deva paMcendriya vakriya tejas kArmaNa tathA zrotrendriya yAvat sparzanendriya prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAlA varNane yAvat saMsthAna se Ayata saMsthAnapane pariNata haiN| isa prakAra ye nava. ause kahe gaye haiM / vivecana - zarIra, indriya, varNAdi viziSTa yaha nauvAM daNDaka kahA gayA hai / mizrapariNata pudgala viSayaka nau daNDaka 25 prazna - mIsApariNayA NaM bhaMte ! poggalA kar3avihA paNNattA ? 25 uttara - goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA - egiMdiya mIsApariNayA, jAva paMciMdiyamImA pariNayA / 26 prazna - egiMdiyamIsA pariNayA NaM bhaMte ! poggalA kar3avihA paNNattA ? 26 uttara - goyamA ! evaM jahA paogapariNaehiM Nava daMDagA bhaNiyA, evaM mIsA pariNaehiM vi Nava daMDagA bhANiyavvA, taheva savvaM NiravasesaM NavaraM abhilAvo 'mIsApariNayA' bhANiyadhvaM mesaM taM ceva, jAva je pajjattA savva siddha - aNuttarovavAhaa jAva AyayamANapariNayA vi / 1, kaThina zabdArtha - - niravasesaM - - sampUrNa, navaraM - vizeSatA / For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 8 u. 1 visramA pariNata pudgala bhAvArtha - 25 prazna - he bhagavan ! mizra-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 25 uttara - he gautama! pAMca prakAra ke kahe gaye hai / yathA - ekendriyamizrapariNata yAvat paMcendriya mizrapariNata / 1255 26 prazna - he bhagavan ! ekendriya mizra pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 26 uttara - he gautama! jisa prakAra prayoga-pariNata pudgaloM ke viSaya meM nau daNDaka kahe gaye haiM, usI prakAra mizra-pariNata pudgaloM ke viSaya meM bhI nau daNDa kahanA cAhiye aura usI prakAra sArA varNana kahanA cAhiye / pUrvokta varNana se isameM antara yaha hai ki- 'prayoga-pariNata' ke sthAna para 'mizra pariNata - kahanA cAhiye / zeSa sabhI usI prakAra kahanA cAhiye / yAvat jo pudgala paryApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika mizra-pariNata haiM, ve yAvat Ayata saMsthAna rUpa se bhI pariNata haiM / visasA - pariNata pudgala 27 prazna - vIsasApariNayA NaM bhaMte ! poggalA kar3avihA paNNattA ? 27 uttara - goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA - vaNNapariNayA gaMdhapariNayA, rasapariNayA, phAsapariNayA, saMThANapariNayA / je vaSNapariNayA te paMcavihA paNNattA, taM jahA - kAlavaNNapariNayA, jAva sukillavaNNapariNayA / je gaMdhapariNayA te duvihA paNNattA, taM jahA - bhigaMdhapariNayA vi, dubbhigaMdhapariNayA vi evaM jahA For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma paNNavaNAe taheva niravasesaM jAva je saMThANao AyayasaMThANapariyA te vaNao kAlavaNNapariNayA vi, jAva lakkhaphA sapariNayA 2 vi / 1256 bhAvArtha - 27 prazna - he bhagavan ! visrasA pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 27 uttara - he gautama ! ve pAMca prakAra ke kahe gaye haiN| yathA- varNa pariNata, gaMdha- pariNata, rasa- pariNata, sparza-pariNata aura saMsthAna- prinnt| varNa- pariNata pudgala pAMca prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-kAlA varNapane pariNata yAvat zukla varNapane pariNata | jo gandha pariNata haiM, ve do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-surabhigaMdha pariNata aura durabhigandha- prinnt| jisa prakAra prajJApanA sUtra ke pahale pada meM kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhiye / yAvat jo pudgala saMsthAna se Ayata saMsthAna rUpa pariNata haiM, ve varNa se kAlA varNapane bhI pariNata haiM yAvat rUkSa sparzapane bhI pariNata haiM / vivecana - svabhAva se pariNAma ko prApta pudgala 'visrasApariNata' kahalAte haiM / unake varNa kI apekSA pAMca, gandha kI apekSA do, rasa kI apekSA pAMca, sparza kI apekSA ATha aura saMsthAna kI apekSA pAMca bheda hote haiN| inakA vizeSa vivaraNa prajApanA sUtra ke pahale pada meM hai / eka dravya pariNAma 28 prazna - ege bhaMte! davve kiM paogapariNae, mIsA pariNae, vIsasA pariNae ? 28 uttara - goyamA ! paogapariNae vA, mIsA pariNae vA, For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 1257 vIsasApariNae vaa| ___ 29 prazna-jai payogapariNae ki maNappayogapariNae, vayappayogapariNae, kAyappayogapariNae ? 29 uttara-goyamA ! maNappaogapariNae vA, vayappayogapariNae vA, kAyappaogapariNae vaa| _____30 prazna-jai maNappaogapariNae ki saccamaNappayogapariNae, mosamaNappayogapariNae, saccAmosamaNappayogapariNae, asaccAmosamaNappaogapariNae ? .30 uttara-goyamA ! sacamaNappayogapariNae vA, mosamaNappayogapariNae vA, sacAmosamaNappaogapariNae vA, asaccAmosamaNappaogapariNae vaa| ____31 prazna-jaha saccamaNappaogapariNae kiM AraMbhasaccamaNappayogapariNae, aNAraMbhasaccamaNappayogapariNae, sAraMbhasaccamaNappayogapariNae, asAraMbhasaccamaNappayogapariNae,samAraMbhasaccamaNappayogapariNae,asamAraMbhasacamaNappayogapariNae ? 31 uttara-goyamA ! AraMbhasaccamaNappayogapariNae vA, jAva asamAraMbhasaccamaNappayogapariNae vaa| 32 prazna-jai mosamaNappayogapariNae kiM AraMbhamosamaNappaogapariNae vA ? For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1258 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 32 uttara-evaM jahA sacceNaM tahA moseNa vi, evaM saccAmosamaNappayogeNa vi, evaM asacAmosamaNappayogeNa vi| 33 prazna-jai vaippayogapariNae ki sacavaippayogapariNae, mosavahappayogapariNae ? 33 uttara-evaM jahA maNappayogapariNae tahA vaippayogapariNae vi, jAva asamAraMbhavaippayogapariNae vaa| kaThina zabdArtha-dave-dravya, jai - yadi, AraMbha-hiMsA, aNAraMbha-ahiMsA, sAraMbha-hiMsA kA saMkalpa, samAraMbha-paritApa utpanna karanA, saccamaNappayoga-satya mana pryog| bhAvArtha-28 prazna-he bhagavan ! eka dravya kyA prayoga-pariNata hotA hai, mizra-pariNata hotA hai, athavA visrasA-pariNata hotA hai ? 28 uttara-he gautama ! eka dravya prayoga-pariNata hotA hai, athavA mizrapariNata hotA hai, athavA vistrasA-pariNata hotA hai| . 29 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya prayoga-pariNata hotA hai, to kyA mana prayoga-pariNata hotA hai, vacana prayoga-pariNata hotA hai, yA kAya prayogapariNata hotA hai ? ..:29 uttara--he gautama ! vaha mana prayoga-pariNata hotA hai, yA vacana prayoga-pariNata hotA hai, yA kAya prayoga-pariNata hotA hai| 30 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya mana prayoga pariNata hotA hai, to kyA satya-mana prayoga-pariNata hotA hai, maSA-mana prayoga-pariNata hotA hai, satyamRSA-mana prayoga-pariNata hotA hai, yA asatyAmaSA-mana prayoga-pariNata hotA hai ? . 30 uttara--he gautama! vaha satya mana prayoga-pariNata hotA hai, yA mRSAmana prayoga-pariNata hotA hai, yA satyamRSA-mana prayoga-pariNata hotA hai, yA asatyAmaSA-mana prayoga-pariNata hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 8 u. 1 eka dravya pariNAma 31 prazna - he bhagavan ! yadi eka dravya, satya-mana prayoga-pariNata hotA hai, to kyA Arambha satya-mana prayoga- pariNata hotA hai, anArambha satya-mana prayogapariNata hotA hai, sArambha satya-mana prayoga-pariNata hotA hai, asArambha satyamana prayoga-pariNata hotA hai, samArambha satya-mana prayoga- pariNata hotA hai, yA asamArambha satya-mana prayoga- pariNata hotA hai ? 31 uttara - he gautama ! vaha Arambha satya-mana prayoga-pariNata hotA hai, athavA yAvat asamArambha satya mana prayoga- pariNata hotA hai / 32 prazna - he bhagavan ! yadi eka dravya, mRSA mana prayoga-pariNata hotA hai, to kyA AraMbhamRSA-mana prayoga- pariNata hotA hai, yAvat asamArambha- mRSA mana prayoga- pariNata hotA hai ? 32 uttara - he gautama ! jisa prakAra satya mana prayoga- pariNata ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra mRSA-mana prayoga pariNata ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye, tathA satya- mRSA mana prayoga- pariNata ke viSaya meM evaM asatyA mRSA-mana prayogapariNata ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / 33 prazna - he bhagavan ! yadi eka dravya, vacana prayoga- pariNata hotA hai, to kyA satya vacana prayoga-pariNata hotA hai, mRSA-vacana prayoga pariNata hotA hai, satya mRSA-vacana prayoga- pariNata hotA hai, yA asatyAmRSA vacana prayogapariNata hotA hai ? 33 uttara - he gautama! jisa prakAra mana prayoga pariNata ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra vacana prayoga- pariNata ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / yAvat vaha asamArambha vacana prayoga- pariNata hotA hai -- yahA~ taka kahanA cAhiye / 1259 vivecana- - mana, vacana aura kAyA ke vyApAra ko 'yoga' kahate haiN| vIryAntarAya ke kSaya, yA kSayopazama se manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavagaMNA ke pudgaloM kA Alambana lekara Atma-pradezoM meM hone vAle parispanda - kampana yA halana calana ko bhI 'yoga' kahate haiM / isI yoga ko 'prayoga' bhI kahate haiN| Alambana ke bheda se isake tIna bheda haiM, mana, For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma vacana aura kAyA / inameM mana ke cAra, vacana ke cAra aura kAyA ke sAta, isa prakAra kula pandraha bheda ho jAte haiM / mana ke cAra bheda ye haiM- ( 1 ) satyamanoyoga - mana kA jo vyApAra sat arthAt sajjana puruSa yA sAdhuoM ke liye hitakArI ho, unheM mokSa kI tarapha le jAne vAlA ho, use 'satyamanoyoga' kahate haiM, athavA satyapadArthoM ke arthAt jIvAdi padArthoM ke anekAnta rUpa yathArtha vicAra ko 'satyamanoyoga' kahate haiM / 1260 (2) asatya manoyoga - satya se viparIta arthAt saMsAra kI tarapha le jAne vAle mana ke vyApAra ko -- 'asatyamanoyoga' kahate haiM, athavA 'jIvAdi padArtha nahIM haiM, ityAdi mithyA vicAra ko 'asatya manoyoga' kahate haiM / (3) satyamRSA (mizra) manoyoga - vyavahAra naya se ThIka hone para bhI jo vicAra nizcaya naya se pUrNa satya na ho, jaise- kisI upavana meM dhava, khaira, palAza Adi ke kucha per3a hone para bhI azoka vRkSa adhika hone se use 'azokavana' kahanA / vana meM azoka vRkSoM ke hone se yaha bAta satya hai aura dhava Adi ke vRkSa hone se yaha bAta mRSA (asatya) bhI hai / (4) asatyAmRSA manoyoga -- jo vicAra satya bhI nahIM hai aura asatya bhI nahIM hai, use 'asatyAmRSA (vyavahAra) manoyoga' kahate haiM / kisI prakAra kA vivAda khar3A hone para vItarAga sarvajJa ke batAye hue siddhAnta ke anusAra vicAra karane vAlA 'ArAdhaka' kahA jAtA hai / usakA vicAra satya hai / jo vyakti sarvajJa ke siddhAnta se viparIta vicAratA hai, jIvAdi padArthoM ko ekAnta nitya Adi batAtA hai, vaha 'virAdhaka' hai| usakA vicAra amatya hai / jahA~ vastu ko satya yA asatya kisI prakAra siddha karane kI icchA nahIM ho, kevala vastu kA svarUpa mAtra dikhAyA jaay| jaise-- devadatta ! ghar3A lAo / ityAdi cintana meM vahA~ satya yA asatya kucha nahIM hotA, ArAdhaka, virAdhaka kI kalpanA bhI vahIM nahIM hotI / isa prakAra ke vicAra ko 'asatyAmRSA manoyoga' kahate haiM / yaha bhI vyavahAra naya kI apekSA se hai / nizcaya naya se to isakA satya yA asatya meM samAveza ho jAtA hai / vacana yoga ke bhI manoyoga kI taraha cAra bheda haiM / yathA - ( 1 ) satya vacana yoga, ( 2 ) asatya vacana yoga, (3) satya - mRSA vacana yoga aura ( 4 ) asatyAmRSA vacana yog| inakA svarUpa manoyoga ke samAna hI samajhanA cAhiye / manoyoga meM kevala vicAra mAtra kA grahaNa hai aura vacana yoga meM vANI kA grahaNa hai, arthAt manogata bhAvoM ko vacana dvArA prakaTa karanA / audArika Adi kAya-yoga dvArA manovagaMNA ke dravyoM ko grahaNa karake unheM manoyoga dvArA manapane pariNamAe hue pudgala ' manaHprayogapariNata' kahalAte haiM / audArika Adi For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ga. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 1261 / kAya-yoga dvArA bhASA-dravya ko grahaNa karake vacana-yoga dvArA bhASArUpa meM pariNata karake bAhara nikAle jAne vAle pudgala 'vacana prayoga-pariNana' kahalAte haiM / audArika Adi kAya-yoga dvArA grahaNa kiye hue audArikAdi vargaNAdravya ko audArikAdi zarIrarUpa se pariNamAe hue pudgala 'kAya-yoga pariNata' kahalAte haiM / jIva hiMsA ko 'Arambha' kahate haiM / hiMsA meM manaHprayoga dvArA pariNata pudgala 'Aramma satya-manaH prayoga-pariNata' kahalAte haiM / isI taraha dUsaroM ke svarUpa ko bhI samajhalenA cAhiye, parantu itanI vizeSatA hai ki jIva hiMsA ke abhAva ko 'anArambha' kahate haiM / kisI jIva ko mArane ke liye mAnasika saMkalpa karanA 'sArambha' (saMrambha) kahalAtA hai / jIvoM ko paritApa upajAnA 'samAramma' kahAlAtA hai| jIvoM ko prANa se rahita kara denA 'Arambha' kahalAtA hai| 34 prazna-jaI kAyappayogapariNae ki orAliyasarIrakAyappayogapariNae, orAliyamIsAsarIrakAyappayogapariNae, vebviya sarIrakAyappayogapariNae veubbiyamIsAsarIrakAyappayogapariNae, AhAragasarIrakAyappayogapariNae, AhAragamIsAsarIrakAyappayogapariNae, kammAsarIrakAyappayogapariNae ? _____34 uttara-goyamA ! orAliyasarIrakAyappayogapariNae vA, jAva kammAsarIrakAyappayogapariNae vaa|| 35 prazna-jai orAliyasarIrakAyappayogapariNae kiM egidiya orAliyasarIrakAyApayogapariNae, evaM jAva paMciMdiyaorAliya jAva pariNae ? . 35 uttara-goyamA ! egidiyaorAliyasarIrakAyappayogapari For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1262 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma Nae vA, veiMdiya jAva pariNae vA, jAva paMciMdiyaorAliyakAyappayogapariNae vaa| ___ 36 prazna-jai egiMdiyaorAliyasarIrakAyappaogapariNae ki puDhavikkAiyaegidiya jAva pariNae vA, jAva vaNassaikAiyaegidiyaorAliyakAyappaogapariNae vA ? . 36 uttara-goyamA ! puDhavikkAiyaegidiya jAva pariNae vA, jAva vaNassaikAiyaegidiya jAva pariNae vA / 37 prazna-jai puDhavikkAiyaegidiyaorAliyasarIra jAva pariNae, kiM suhaMmapuDhaviskAiya jAva pariNae, bAyarapuDhavikkAiya jAva pariNae ?" 37 uttara-goyamA ! suhumapuDhavikkAiyaegidiya jAva pariNae vA, bAyarayuDhavikkAiya jAva pariNae vA / ___ 38 prazna-jai suhumapuDhavikkAiya jAva pariNae kiM pajjatta suhamapuDhavikkAiya jAva pariNae, apajattasuhumapuDhavikkAiya jAva pariNae ? . 38 uttara-goyamA ! pajattasuhamapuDhavikkAiya jAva pariNae vA, apajattasuhumaMpuDhaviskAiya jAva pariNae vA; evaM bAyarA vi, evaM jAva vaNassaikAiyANaM caukkao bheo, beIdiya teiMdiyacariMdiyANaM duyao bheo-pajattagAya apajattagA ya / For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 1263 bhAvArya-34 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya kAya prayoga-pariNata hotA hai, to kyA audArika-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, audArikamizrazarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, vaikriya-zarIra kApa-prayoga-pariNata hotA hai, vaikriya mizra zarIra kAya prayoga-pariNata hotA hai, AhAraka-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai, AhAraka-mizra zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, yA kArmaNazarIra kAya prayoga-pariNata hotA hai ? 34 uttara-he gautama ! vaha eka dravya audArika-zarIra kAya-prayogapariNata hotA hai, athavA yAkt kArmaNazarIra kAya-prayogapariNata hotA hai| 35 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya audArika-zarIra kAya-prayogapariNata hotA hai, to kyA ekendriya audArika-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA yAvat paMvendriya audArika-zarIra-kAya-prayoga pariNata hotA hai ? 35 uttara-he gautama ! vaha eka dravya ekendriya audArika-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai, yA beiMdriya audArika zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai athavA yAvat paMcendriya audArika-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai| 36 prazna-he bhagavan ! jo eka dravya ekendriya audArika-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai, to kyA vaha pRthvIkAya ekendriya audArika-zarIra kAyaprayoga pariNata hotA hai, ayavA yAvat vanaspatikAyika ekendriya audArika-zarIra kAya prayoga pariNata hotA hai ? .. 36 uttara-he gautama ! vaha pRthvIkAyika ekendriya audArika-zarIra kAya-prayoga pariNata hotA hai athavA yAvat vanaspati kAyika ekendriya audArikazarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai| ....37 prazna-he bhagavan ! jo eka dravya pRthvIkAyika ekendriya audArikazarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, to kyA vaha sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA bAdara pRthvIkAyika ekeMdriya audArika-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai ? For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1264 bhagavatI sU-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 37 uttara-he gautama ! vaha sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika-zarIra kAya-prayoga pariNata hotA hai / athavA bAdara pRthvIkAyika ekendriya audArika. zarIra kAya-prayoga pariNata hotA hai| 38 prazna-he bhagavan ! jo eka dravya sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika-zarIra kAya-prayoga pariNata hotA hai, to kyA paryApta sUkSma pRthvIkAyika ekedriya audArika-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, yA aparyApta sUkSma pRthvI. kAyika ekendriya audArika-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai ? 38 uttara-he gautama ! vaha paryApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika-zarIra kAya prayoga-pariNata hotA hai, yA aparyApta sUkSma pRthvIkAyika ekeMdriya audArika-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai / isI prakAra bAdara pRthvIkAyika ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / isI prakAra yAvat vanaspatikAyika taka sabhI ke cAra cAra bheda (sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta) ke viSaya meM jAnanA cAhiye / isI prakAra beiMdriya teiMdriya aura cauiMdriya ke do do bheda (paryApta aura aparyApta) ke viSaya meM kahanA caahiye| ___39 prazna-jai paMciMdiyaorAliyasarIrakAyappayogapariNae kiM tirikkhajoNiyapaMciMdiyaorAliyasarIrakAyappayogapariNae, maNussapaMciMdiya jAva pariNae ? . 39 uttara-goyamA ! tirikkhajoNiya jAva pariNae vA, maNussapaMciMdiya jAva pariNae vaa| 40 prazna-jai tirikkhajoNiya jAva pariNae kiM jalayaratirikkhajoNiya jAva pariNae vA, thalayara-khahayara jAva pariNae vA? . For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 40 uttara-evaM caukkao bheo, jAva khahayarANaM / 41 prazna-jai maNussapaMciMdiya jAva pariNae kiM samucchimamaNussapaMciMdiya jAva pariNae, gambhavakkaMtiyamaNussa jAva pariNae ? - 41 uttara-goyamA ! dosu vi / * 42 prazna-jai gambhavakkaMtiyamaNussa jAva pariNae kiM pajatta. gambhavavakaMtiya jAva pariNae, apajjattagambhavakkaMtiyamaNussapaMciMdiyaorAliyasarIrakAyappayogapariNae ? - 42 uttara-goyamA ! pajattagabbhavavatiya jAva pariNae vA, apajattagabbhavakkaMtiya jAva pariNae vA / 43 prazna-jai orAliyamIsAsarIrakAyappaogapariNae kiM. egidiyaorAliyamIsAsarIrakAyappaogapariNae, beiMdiya jAva parigae, jAva paMciMdiyaorAliya jAva pariNae ? 43 uttara-goyamA ! egidiyaoroliya evaM jahA orAliyasarorakAyappayogapariNaeNaM AlAvago bhaNio, tahA orAliyamIsAsarIrakAyappayogapariNaeNa vi AlAvago bhANiyavvo; Navara bAyaravAukAiya-gambhavakkaMtiya-paMciMdiya-tirikkhajoNiya gambhavatiyamaNussANaM eesiNaM pajattApajattagANaM, sesANaM apajattagANaM / . bhAvArtha-39 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya paJcendriya audArika zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, to kyA tithaMca yoni paMcendriya audArika zarIra For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma M kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA manuSya paJcendriya audArika zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai ? 39 uttara-he gautama ! vaha tiryaMcayonika paJcendriya audArika-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA manuSya paJcendriya audArika-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai| 40 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya tiryaJcayonika paJcendriya audArika-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai, to kyA jalacara tiryaMcayonika paMcendriya audArika-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai, athavA sthalacara tiryaMcayonika paJcendriya audArika-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai, athavA khecara tiryaMcayonika paMceMdriya audArika-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai ? - 40 uttara-he gautama ! yAvat khecaroM taka cAra cAra bhedoM (sammacchima, garbhaja, paryApta, aparyApta) ke viSaya meM pahale kahe anusAra jAnanA caahiye| 41 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya manuSya paJcendriya audArika zarIra kAyaprayoga pariNata hotA hai, to kyA sammUcchima manuSya paJcendriya audArika zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai, athavA garbhaja manuSya paJcendriya audArika zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai ? ____ 41 uttara-he gautama ! vaha sammacchima, athavA garmaja manuSya paJcendriya audArika-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai| 42 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya garbhaja manuSya paMcendriya audArika zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai, to kyA paryApta garbhaja manuSya paMcendriya audArika zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai, athavA aparyApta garbhaja manuSya paJcendriya audArika zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai ? . 42 uttara-he gautama ! vaha paryApta garbhaja manuSya paMcendriya audArika zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai, athavA aparyApta garbhaja manuSya paMceMndriya audArika-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 43 prazna - he bhagavan ! yadi eka dravya audArika-mizra zarIra kAya prayogapariNata hotA hai, to kyA ekeMdriya audArika- mizra zarIra kAya prayoga- pariNata hotA hai, be iMdriya audArika- mizra zarIra kAya prayoga-pariNata hotA hai, yA yAvat paMcendriya audArika- mizra zarIra kAya prayoga- pariNata hotA hai / 43 uttara - he gautama ! vaha ekendriya audArika mizra zarIra kAya prayoga pariNata hotA hai, athavA beiMdriya audArika- mizra zarIra kAya prayoga pariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya audArika-mizra zarIra kAya prayoga-pariNata hotA hai| jisa prakAra audArika- zarIra kAya prayoga-pariNata ke AlApaka kahe haiM, usI prakAra audArika- mizra zarIra kAya prayoga- pariNata ke bhI AlApaka kahanA cAhiye / kiMtu itanI vizeSatA hai ki audArika- mizra zarIra kAya prayoga- pariNata kA AlApaka bAdara bAyukAyika, garbhaja paMcendriya tiryaJca aura garbhaja manuSya ke paryApta aura aparyApta ke viSaya meM kahanA cAhiye aura isake sivAya zeSa sabhI jIvoM ke aparyApta ke viSaya meM kahanA cAhiye / vivecana kAyA kI pravRtti ko 'kAya yoga' kahate haiN| isake sAta bheda haiM (1) audArika kAya yoga -- kAya kA artha hai 'samUha' / audArika- zarIra, pudgalaskandhoM kA samUha hai, isaliye kAya hai / imase hone vAle vyApAra ko 'audArika- zarIra . kAya-yoga' kahate haiM / yaha yoga manuSya aura tiryaJcoM ke hotA hai / 1267 (2) audArika-mizra kAya-yoga - audArika ke sAtha kArmaNa, vaMkriya yA AhAraka kI sahAyatA se hone vAle vIrya zakti ke vyApAra ko 'odArika- mizra kAya- yoga' kahate haiM / yaha yoga utpatti ke samaya se lekara jaba taka zarIra paryApti pUrNa na ho, taba taka sabhI audArika zarIradhArI jIvoM ke hotA hai / vaikriya-labdhidhArI manuSya aura tiryaJca jaba vaikriya zarIra kA tyAga karate haiM, taba bhI audArika- mizra hotA hai / vaikriya banAte samaya to vaikriya-mizrakAya - yoga hotA hai / isI prakAra labdhidhArI munirAja jaba AhAraka zarIra banAte hai, taba to AhAraka-mizra-kAya-yoga kA prayoga hotA hai, kintu AhAraka zarIra se nivRtta hote samaya arthAt vApisa svazarIra meM praveza karate samaya 'audArika-mizra kAya yoga' kA prayoga hotA hai / kevalI bhagavAn jaba kevalI samudghAta karate haiM, taba kevalI samudghAta ke ATha samayoM meM se dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM 'audArika-mizra kAya-yoga' kA prayoga hotA haiM / For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1268 . bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 44 prazna-jai veubviyasarIrakAyappayogapariNae kiM egidiyaveubviyasarIrakAyappayogapariNae, jAva patriMdiyaveubviyasarIra jAva pariNae ? ____44 uttara-goyamA ! egidiya jAva pariNae vA, paMciMdiya jAva pariNae vaa| 45 prazna-jai egiMdiya jAva pariNae, kiM vAukAiyaegidiya jAva pariNae, avAukAiyaegidiya jAva pariNae ? __45 uttara-goyamA ! vAukAiyaegidiya jAva pariNae, No avAukAiya jAva pariNae; evaM eeNaM abhilAveNaM jahA 'ogA. haNamaMThANe' veubviyasarIraM bhaNiyaM tahA iha vibhANiyavvaM, jAva pajjatasamvaTThasiddhaaNuttarokvAiyakappAIyavemANiyadevapaMciMdiyaveuviyasarIrakAyappaogapariNae vA, apajattasavvaTThasiddha aNuttarovavAIya jAva pariNae vaa| 46 prazna--jai vebviyamIsAsarIrakAyappayogapariNae kiM egidiyamIsAsarIrakAyappayogapariNae jAva paMciMdiyamIsAsarIrakAyappayogapariNae ? ___46 uttara-evaM jahA veragviyaM tahA verabbiyamIsagaM vi, NavaraM deva-NeraDyANaM apajjattagANaM, sesANaM pajattagANaM taheva, jAva No panjattasavaTTasiddhaaNuttarovavAiya jAva pariNae, apajjattasavvaTThasiddha For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma aNutarovavAiyadevapaMciMdiyaveubviyamIsAsarIrakAyappayogapariNae / bhAvArtha-44 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya vaikriya-zarIra kAya-prayogapariNata hotA hai, to kyA ekendriya vakriya-zarIra kAya prayoga pariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya vaikriya-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai ? . ____44 uttara-he gautama ! vaha ekendriya vakriya-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA paMceMdriya vaikriya-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai| 45 prazna- he bhagavan ! yadi eka dravya ekeMdriya vaikriya-zarIra kAya prayogapariNata hotA hai, to kyA vAyukAyika ekeMdriya vaikriya zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA avAyukAyika (vAyukAyika jIvoM ke sivAya) ekeMdriya vakriyazarIra kAya prayoga-pariNata hotA hai ? 45 uttara-he gautama! vaha eka dravya vAyukAyika ekeMdriya vaikriya-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai| paraMtu avAyukAyika ekeMdriya vaikriya-zarIra kAya-prayoga pariNata nahIM hotaa| isI prakAra isa abhilApa dvArA prajJApanA sUtra ke ikkIsaveM 'avagAhanA saMsthAna' pada meM vaikriya zarIra ke sambandha meM kathita varNana ke anusAra yahA~ bhI kahanA cAhiye / yAvat paryApta sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMceMdriya vaikriya-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, yA aparyApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMceMdriya vaikriya-zarIra kAyaprayoga-pariNata hotA hai| 46 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya vaikriya-mizra-zarIra kAya-prayoga pariNata hotA hai, to kyA ekeMdriya vaikriya mizra-zarIra kAya prayoga-pariNata hotA hai, ayavA yAvat paMceMdriya vaikriya-mizra-zarIra kAya prayoga-pariNata hotA hai ? . 46 uttara-he gautama ! jisa prakAra vaikriya-zarIra kAya-prayoga-pariNata ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra vaikriya-mizra-zarIra kAya prayoga-pariNata ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| parantu vizeSatA yaha hai ki vaikriya-mizra-zarIra kAya-prayogadeva aura nairayika ke aparyApta ke viSaya meM aura zeSa sabhI jIvoM ke paryApta ke For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1270 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma viSaya meM kahanA cAhiye, yAvat paryApta sarvArtha siddha-anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMcendriya vaikriya-mizra-zarIra kAya-prayoga-pariNata nahIM hotA, kiMtu aparyApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMcendriya vakriyamizra-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai| vivecana-(3) vaikriya-kAya-yoga, vakriya-zarIra dvArA hone vAle vIryazakti ke vyApAra ko 'vaikriya kAya-yoga' kahate haiM / yaha manuSyoM ke aura tiyaMcoM ke vaikriya landhi ke bala se vaikriya-zarIra dhAraNa kara lene para hotA hai / deva aura nairayika jIvoM ke kriyakAya-yoga 'bhava pratyaya' hotA hai| . (4) vaikriya-mizra-kAya-yoga, vaikriya aura kArmaNa athavA vaikriya aura audArika, ina do zarIroM ke dvArA hone vAle vIrya-zakti ke vyApAra ko vaikriya-mizra kAya-yoga' kahate haiN| vaikriya aura kArmaNa sambandhI vaikriya-mizra-kAya-yoga, devoM tathA nArakoM ko utpatti ke samaya se lekara jaba taka zarIra paryApti pUrNa na ho taba taka rahatA haiM / vaikriya aura audArika, ina do zarIroM sambandhI vakriya mizra-kAya-yoga, manuSyoM aura tiyaMcoM meM tabhI pAyA jAtA hai jaba ki ve labdhi ke bala se vaikriya zarIra kA Arambha karate haiM / baiMkriyazarIra kA tyAga karane meM vaikriya-mizra nahIM hotA, kintu audArika-mizra hotA hai| yahAM para kArmaNa tathA audArika ke sahayoga se hI vaikriya mizra kAyayoga mAnA hai| bhavadhAraNIya vaikriya zarIra ke sAtha uttara vaikriya zarIra ke pudgaloM ke sammizraNa ko vaikriyamizra kAya yoga nahIM mAnA hai / isIlie deva naraka ke paryAptoM meM vaikriya mizra kAya yoga nahIM batAyA hai / prajJApanA sUtra ke 16 veM prayoga pada meM vaikriya kA vaikriya ke sAtha hI mizraNa hone ke kAraNa deva naraka ke paryApta avasthA meM bhI vaikriya mizra kAya yoga mAnA hai| . 47 prazna-jai AhAragasarIrakAyappayogapariNae kiM maNussAhAragasarIrakAyappayogapariNae, amaNussAhAraga jAva pariNae ? ___47 uttara-evaM jahA "ogAhaNasaMThANe" jAva iDDhipattapamattasaMjayasammadiTThipajattagasaMkhejavAsAuya jAva pariNae, No aNiDDhipatapamattasaMjayasammadiTThipajattasaMkhejavAsAuya jAva pariNae / For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 1271 48 prazna-jai AhAragamIsAsarIrakAyappayogapariNae kiM maNussAhAragamIsAsarIra0 ? 48 uttara-evaM jahA AhAragaM taheva mIsagaM pi giravasesaM bhANiyavvaM / kaThina zabdArtha-iDipattapamattasaMjaya-Rddhi prApta pramatta saMyata, aNipitta-Rddhi apraapt| bhAvArtha-47 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya AhAraka-zarIra kAya prayogapariNata hotA hai, to kyA manuSya AhAraka-zarIra kAya-pariNata hotA hai, athavA amanuSyAhAraka zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai ? __ 47 uttara-he gautama ! isa viSaya meM prajJApanA sUtra ke ikkIsaveM 'avagAhanA saMsthAna' pada meM jisa prakAra kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI jAnanA cAhiye / yAvat Rddhi prApta pramata-saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyeya-varSAyuSka manudhyAhAraka-zarIra kAya prayoga-pariNata hotA hai, parantu anRddhi prApta pramattasaMyata * samyagdRSTi paryApta saMkhyeya varSAyuSka manuSyAhAraka-zarIra kAya prayoga-pariNata nahIM hotaa| 38 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya AhAraka-mizra-zarIra kAya-prayogapariNata hotA hai, to kyA manuSyAhAraka-mizra-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA. amanuSyAhAraka-mizra-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai ? 48 uttara-he gautama ! jisa prakAra AhAraka-zarIra kAya-yoga-pariNata ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra AhAraka-mizra-zarIra kAya-prayoga-pariNata ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| . vivecana-(5) AhAraka-kAya-yoga = kevala AhAraka zarIra kI sahAyatA se hone vAlA vIryazakti kA vyApAra 'AhAraka kAya-yoga' hotA hai| (6) AhAraka-mizra-kAyayoga = AhAraka aura audArika ina donoM zarIroM ke dvArA hone vAle vIrya-zakti ke vyApAra ko AhAraka-mizra kAya-yoga kahate haiM / AhAraka zarIra ke dhAraNa karane ke samaya arthAt usako prArambha karane ke samaya to AhAraka-mizra-kAya-yoga For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1272 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 eka dramya pariNAma hotA hai aura usake tyAga ke samaya audArika-mizra-kAya-yoga hotA hai / 49 prazna-jai kammAsarIrakAyappaogapariNae kiM egidiyakammAsarIrakAyappayogapariNae, jAva paMciMdiyakammAsarIra jAva pariNae? 49 uttara-goyamA ! egidiyakammAsarIrakAyappayogapariNae, evaM jahA 'ogAhaNasaMThANe, kammagassa bheo taheva ihAvi, jAva pajjattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAiya jAva devapaMciMdiyakammAsarIrakAyappayogapariNae, apajattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAiya jAva pariNae vaa| ___ bhAvArtha-49 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya kArmaNa-zarIra kAyaprayoga pariNata hotA hai, to kyA ekendriya kArmaNa-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya kArmaNa-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai ? : 49 uttara-he gautama ! vaha ekendriya kArmaNa-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai / isa viSaya meM jisa prakAra prajJApanAsUtra ke ikkIsaveM.. 'avagAhanA saMsthAna' pada meM kArmaNa ke bheda kahe gaye haiM, usI prakAra yahAM bhI jAnanA caahiye| yAvat paryApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMceMdriya kArmaNazarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA aparyApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMceMdriya kArmaNa-zarIra kAya-prayoga-pariNata hotA hai| vivecana-(7) kArmaNa kAya-yoga-kevala kArmaNa-zarIra kI sahAyatA se vIryazakti kI jo pravRtti hotI hai, use 'kArmaNa kAya-yoga' kahate haiM / yaha yoga vigrahagati meM anAhAraka avasthA meM sabhI jIvoM meM hotA hai / kevalI samudghAta ke tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM kevalI bhagavAn ke hotA hai| zaMkA-kArmaNa kAya-yoga ke samAna tejas-kAya-yoga kyoM nahIM kahA gayA ? samAdhAna-kArmaNa kAya-yoga ke samAna tejas-kAya-yoga isaliye alaga nahIM mAnA ki tejas aura kAmaNa kA sadA sAhacarya rahatA hai, arthAt audArika Adi anya zarIra, kabhI kamI kArmaNa-zarIra ko chor3a bhI dete haiM, kiMtu tejas zarIra use kabhI nahIM chor3atA / isaliye For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 1273 vIryazakti kA jo vyApAra kArmaNa-zarIra dvArA hotA hai, vahI nizcaya se (niyamA) tejaszarIra dvArA bhI hotA rahatA hai / ataH kArmaNa-kAya-yoga meM hI tejas-kAya-yoga kA samAveza ho jAtA hai / isaliye usako pRthak nahIM ginA gayA hai| 50 prazna-jai mIsApariNae kiM maNamIsApariNae, vayamIsApariNae, kAyamIsApariNae ? ___50 uttara-goyamA ! maNamIsApariNae vA, vayamIsApariNae vA, kAyamIsApariNae vaa| - 51 prazna-jai maNamIsApariNae kiM sacamaNamIsApariNae vA, mosamaNamIsApariNae-vA? 51 uttara-jahA paogapariNae tahA mIsApariNae vi bhANiyavvaM giravasesaM, jAva pajattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAiya jAva devapaMciMdiyakammAsarIragamIsApariNae vA, apajattasabvaTThasiddhaaNuttarovavAiya jAva kammAsarIramIsApariNae vA / bhAvArtha-50 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya mizra pariNata hotA hai, to kyA manomizra-pariNata hotA hai, yA vacanamizra-pariNata hotA hai, yA kAyamizra-pariNata hotA hai ? 50 uttara-he gautama ! vaha manomizra-pariNata hotA hai, yA vacana-mizrapariNata hotA hai, yA kAyamizra-pariNata hotA hai| .51 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya manomizra-pariNata hotA hai, to kyA satyamanomizra-pariNata hotA hai, maSAmanomizra-pariNata hotA hai, satyamRSAmanomizra-pariNata hotA hai, yA asatyAmRSAmanomizra-pariNata hotA hai ? For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 1 eka dravya pariNAma 51 uttara - he gautama ! jisa prakAra prayoga-pariNata pudgala ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra mizra pariNata pudgala ke viSaya meM bhI sabhI kahanA cAhiye, yAvat paryApta sarvArthasiddha anuttaraupapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMceMdriya kArmaNa zarIra kAya - mizra-pariNata hotA hai, yA aparyApta sarvArthasiddha anuttaraupapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMceMdriya kArmaNa zarIra kAya-mizra-pariNata hotA hai / 1274 52 prazna - jai vIsasA pariNae kiM vaNNapariNae, gaMdhapariNae, rasapariNae, phAsapariNae, saMThANapariNae ? 52 uttara - goyamA ! vaSNapariNae vA, gaMdhapariNae vA, rasapariNae vA, phAsapariNae vA, saMThANapariNae vA / 53 prazna - jai vaNNapariNae kiM kAlavaNNapariNae, NIla jAva sukillavaNNapariNae ? 53 uttara - goyamA ! kAlavaNNapariNae, jAva sukillavaNNapariNae / 54 prazna - jai gaMdhapariNae kiM subhigaMdhapariNae, dubhigaMdhapariNae ? 54 uttara - goyamA ! subhigaMdhapariNae vA, dubbhigaMdhapariNae vA / 55 prazna - jar3a rasapariNae kiM tittarasapariNae - pucchA | 55 uttara-goyamA ! tittarasapariNae vA, jAva mahurarasapariNae vA / 56 prazna - jai phAsapariNae kiM kakkhaDaphAsapariNae, jAva For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 eka dravya pAraNAma . - - lukkhaphAsapariNae ? 56 uttara-goyamA ! kAkhaDaphAsapariNae vA, jAva lukkhaphAsapariNae vaa| 57 prazna-jai saMThANapariNae-pucchA / 57 uttara-goyamA ! parimaMDalasaMThANapariNae vA, jAva AyayasaMThANapariNae vaa| bhAvArtha-52 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya visrasA (svabhAtra) pariNata hotA hai, to kyA vaha-varNa-pariNata hotA hai, gandha-pariNata hotA hai, rasapariNata hotA hai, sparza pariNata hotA hai, yA saMsthAna-pariNata hotA hai| 52 uttara-he gautama ! vaha varNa-pariNata hotA hai, yA gandha-pariNata hotA hai, yA rasa-pariNata hotA hai, yA sparza-pariNata hotA hai, yA saMsthAna-pariNata . hotA hai| 53 prazna--he bhagavan ! yadi eka dravya varNa-pariNata hotA hai, to kyA kAlA varNapane pariNata hotA haiM, nIlavarNapane pariNata hotA hai, athavA yAvat zukla varNapane pariNata hotA hai ? 53 uttara-he gautama! vaha kAlA varNapane pariNata hotA hai athavA yAvat zukla varNapane pariNata hotA hai| 54 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya' gandhapane pariNata hotA hai, to kyA surami-gandha (sugandha) pane pariNata hotA hai, yA durabhigandha (durgandha) pane pariNata hotA hai ? 54 uttara-he gautama ! vaha surabhi-gandhapane pariNata hotA hai, athavA durabhi-gandhapane pariNata hotA hai| . 55 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya rasapane pariNata hotA hai, to kyA For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1276 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 1 do dravyoM ke pariNAma tole rasapane pariNata hotA hai, athavA yAvat mIThe rasapane pariNata hotA hai ? 55 uttara-he gautama ! vaha tIkhe rasapane pariNata hotA hai, athavA yAvat mIThe rasapane pariNata hotA hai| ____ 56 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya sparza pariNata hotA hai, to kyA karkaza-sparzapane pariNata hotA hai, athavA yAvat rukSa-sparzapane pariNata hotA hai ? 56 uttara-he gautama ! vaha karkaza-sparzapane pariNata hotA hai, athavA yAvat rukSas-parzapane pariNata hotA hai| 57 prazna-he bhagavan ! yadi eka dravya saMsthAna-pariNata hotA hai, to kyA parimaNDala saMsthAnapane pariNata hotA hai, athavA yAvat Ayata saMsthAnapane pariNata hotA hai ? .. 57 uttara-he gautama ! vaha parimaNDala saMsthAnapane pariNata hotA hai, athavA yAvat Ayata saMsthAnapane pariNata hotA hai / do dravyoM ke pariNAma 58 prazna-do bhaMte ! davyA kiM paogapariNayA, mIsApariNayA, vIsasApariNayA ? 58 uttara-goyamA ! paogapariNayA vA, mIsApariNayA vA, vIsasApariNayA vA; ahavA ege paogapariNae ege mIsApariNae; ahavA ege paogapariNae ege vIsasApariNae; ahavA ege mIsApariNae ege vIsasApariNae evaM (6) / 59 prazna-jai paogapariNayA kiM maNappayogapariNayA, vahappayogapariNayA, kAyappayogapariNayA ? For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 8 u. 1 do dravyoM ke pariNAma 1277 59 uttara-goyamA ! maNappayogapariNayA, vaippayogapariNayA kAyappaogapariNayA vA; ahavA ege maNappayogapariNae ege vayappayogapariNae; ahavA ege maNappayogapariNae ege kAyappayogapariNae; ahavA ege vayappayogapariNae ege kaayppyogprinne| 60 prazna-jai maNappaogapariNayA kiM sacamaNappayogapariNayA, amaJcamaNappayogapariNayA, saccamosamaNappayogapariNayA, asacA. mosamaNappayogapariNayA ? 60 uttara-goyamA ! sacamaNappaogapariNayA vA, jAva asaccAmosamaNappaogapariNayA; ahavA ege saJcamaNappaogapariNae ege mosamaNappayogapariNae, ahavA ege saccamaNappaogapariNae ege sacamosamaNappaogapariNae ahavA ege sacamaNappaogapariNae ege asacamosamaNappaogapariNae; ahavA ege mosamaNappa ogapariNae ege sacamosamaNappaogapariNae ahavA ege mosa. maNappaogapariNae ege asacamosamaNappaogapariNae, ahavA ege sacAmosamaNapaogapariNae ege asacAmosamaNappaogapariNae / bhAvArtha-58 prazna-he bhagavan ! kyA do dravya prayoga pariNata hote haiM, yA mizra-pari gata hote haiM, yA vinasA pariNata hote haiM ? . 58 uttara-he gautama ! ve prayoga-pariNata hote haiM, yA mizra pariNata hote haiM, yA vinasA-pariNata hote haiM / athavA eka dravya prayoga-pariNata hotA haiM aura dUsarA mizra-pariNata hotA haiM athavA eka dravya prayoga-pariNata hotA hai / aura For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1278 bhagavatI sUtra-za. 8 u..1 do dravyoM ke pariNAma dUsarA dravya vinasA pariNata hotA hai| athavA eka dravya mizra pariNata hotA hai| aura dUsarA vinasA pariNata hotA hai| 59 prazna-he bhagavan ! yadi ve do dravya prayoga-pariNata hote haiM, to kyA manaHprayoga-pariNata hote hai, yA vacana prayoga-pariNata hote haiM, yA kAya-prayoga pariNata hote hai ? . 59 uttara-he gautama ! (1) ve do dravya manaHprayoga-pariNata hote haiM, (2) yA vacana-prayoga pariNata hote hai, (3) yA kAya-prayoga-pariNata hote haiM, athavA unameM se eka dravya (4) manaHprayoga-pariNata hotA hai aura dUsarA vacanaprayoga-pariNata hotA hai / athavA (5) eka dravya manaHprayoga-pariNata hotA hai aura dUsarA kAya-prayoga-pariNata hotA hai / athavA (6) eka dravya vacana-prayoga-pariNata hotA hai aura dUsarA kAya-prayoga-pariNata hotA hai| - 60 prazna-he bhagavan ! yadi ve do dravya manaHprayoga-pariNata hote haiM, to kyA satya manaHprayoga-pariNata hote haiM, yA asatya manaHprayoga-pariNata hote haiM, yA satyamaSA manaHprayoga-pariNata hote haiM, yA asatyAmRSA manaHprayoga-pariNata hote haiN| 60 uttara-he gautama ! (1-4) ve satya manaHprayoga-pariNata hote haiM. athavA yAvat asatyAmRSA manaHprayoga-pariNata hote hai / athavA (5) unameM se eka dravya satya manaHprayoga-pariNata hotA haiM aura dUsarA mRSA manaHprayoga-pariNata hotA hai / athavA (6) eka dravya satya manaHprayoga-pariNata hotA hai aura dUsarA satyamaSA manaHprayoga-pariNata hotA hai / athavA (7) eka dravya satya manaHprayoga-pariNata hotA hai aura dUsarA asatyAmRSA manaHprayoga-pariNata hotA hai / athavA (8) eka dravya mRSA manaHprayoga-pariNata hotA hai aura dUsarA satyamRSA manaHprayoga-pariNata hotA hai / athavA (9) eka dravya maSA manaHprayoga-pariNata hotA hai aura dUsarA asatyAmaSA manaHprayoga-pariNata hotA hai / athavA (10) eka dravya satyamaSA manaHprayogapariNata hotA hai aura dUsarA asatyAmRSA manaHprayoga-pariNata hotA hai| . For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... ........bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 do dravyoM ke pariNAma 1279 61 prazna-jai saccamaNappaogapariNayA kiM AraMbhasacamaNappaogapariNayA, jAva asamAraMbhamancamaNappaogapariNayA ? 61 uttara-goyamA ! AraMbhasaccamaNappaogapariNayA vA, jAva asamAraMbhamacamaNappaogapariNayA vA; ahavA ege AraMbhasaJcamaNappaogapariNae ege. aNAraMbhasacamaNappaogapariNae / evaM eeNaM gameNaM duyAsaMjoeNaM NeyavvaM, sabve saMjogA jattha jattiyA uTheti te bhANiyavvA, jAva smvtttthsiddhgtti| , 62 prazna-jai mIsApariNayA ki maNamosopariNayA0 ? ___62 uttara-evaM mIsApariNayA vi| 63 prazna-jai vIsasApariNayA kiM vaNNapariNayA gaMdhapariNayA0? 63 uttara-evaM vIsasApariNayA vi, jAva ahavA ege cauraMsasaMThANapariNae, ege AyayamaMThANapariNae vA / .. kaThina zabdArtha-jattiyA-jitane, urketi-uThate haiM-paidA hote haiM / bhAvArtha-61 prazna he bhagavan ! yadi ve do dravya satyamanaHprayoga-pariNata hote haiM to kyA AraMbha satyamanaH prayoga-pariNata hote haiM, yA anArambha satyamanaH prayoga-pariNata hote haiM yA sArambha (saMrambha) satyamanaH prayoga-pariNata hote haiM, yA asArambha satyamanaHprayoga-pariNata hote haiM, yA samArambha satyamanaH prayoga-pariNata hote hai, yA asamArambha satyamanaH prayoga-pariNata hote hai ? 61 uttara-he gautama ! (1-6) ve do dravya Arambha satyamanaH prayoga-pariNata hote haiM, athavA yAvat asamArambha satyamanaH prayoga-pariNata hote haiM, athavA eka dravya Aramma satyamanaHprayoga-pariNata hotA hai aura dUsarA anArambha satyamanaH For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1280 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 1 do dravyoM ke pariNAma prayoga pariNata hotA hai / isa prakAra dvika saMyogI bhAMge karane caahiye| jahAM jitane dvika saMyogI bhAMge hote haiM, vahA~ utane sabhI kahanA cAhiye / yAvat sarvArthasiddha vaimAnika deva paryaMta kahanA cAhiye / 62 prazna - he bhagavan ! yadi ve do dravya, mizra-pariNata hote haiM, to kyA ve manomizra - pariNata hote haiM ? ityAdi prazna / 62 uttara - he gautama! jisa prakAra prayoga- pariNata ke viSaya meM kahA usI prakAra mizra pariNata ke sambandha meM bhI kahanA cAhiye / 63 prazna - he bhagavan ! yadi do dravya, visrasA pariNata hote haiM, to kyA varNapane pariNata hote haiM, athavA yAvat saMsthAnapane pariNata hote haiM ? 63 uttara - he gautama! jisa prakAra pahale kahA hai, usI prakAra vitratApariNata ke viSaya meM bhI kahanA caahie| yAvat eka dravya, caturasraM saMsthAnapane pariNata hotA hai aura dUsarA Ayata saMsthAnapane pariNata hotA hai / vivecana - do dravyoM ke viSaya meM prayoga- pariNata, mizra-pariNata aura vistramA pariNata ina tIna padoM ke asaMyogI (eka) tIna bhaMga hote hai aura dvika saMyogo bhI tIna bhaMga hote haiN| isa prakAra ye chaha bhaMga hote haiM / satyamanaH prayoga- pariNata, mRSAmanaH prayoga- pariNata, satya- mUSAmanaH prayoga- pariNata aura asatyA mRSAmanaH prayoga- pariNata, ina cAra padoM ke asaMyogI cAra bhaMga hote haiM aura dvika-saMyogI chaha bhaMga hote haiN| isa prakAra inake kula dasa bhaMga hote haiM / 'Arambha satyamanaH prayoga- pariNata' Adi chaha pada haiN| inameM asaMyogI chaha bhaMga hote haiM. aura dvika-saMyogI pandraha bhaMga hote haiM / ye Arambha satyamanaH prayoga-pariNata ke kula ikkIsa bhaMga hote haiM / isI prakAra anArambha satyamanaH prayoga- pariNata Adi pAMca padoM ke bhI pratyeka ke ikkIsa ikkIsa maMga hote haiM / isa prakAra satyamanaH prayoga-pariNata ke Arambha, anArambha Adi chaha padoM ke sAtha kula eka sau chabvIsa bhaMga hote haiN| mRpAmanaH prayoga- pariNata, satyamRSAmanaH prayoga-pariNata, aura asatyA - mRSAmanaH prayoga- pariNata, ina tIna padoM ke Arambha Adi chaha padoM ke sAtha pratyeka ke eka sau chabbIsa, eka sau chabvIsa bhaMga hote haiM / isa prakAra satya- manaH prayoga - pariNata ke kula 504 bhaMga hote haiM / jisa prakAra manaHprayoga - pariNata ke pA~ca so cAra bhaMga kahe gaye haiM, usI prakAra vacana prayoga- pariNata ke bhI pAMca sau cAra bhaMga hote haiM / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 1 tIna dravyoM ke pariNAma dArika zarIra kA prayoga-pariNata Adi sAta pada haiM inake asaMyogI sAta maMga hote haiM aura dvika saMyogI ikkIsa maMga hote haiM / isa prakAra eka pada ke aTThAIsa bhaMga hote haiM / sAtoM padoM ke kula 196 ( 287 = 196 ) bhaMga hote haiM / prayoga-pariNata ke do dravyoM ke kula bAraha sau cAra bhaMga hote haiM / 1281 jisa prakAra prayoga- pariNata do dravyoM ke bhaMga kahe gaye haiM, usI prakAra mizra-pariNata do dravyoM ke bhI kahanA cAhiye / * jisa rIti se prayoga - pariNata do dravyoM ke bhaMga kahe gaye haiM, usI rIti se visrasApariNata do dravyoM ke varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna ke asaMyogI aura dvika saMyogI bhaMga bhI yathAyogya samajha lenA cAhie / tIna dravyoM ke pariNAma 64 prazna - tiNi bhaMte ! davvA kiM paogapariNayA, mIsApariNayA, vIsasApariNayA ? 64 uttara - goyamA ! ogapariNayA vA, mIsApariNayA vA vIsasApariNayA vA; ahavA ege paogapariNae do mIsApariNayA, ahavA ege paogapariNae do vIsasApariNayA, ahavA do paogapariNayA ege mIsasApariNae, ahavA do paogapariNayA ege vIsasA - pariNae, ahavA ege mIsApariNae do vIsasApariNayA, ahavA do mIsasApariNayA ege vIsasApariNae, ahavA ege paogapariNae ege mIsA pariNae ege vIsasApariNae / 65 prazna - jai paogapariNayA kiM maNappaogapariNayA, vayappa For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1282 bhagavatI sUtra--za.8 u. 1 tIna dravyoM ke pariNAma ogapariNayA, kAyappaogapariNayA ? 65 uttara-goyamA! maNappaogapariNayA vA, evaM ekagasaMyogo, duyAsaMjogo, tiyAsaMjogo bhANiyanyo / - 66 prazna-jai maNappaogapariNayA ki saccamaNappaogapariNayA, asaccamaNappaogapariNayA, saccAmosamaNappaogapariNayA, asaccAmosamaNappaogapariNayA ? 66 utara-goyamA ! sacamaNappaogapariNayA vA, jAva asaJcAmosamaNappaogapariNayA vA; ahavA ege saccamagappaogapariNae do mosamaNappaogapariNayA vA / evaM duyAsaMjogo, tiyAsaMjogo bhANiyabbo ettha vi taheva; jAva ahavA ege taM tasaMThANapariNae ege cauraMsasaMThANapariNae ege AyayasaMThANapariNae vA / ... kaThina shbdaarth-duyaasNjogo-dviksNyogii| bhAvArtha-64 prazna-he bhagavan ! kyA tIna dravya, prayoga-pariNata hote haiM, mizra-pariNata hote haiM, yA visrasA-pariNata hote haiM ? . 64 uttara-he gautama ! tInoM dravya prayoga pariNata hote haiM, yA mizrapariNata hote haiM, yA vistrasA-pariNata hote haiM / athavA eka dravya prayoga-pariNata hotA hai aura do dravya mizra-pariNata hote haiM / athavA eka dravya prayoga-pariNata hotA hai aura do dravya visrasA-pariNata hote haiM / athavA do dravya prayoga-pariNata hote haiM aura eka dravya mizra pariNata hotA hai / athavA do dravya prayoga-pariNata hote haiM aura eka dravya visrasA-pariNata hotA hai| athavA eka dravya mizra-pari* Nata hotA hai aura do dravya vistrasA-pariNata hote haiN| athavA do dravya mizra For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 tIna dravyoM ke pariNAma 1283 pariNata hote haiN| aura eka dravya vistrasA-pariNata hotA hai / athavA eka dravya prayoga-pariNata hotA hai, eka dravya mizra-pariNata hotA hai aura eka dravya visrasApariNata hotA hai| 65 prazna-he bhagavan ! yadi tIna dravya prayoga-pariNata hote haiM, to kyA manaH prayoga-pariNata hote haiM, yA vacana prayoga-pariNata hote haiM, yA kAya prayogapariNata hote haiM ? 65 uttara-he gautama ! ve manaH prayoga-pariNata hote haiM, yA vacana prayogapariNata hote haiM, yA kAya prayoga-pariNata hote hai| isa prakAra eka saMyogI, dvika saMyogI aura trika saMyogI bhaMga kahanA caahiye| 66 prazna-he bhagavan ! yadi tIna dravya manaH prayoga-pariNata hote haiM, to kyA satyamana prayoga-pariNata hote haiM, ityAdi prazna ? ' 66 uttara-he gautama ! ve tInoM dravya satyamanaH prayoga-pariNata hote haiM, athavA yAvat asatyA-mRSAmanaH prayoga-pariNata hote haiM / athavA unameM se eka dravya satyamanaH prayoga-pariNata hotA hai aura do dravya mRSAmanaH prayoga-pariNata hote . haiN| isI prakAra yahA~ bhI dvika saMyogI aura trika saMyogI bhaMga kahanA cAhiye, saMsthAna bhI isI prakAra yAvat eka vyatra saMsthApane pariNata hotA haiM, eka caturastra saMsthAnapane pariNata hotA hai aura eka Ayata saMsthAnapane pariNata hotA haiN| vivecana-prayoga-pariNata Adi tIna padoM ke asaMyogI tIna bhaMga hote haiM aura dvikasaMyogI chaha bhaMga hote haiM, tathA vika-saMyogI eka bhaMga hotA hai / isa prakAra kula dasa bhaMga hote haiN| satyamanaH prayoga-pariNata Adi cAra pada haiM / inake asaMyogI (eka-eka) cAra bhaMga hote haiM / dvika saMyogI bAraha bhaMga hote haiM aura trika saMyogI cAra bhaMga hote haiN| ye sabhI bIsa bhaMga hote haiN| isI prakAra mRSAmanaH prayoga-pariNata ke bhI kahanA caahiye| isI prakAra mRSAmanaH prayoga-pariNata ke bhI kahanA cAhiye / isI prakAra vacana prayogapariNata aura kAya prayoga-pariNata ke bhI kahanA caahiye| prayoga-pariNata kI taraha mizra-pariNata ke bhI bhaMga kahanA cAhiye aura isI rIti se varNAdi ke bheda se visrasA-pariNata ke bhI bhaMga kahanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1284 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 cAra Adi dradhyo ke pariNAma cAra Adi dravyoM ke pariNAma 67 prazna-cattAri bhaMte ! davvA kiM paogapariNayA, mIsApariNayA, vIsasApariNayA ? 67 uttara-goyamA ! paogapariNayA vA, mIsApariNayA vA, vIsasApariNayA vA / ahavA ege paogapariNae tiNi mIsApariNayA; ahavA ege paogapariNae tiNNi vIsasApariNayA; ahavA do paogapariNayA do mIsApariNayA, ahavA do paogapariNayA do vIsasApariNayA; ahavA tiNNi paogapariNayA ege mIsApariNae, ahavA tiNNi paogapariNayA ege vIsasApariNae, ahavA ege mIsasApariNae tiNNi vIsasApariNayA; ahavA do mIsasApariNayA do vIsasApariNayA; ahavA tiNNi mIsApariNayA ege vIsasApariNae; ahavA ege paogapariNae ege mIsApariNae do vIsasApariNayA; ahavA ege paogaparigae do mIsApariNayA ege vIsasApariNae; ahavA do paogapariNayA ege mIsApariNae ege viissaaprinne| 68 prazna-jai paogapariNayA ki maNappaogapariNayA, vayappaogapariNayA, kAyappaogapariNayA ? 68 uttara-evaM eeNaM kameNaM paMca cha satta jAva dasa saMkhejA For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. u. 1 cAra Adi dravyoM ke pariNAma asaMkhejjA anaMtA ya davvA bhANiyavvA duyAmaMjoeNaM, tiyAsaMjoeNaM, jAva dasasaMjoeNaM, vArasasaMjoeNaM uvajuMjiUNaM jattha jattiyA saMjogA uTTheti te savve bhANiyavvA, ee puNa jahA Navamaer uaere bhaNihAmo tahA uvajuMjiUNa bhANiyavvA, jAva asaMkhejjA anaMtA evaM ceva, NavaraM evakaM padaM anbhahiyaM, jAva ahavA anaMtA parimaMDalasaMThANapariNayA, jAva anaMtA AyayasaMThANapari 4285 gayA / kaThina zabdArtha - uvajuM jiUNaM - upayoga lagAkara, maNihAma - kaheMge / bhAvArtha - 67 prazna - he bhagavan ! kyA cAra dravya prayoga-pariNata hote haiM, yA mizra-pariNata hote haiM, yA vitrasA pariNata hote haiM ? 67 uttara - he gautama ! cAra dravya prayoga- pariNata hote haiM, yA mizrapariNata hote haiM, yA visrasA pariNata hote haiM / athavA ( 1 ) eka prayoga- pariNata hotA hai aura tIna mizra-pariNata hote haiM / athavA (2) eka prayoga- pariNata hotA hai aura tIna vitrasA pariNata hote haiM / athavA (3) do dravya prayoga- pariNata hote haiM aura do mizra-pariNata hote haiM / athavA (4) do dravya prayoga- pariNata hote haiM aura do vitrasA pariNata hote haiM / athavA (5) tIna dravya prayoga- pariNata hote haiM aura eka mizra-pariNata hotA hai / athavA (6) tIna dravya prayoga- pariNata hote haiM aura eka visrasA pariNata hotA hai / athavA (7) eka mizra-pariNata hotA hai aura tIna vitrasA pariNata hote haiN| athavA (8) do dravya mizra-pariNata hote haiM aura do dravya vitrasA pariNata hote haiM / athavA (9) tIna dravya mizrapariNata hote haiM aura eka dravya vilasA-pariNata hotA hai / athavA (10) eka dravya prayoga- pariNata hotA hai, eka dravya mizra-pariNata hotA hai aura do dravya visA- pariNata hote haiM / athavA ( 11 ) eka dravya prayoga- pariNata hotA hai, bo For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1286 bhagavatI sUtra - zaM. 8 u. 1 cAra Adi dravyoM ke pariNAma dravya mizra pariNata hote haiM aura eka dravya vistrasA pariNata hotA hai / athavA (12) do dravya prayoga- pariNata hote haiM, eka mizra - pariNata hotA hai aura eka visA pariNata hotA hai / 68 prazna - he bhagavan ! yadi cAra dravya prayoga- pariNata hote haiM, to kyA manaH prayoga- pariNata hote haiM, yA vacana prayoga- pariNata hote haiM, yA kAya prayogapariNata hote haiM ? 68 uttara - he gautama! ye saba pahale kI taraha kahanA caahiye| isI krama dvArA pA~ca, chaha, sAta, ATha, nava, dasa, saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta dravyoM ke dvi-saMyogI, trika-saMyogI yAvat dasa-saMyogI, bAraha-saMyogI Adi sabhI bhaMga upayoga pUrvaka kahanA caahiye| jahAM jitane saMyoga hote haiM, vahAM utane sabhI saMyoga kahanA cAhiye / ye sabhI saMyoga nauveM zataka ke pravezanaka nAmaka battIsaveM uddezaka meM jisa prakAra Age kahe jAyeMge, usI prakAra upayoga pUrvaka yahA~ para bhI kahanA cAhiye / yAvat asaMkhyAta aura ananta dravyoM ke pariNAma kahanA cAhiye, paraMtu eka pada adhika karake kahanA cAhiye / yAvat athavA anaMta dravya parimaNDala saMsthAnapane pariNata hote haiM, yAvat anaMta dravya Ayata saMsthAnapane pariNata hote haiN| vivecana - cAra Adi dravyoM ke pariNAma ke viSaya meM kathana kiyA jA rahA hai| cAra dravyoM ke prayoga-pariNata Adi tIna ke asaMyogI tIna bhaMga hote haiM aura dvika saMyogI naga hote haiM / trika saMyogI tIna bhaMga hote haiN| isa taraha ye sabhI pandraha bhaMga hote haiN| Age ke bhaMgoM ke kathana ke liye pUrvokta kathanAnusAra saMsthAna paryanta yathAyogya bhaMga kahanA cAhiye / pAMca dravyoM ke asaMyogI tIna bhaMga hote haiM aura dvika saMyogI vAraha bhaMga hote haiM aura trika saMyogI chaha bhaMga hote haiM / isa taraha ye ikkIsa bhaMga hote haiM / isa prakAra pAMca, chaha, Adi yAvat ananta dravyoM ke bhI yathAyogya bhaMga kahana caahiye| sUtra ke mUlapATha meM gyAraha saMyogI bhaMga nahIM batalAyA hai| isakA kAraNa yaha ki pUrvokta padoM meM gyAraha saMyogI bhaMga nahIM banatA / nauveM zataka ke battIsaveM uddezaka meM gAMgeya anagAra ke pravezanaka sambandhI bhaMga ka jAveMge, tadanusAra yahA~ bhI upayoga lagAkara bhaMga kahanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 pariNAmoM kA alpa vahutva 1287 pariNAmoM kA alpa bahutva 69 prazna-eesiNaM bhaMte ! poggalANaM paogapariNayANaM mImApariNayANaM, vIsaMsApariNayANa ya kayare kayarehitojAva visesAhiyA vA ? 69 uttara-goyamA ! savvatthovA poggalA paogapariNayA, mIsApariNayA aNaMtaguNA, vIsasApariNayA aNaMtaguNA / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti OM // aTThamasae paDhamo uddeso samatto // , bhAvArtha-69 prazna-he bhagavan ! prayoga-pariNata, mizra-pariNata aura vitrasApariNata, ina tInoM prakAra ke pudgaloM meM kauna kisa se alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika hai ? 69 uttara-he gautama ! saba se thoDe pudgala prayoga-pariNata hai, unase mizrapariNata pudgala anantaguNe hai aura unase visrasA-pariNata pudgala ananta guNe haiN| he bhagavan ! yaha isa prakAra hai / he bhagavan ! yaha isa prakAra hai / aisA kaha kara gautama svAmI yAvat vicarate hai| vivelana-sabaM se thor3e pudgala prayoga-pariNata haiM / arthAt mana, vacana aura kAyArUpa yogoM se pariNata pudgala sabase thor3e haiM, kyoMki jIva aura pudgala kA sambandha alpakAlIna haiM / prayoga-pariNata pudgaloM se mizra-pariNata pudgala ananta guNa haiN| kyoki prayoga-pariNAma dvArA kRta AkAra ko na chor3ate hue visrasA-pariNAma dvArA pariNAmAntara ko prApta hue mRtakalevara Adi avayavarUpa pudgala anantAnata haiN| visrasA-pariNata pudgala to unase bhI ananta guNe haiM / kyoMki jIva ke dvArA grahaNa na kiye jA sakane yogya paramANu Adi pudgala bhI ananta guNe haiN| // iti AThaveM zataka kA prathama uddezaka samApta // For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka uddezaka 2 AzIviSa 1 prazna - kaivihA NaM bhaMte! AsIvisAM paNNattA ? 1 uttara - goyamA ! duvihA AsIvisA paNNattA, taM jahA jAi AsIvisA ya kammaAsIvisA ya / 2 prazna - jAiAsIvisA NaM bhaMte! kai vihA paNNattA ? 2 uttara - goyamA ! cauvvihA paNNattA, taM jahA - vicchuyajAiAsIvise, maMDuvakajAiAsIvise, uragajAi AsIvise, maNussajAiAsIvise / 3 prazna- vicchuyajAiAsIvisassa NaM bhaMte! kevaie visae paNNatte ? 3 uttara - goyamA ! pabhU NaM vicchuyajAiAsIvise addhabharahapramANamettaM boMdiM viseNaM visaparigayaM visaTTamANaM pakarettae, visae se visaTTayAe, No ceva NaM saMpattIe kareMsu vA, kareMti, vA, karissaMti vA / 4 prazna - maMDuvakajAiA sIvisa - pucchA | 4 uttara - goyamA ! pabhU NaM maMDukkajAiAsIvise bharahappa - mANamettaM boMdiM viseNaM visaparigayaM, sesaM taM caiva jAva karissaMti vA / evaM uragajAiAsI visassa vi, navaraM jaMbuddIvappamANamecaM bodiM For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 8 u. 2 AzIviSa viseNaM visaparigayaM, sesaM taM caiva jAva karissaMti vA / maNussajAiAsI visassa vi evaM ceva, NavaraM samayakhettappamANamettaM bAdiM viseNaM visaparigayaM, sesaM taM caiva jAva karissaMti vA / 1289 kaThina zabdArtha - - Asovisa -- AzIviSa (prANiyoM kI dAr3hA meM hone vAlA viSa) boMdi --zarIra ko, pabhU --samartha, viseNaM-- viSa se, visaparigathaM - viSa se vyApta, visaTTamANa - vikasita hotA huA, saMpattIe - samprApti se / bhAvArtha - 1 prazna - he bhagavan ! AzIviSa kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 1 uttara - he gautama ! AzIviSa do prakAra kA kahA gayA hai / yathAjAti- AzIviSa aura karma AzIviSa / 2 prazna - he bhagavan ! jAti AzIviSa kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 2 uttarara-- he gautama ! vaha cAra prakAra kA kahA gayA hai / yathA1 vRzcika - jAti AzIviSa, 2 maNDUka-jAti- AzIviSa, 3 uraga-jAti-AzI* viSa aura 4 manuSya jAti AzIviSa / 3 prazna - he bhagavan ! vRzcika-jAti- AzIviSa kA kitanA viSaya kahA gayA hai, arthAt vRzcikajAti AzIviSa kA sAmarthya kitanA hai ? 3 uttara - he gautama ! vRzcika jAti AzIviSa arddha bharata kSetra pramANa zarIra ko viSayukta evaM viSa se vyApta karane meM samartha hai| yaha usa viSa kA sAmarthya mAtra hai, parantu samprApti dvArA arthAt kriyAtmaka prayoga dvArA usane aisA kabhI kiyA nahIM, karatA nahIM aura karegA bhI nahIM / 4 prazna - he bhagavan ! maNDUkajAti - AzIviSa kA viSaya kitanA hai ? 4 uttara - he gautama! maNDUkajAti - AzIviSa apane viSa dvArA bharatakSetra pramANa zarIra ko vyApta kara sakatA hai / yaha usakA sAmarthya mAtra hai, parantu samprApti dvArA usane aisA kabhI kiyA nahIM, karatA nahIM aura karegA bhI nahIM / uragajAti- AzIviSa jambUdvIpa pramANa zarIra ko apane viSa dvArA vyApta For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1290 bhagavatI sUtra za. 8 u. 2 AzIviSa kara sakatA hai / yaha usakA sAmarthya mAtra hai, kintu samprApti dvArA usane aisA kabhI kiyA nahIM, karatA nahIM aura karegA bhI nahIM / manuSya jAti - AzIviSa, samaya kSetra pramANa ( manuSya-kSetra pramANa - ar3hAI dvIpa pramANa ) zarIra ko apane viSa dvArA vyApta kara sakatA hai / kintu yaha usakA sAmarthya mAtra hai / samprApti dvArA usane kabhI aisA kiyA nahIM, karatA nahIM aura karegA bhI nahIM / 5 prazna - jar3a kammaAsIvise kiM NerahayakammaAsI vise, tirikkhajoNiya kammaAsIvise, maNustakammaAsIvise, devakammAsIvise ? 5 uttara - goyamA ! No NeraiyakammAsIvise, tirikkhajoNiyakammAsIvise vi, maNustakammAsIvi se vi, devakammAsIvise vi / 6 prazna - jaitirikkhajoNiyakammAsIvise kiM egiMdiyatirikkhajoNiya kammAsIvise, jAva paMciMdiyatirikkha joNiyakammAsIvine ? 6 uttara - goyamA ! No egiMdiyatirikkhajoNiya kammAsI vise, 'jAva No cauriMdiyatirikkhajoNiyakammAsIvise, paMciMdiyatirikkhajoNiya kammAsIvise | 7 prazna - jai paMciMdiyatirikkhajoNiyakammAsIvise kiM saMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiya kammAsIvise, gavbhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkha'joNiyakammAsIvise ? For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 AzIviSa 7 uttara - evaM jahA veuvviyasarIrassa bheo, jAva pajjattasaMkhejavAsAuyaganbhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyakammAsIvise, No apa jjata saMkhejavA sAuya - jAva kammAsIvise / 8 prazna - jai maNussakammAsIvise kiM saMmucchimamaNustakammAsIvise, ganbhavakkaMtiyamaNussakammAsIvise ? 8 uttara - goyamA ! No saMmucchimamaNustakammAsIvise, gavbhavakkaM tiyamaNusmakammAsIvise, evaM jahA veuvviyasarIraM, jAva pajattasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavavakaMtiyamaNussakammA sI vise, No apajjatta jAva kammAsIvise / 1291 5 prazna - he bhagavan ! yadi karma- AzIviSa hai, to kyA nairayika karmaAzIviSa hai, yA tiyaMca-yonika karma - AzIviSa hai, yA manuSya karma - AzIviSa hai, yA deva karma- AzIviSa hai ? 5 uttara - he gautama! nairayika karma AzIviSa nahIM, kintu tithaMca yonika karma azIviSa hai, manuSya karma-AzIviSa he aura deva karma - AzIviSa hai / 6 prazna - he bhagavan ! yadi tiyaMcayonika karma-AzIviSa hai, to kyA ekendriya tiryaMcayonika karma AzIviSa hai, athavA yAvat paMceMndriya tiryaMca yonika karma - AzIviSa hai ? 6 uttara - he gautama! ekendriya, beiMdriya, teindriya aura caurindriya tiyaMcayonika karma - AzIviSa nahIM, parantu paMceMdriya tiyaMcayonika karma-AzIviSa hai / 7 prazna - he bhagavan ! yadi paMceMdriya tiryaMcayonika karma - AzIviSa haiM, to kyA sammUcchima paMceMdriya tiyaMcayonika karma AzIviSa hai, yA garbhaja paMceMdriya For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1292 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 AzIviSa tiryaMcayonika karma - AzIviSa hai ? 7 uttara - he gautama ! prajJApanAsUtra ke ikkIsaveM zarIra pada meM vaikriyazarIra ke sambandha meM jisa prakAra kahA hai, usI prakAra kahanA cAhiye / yAvat paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAlA garbhaja karmabhUmija paMcendriya tiyaMcayonika karma - AzIviSa hotA hai, parantu aparyApta saMkhyAta varSa kI AyuSya bAlA yAvat karma - AzIviSa nahIM hotA / 8 prazna - he bhagavan ! yadi manuSya karma - AzIviSa hai, to kyA sammUcchima manuSya karma - AzIviSa hai, yA garbhaja manuSya karma-AzIviSa hai ? 8 uttara - he gautama! sammUcchima manuSya karma-AzIviSa nahIM hotA, kintu garbhaja manuSya karma AzIviSa hotA hai prajJApanAsUtra ke ikkIsaveM zarIra pada meM vaikriya zarIra ke sambandha meM jisa prakAra jIva ke bheda kahe gaye hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhiye / yAvat paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSya karma-AzIviSa hote hai, parantu aparyApta saMkhyAta varSa kI AyuvAle yAvat karma - AzIviSa nahIM hote / 9 prazna - jar3a devakammAsIvise kiM bhavaNavAsidevakammAsIvise, jAva vemANiyadevakammAsIvise ? 9 uttara - goyamA ! bhavaNavAsidevakammAsIvise, vANamaMtarajor3asiya-vemANiyadevakammAsIvise vi / 10 prazna- jai bhavaNavAsidevakammAsIvise, kiM asurakumArabhavaNavAsidevakammAsIvise, jAva thaNiyakumAra jAva kammAsIvise ? 10 uttara - goyamA ! asurakumAra bhavaNavAsidevakammAsIvise For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 AzIviSa 1293 vi, jAva thaNiyakumAra jAva kammAsIvise ki / ___11 prazna-jai asurakumAra jAva kammAsIvise, kiM pajatta. asurakumAra-bhavaNavAsi-devakammAsIvise, apajattaasurakumAra jAva kammAsIvise ? __ 11 uttara-goyamA ! No pajattaasurakumAra-jAva kammAsIvise, apajattaasurakumAra jAva kammAsIvise, evaM jAva thaNiyakumArANaM / ___ 12 prazna-jai vANamaMtaradevakammAsIvise kiM pisAyavANamaMtaradevakammAsIvise ? 12 uttara-evaM sabvesi pi apajattagANaM, joisiyANaM savvesi apajattagANaM / bhAvArtha-1 prazna-he bhagavan ! yadi deva karma-AzIviSa hote haiM, to kyA bhavanavAsI deva karma-AzIviSa hote haiM, athavA yAvat vaimAnika deva karma-AzIviSa hote haiN| 9. uttara-he gautama ! bhavanavAsI, vANavyastara, jyotiSI aura vaimAnika deva, ye cAroM prakAra ke deva karma-AzIviSa hote haiN| . 10 prazna-he bhagavan ! yadi bhavanavAsI deva karma-AzIviSa hote haiM, to kyA asurakumAra bhavanavAsI deva karma AzIviSa hote haiM, athavA yAvat stanitakumAra bhavanavAsI deva karma-AzIviSa hote haiM ? / 10 uttara-he gautama ! asurakumAra bhavanavAsI deva bhI karma-AzIviSa hote haiM, yAvat stanitakumAra bhavanavAsI deva bhI karma-AzIviSa hote haiN| . 11 prazna-he bhagavan ! yadi asurakumAra yAvat stanitakumAra bhavanavAsI deva karma-AzIviSa haiM to kyA paryApta asurakumArAdi bhavanavAsI deva karma-AzI For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1294 bhagavatI sUtra - -za. 8 u. 2 AzIviSa viSa haiM, athavA aparyApta asurakumArAdi bhavanavAsI deva karma AzIviSa hai? 11 uttara - he gautama ! paryApta asurakumAra bhavanavAsI deva karma- AzIviSa nahIM, parantu aparyApta asurakumAra bhavanavAsI deva karma- AzIviSa haiM / isa prakAra yAvat stanitakumAroM taka jAnanA cAhiye / 12 prazna - he bhagavan ! yadi vANavyantara deva karma AzIviSa haiM, to kyA pizAca vANavyantara deva karma-AzIviSa haiM ityAdi prazna ? 12 uttara - he gautama ! ve sabhI aparyApta avasthA meM karma - AzIviSa haiM / isa prakAra sabhI jyotiSI deva bhI aparyApta avasthA meM karma-AzIviSa haiM / 13 prazna - jai vemANiyadevakammAsIvise kiM kappovagavemANiyadevakammAsIvise, kappAIyavemANiyadevakammAsIvise ? 13 uttara - goyamA ! kappovagavemANiyadevakammAsIvise, No kappAmANi devakammAsIvise / 14 prazna - jai kappovagavemANiyadevakammAsIvise kiM sohammakappovaga jAva kammAsIvise, jAva accuyakappovaga jAva kammA - sIvise ? 14 uttara - goyamA ! sohamma kappovagavemANiyadevakammAsIvise vi, jAva sahassArakappovagavemANiyadevakammAsIvise vi No ANaya 9 kapovaga, jAva No accuyakaSpova garemA Niya devakammAsIvise / 15 prazna - jai sohammakappovaga jAva kammAsIvise kiM pajjatasohammaka povagavemANiya, apajjatta-sohamma kappovaga- vemANiyadeva For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 AzIviSa kammAsIvise ? 15 uttara - goyamA ! No pajjattasohammakappovagavemANiyadevakammAsIvise, apajjatasohammakappovagavemANiyade va kammAsIvise, evaM jAva No pajjattasahassArakappovagavemANiya jAva kammAsIvise, apajjatasahassArakappovaga jAva kagmAsIvise / 1265 bhAvArtha - 13 prazna - he bhagavan ! yadi vaimAnika deva karma-AzIviSa haiM, to kalpopapannaka vaimAnika deva karma-AzIviSa haiM, yA kalpAtIta vaimAnika deva karmaAzIviSa haiM ? 13 uttara - he gautama ! kalpopapatraka vaimAnika deva karma- AzIviSa haiM / parantu kalpAtIta vaimAnika deva karma-AzIviSa nahIM haiM / 14 prazna - he bhagavan ! yadi kalpopapatraka vaimAnika deva karma-AzIviSa haiM, to kyA saudharma- kalpopapatraka vaimAnika deva karma- AzIviSa haiM, athavA yAvat acyuta - kalpopapannaka vaimAnika deva karma-AzIviSa haiM ? 14 uttara - he gautama! saudharma - kalpopapannaka vaimAnika deva yAvat sahasrAraredtures vaimAnika deva karma AzIviSa haiM / parantu ANata, prANata, AraNa aura acyuta kalpopapannaka vaimAnika deva, karma-AzIviSa nahIM haiM / 15 prazna - he bhagavan ! yadi saudharma kalpopapatraka vaimAnika deva karmaAzIviSa haiM, to to kyA paryApta saudharma- kalpopannaka vaimAnika deva karma-AzIviSa haiM, athavA aparyApta saudharma - kalpopapannaka vaimAnika deva karma AzIviSa haiM ? .15 uttara - he gautama ! paryApta saudharma- kalpopapatraka deva karma-AzIviSa nahIM, parantu aparyApta saudharma kalpopapannaka vaimAnika deva karma AzIviSa haiM / isa prakAra yAvat paryApta sahasrAra-kalpopannaka vaimAnika deva karma AzIviSa nahIM / parantu aparyApta sahasrAra kalpopapaka vaimAnika deva karma-AzIviSa haiM / For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1296. bhagavatI sUtra-za..8 u. 2 chamastha dvArA ajJeya vivecana-AzIviSa-'AzI' kA artha hai-'dAr3ha' (daMSTrA) / jina jIvoM kI dAr3ha meM viSa hotA hai, unako 'AzIviSa' kahate haiM / AzIviSa prANiyoM ke do bheda haiM-1 jAtiAzIviSa aura 2 kama-AzIviSa / sAMpa, viccha Adi prANI jAti (janma) se hI AzIviSa hote haiM / isaliye unheM 'jAti-AzIviSa' kahate haiM / jo karma arthAt zApa (zrApa) Adi dvArA prANiyoM kA nAza karate haiM, unheM 'karma-AzIviSa' kahate haiN| paryApta tiyaMca paMceM. driya aura manuSya ko tapazcaryA Adi se athavA anya kisI guNoM ke kAraNa 'AzIviSa labdhi utpanna ho jAtI hai| isaliye ve zApa dekara dUsare kA nAza karane kI zaktivAle hote haiN| ye jIva AzIviSa labdhi ke svabhAva se AThaveM devaloka se Age utpanna nahIM ho skte| unhoMne pUrva-bhava meM AzIviSa-labdhi kA anubhava kiyA thaa| ataH ve deva, aparyApta avasthA meM AzIviSa yukta hote haiM / ina viSoM kA jo viSaya parimANa batalAyA gayA hai, usakA Azaya yaha hai ki asatkalpanA se jaise kisI manuSya ne apanA zarIra arddha bharata pramANa banAyA ho, usake para meM bicchU DaMka de, to usake mastaka taka usakA jahara car3ha jAtA hai / isI prakAra bharata pramANa, jambUdvIpa pramANa aura DhAI dvIpa pramANa kA artha samajhanA cAhiye / yaha inakA sAmarthyamAtra hai, parantu inhoMne aisA kabhI kiyA nahIM, karate nahIM aura kareMge bhI nahIM / chadmastha dvArA ajJeya 16 dasa ThANAiM chaumatthe savabhAveNaM Na jANai Na pAsai, taM jahA-1 dhammatthikAyaM, 2 adhammatthikAyaM, 3 AgAsatthikAyaM, 4 jIvaM asarIrapaDivaLU, 5 paramANupoggalaM, 6 sadaM, 7 gaMdha, 8 vAyaM, 9 ayaM jiNe bhavissai vA Na vA bhavissai, 10 ayaM savvadukkhANaM aMtaM karessai vA Na vA karessai / eyANi ceva uppaNNaNANa-dasaNadhare arahA jiNe kevalI savvabhAveNaM jANai For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 chaddmasya dvArA ajJeya pAsa, taM jahA - dhammatthikArya, jAva karessaha vA Na vA karessaha / kaThina zabdArtha - chaumatthe - chadmastha ( jo sarvajJa nahIM = apUrNa jJAnI) sabvabhAveNaMsabhI bhAvoM se arthAt ananta paryAyoM se / bhAvArtha - - 16 chadmastha puruSa ina dasa vastuoM ko sarvabhAva se nahIM jAnatA aura nahIM dekhatA / yathA-- 1 dharmAstikAya 2 adharmAstikAya, 3 AkAzAstikAya, 4 zarIra rahita jIva, 5 paramANu pudgala, 6 zabda, 7 gandha 8 vAyu, 9 yaha jIva jina hogA yA nahIM, 10 yaha jIva sabhI duHkhoM kA anta karegA yA nhiiN| ina dasa bAtoM ko utpanna jJAna darzana ke dhAraka, arihanta - jinakevala hI sarvabhAva se jAnate aura dekhate hai / yathA-dharmAstikAya yAvat yaha jIva samasta duHkhoM kA anta karegA yA nahIM / 1267 vivecana- - chamastha kA sAmAnyatayA artha hai- 'kevalajJAna rahita' / kintu yahA~ para chadmastha kA artha hai- 'avadhijJAna Adi viziSTa jJAna rahita / ' kyoMki viziSTa avadhijJAnI amUrta hone se dharmAstikAya Adi ko nahIM jAnatA nahIM dekhatA, kintu paramANu Adi mUrta haiM, unako vaha jAnatA hai| kyoMki viziSTa avadhijJAna kA viSaya sarvamUrta dravya hai / yahA~ yadi koI yaha zaMkA kare ki chadmastha, paramANu Adi ko kathaMcit jAnatA hai, parantu samasta paryAyoM se nahIM jAnatA, isaliye mUlapATha meM - 'savva bhAveNaM Na jANai Na pAsa '-- kahA hai, arthAt ' vaha sarvabhAva se nahIM jAnatA aura nahIM dekhtaa|' isakA uttara yaha hai ki yadi isakA aisA artha kiyA jAyegA, to chadmastha ke liye ajJeya dasa saMkhyA kA niyama nahIM rhegaa| kyoMki ghaTAdi bahuta padArthoM ko chadmastha, ananta paryAya rUpa se jAnane meM asamartha hai / isaliye 'savvabhAveNaM' arthAt sarva-bhAva kA artha hai - 'sAkSAt ' ( pratyakSa ) 1 yaha artha karane se hI isa sUtra kA artha saMgata hogA ki 'avadhyAdi viziSTa jJAna rahita chadmastha, dharmAstikAya Adi dasa vastuoM ko pratyakSa rUpa se nahIM jAnatA aura nahIM dekhatA / ina dasa bAtoM ko jAnane vAle kA kathana karate hue kahA hai ki utpanna kevalajJAna-darzana ke dhAraka arihanta - jina ke valI, kevalajJAna ke dvArA ina dasa bAtoM ko sarvabhAva se arthAt sAkSAt rUpa se jAnate haiM aura dekhate haiM / For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1298 bhagavatI sUtra--za. 8 u. 2 jJAna ke bheda jJAna ke bheda 17 prazna-kaivihe NaM bhaMte ! NANe paNNatte ? 17 uttara-goyamA ! paMcavihe NANe paNNatte, taM jahA-AbhiNibohiyaNANe, suyaNANe, ohiNANe, maNapajjavaNANe, kevlnnaanne| ___18 prazna-se kiM taM AbhiNibohiyaNANe ? 18 uttara-AbhiNivohiyaNANe cauvihe paNNatte, taM jahAuggaho, IhA, avAo, dhAraNA; evaM jahA 'rAyappaseNaije' NANANaM bheo taheva iha bhANiyavvo; jAva setaM kevlnnaanne| kaThina zabdArtha--uggaho-avagraha (sambandha mAtra hone vAlA eka samaya mAtra ke lie saMbaMdha se hone vAlA, AbhAsa) IhA--vicAra karanA, avAo--vicAra kara nizcita karanA, dhAraNA--smRti meM rkhnaa| bhAvArtha-17 prazna-he bhagavan ! jJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 17 uttara-he gautama ! jJAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai / yathAAbhinibodhika jJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna / .. 18 prazna-he bhagavan ! AminibodhikajJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 18 uttara-he gautama ! Abhinibodhika jJAna cAra prakAra kA kahA gayA hai / yathA-avagraha, IhA, avAya (apAya) aura dhAraNA / jisa prakAra rAjapraznIya sUtra meM jJAna ke bheda kahe gaye haiM, usI prakAra yAvat kevalajJAna paryanta kahanA caahiye| . . .. 19 prazna-aNNANe NaM bhaMte ! kAvihe paNNate ? For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra -za. 8 u. 2 jJAna ke bheda 19 uttara - goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA - mahaaNNANe, suyaaNNANe, vibhaMgaNANe / 1299 20 prazna - se kiM taM mahaaNNANe ? 20 uttara - mahaaNNANe cauvvihe paNNatte, taM jahA - uggahe jAva dhAraNA / 21 prazna - se kiM taM uggahe ? 21 uttara - uggahe duvihe paNNatte, taM jahA - atthoggahe ya vaMjagoggahe ya, evaM jaheva AbhiNibohiyaNANaM taheva, NavaraM egaTTiya jAva noiMdiyadhAraNA / settaM dhAraNA, settaM maiaNNANe / 22 prazna - se kiM taM suyaaNNANe ? 22 uttara - jaM imaM aNNANiehiM micchAdiTTiehiM jahA gaMdIe jAva cattAri veyA saMgovaMgA, settaM suyaaNNANe / 23 prazna - se kiM taM vibhaMgaNANe ? 23 uttara-vibhaMgaNANe aNegavihe paNNatte, taM jahA - gAmasaMThie, NayarasaMThie, jAva saNNivesasaMThie, dIvasaMThie samuddasaMThie, vAsasaMThie, vAsaharasaMThie, pavvayasaMThie, rukkhasaMThie, thUbhasaMThie, hayasaMThie, gayasaMThie NarasaMThie, kiNNarasaMThie, kiMpurisasaMThie mahoragasaMThie, gaMdhavvasaMThie, usabhasaMThie, pasu-pasaya-vihaga- vANara-NANAsaMThA NasaMThie paNNatte / For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAna ke maMda kaThina zabdArtha - saMgovaMgA - sAMgopAMga-aMga upAMga sahita, atthoggahe - artha avagraha vaMjaNoggahe - -- vyaJjana avagraha, egaTThiyavajjaM - ekAdhika chor3akara, noiMdiya--mana, vAsasaMThie -- varSa ke AkAra kA, vAsaharasaMThie -- varSadhara parvata ke AkAra, thUbhasaMThie - - stUpa ke AkAra kA, hayasaMThie - ghor3e ke AkAra kA, gaya--- hAthI, pasu -- pazu, pasaya-- pazuvizeSa (do khuravAlA pazu), vihaga -- pakSI / bhAvArtha - 19 prazna - he bhagavan ! ajJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 19 uttara - he gautama ! ajJAna tIna prakAra kA kahA gayA hai / yathA-matiajJAna, zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna / 1300 20 prazna - he bhagavan ! matiajJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 20 uttara - he gautama! matiajJAna cAra prakAra kA kahA gayA hai / yathA"avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA / 21 prazna - he bhagavan ! avagraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 21 uttara - he gautama ! avagraha do prakAra kA kahA gayA hai / yathA-arthAvagraha aura vyNjnaavgrh| jisa prakAra nandosUtra meM Abhinibodhika jJAna ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI jAna lenA cAhiye / kintu vahAM abhinibadhika jJAna ke prakaraNa meM avagraha Adi ke ekAdhika (samAnArthaka ) zabda kahe hai / unako chor3akara yAvat noindriya dhAraNA taka kahanA cAhiye / isa prakAra dhAraNA kA aura matiajJAna kA yaha kathana kiyA gayA hai / * 22 prazna - he bhagavan ! zrutaajJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 22 uttara - he gautama! jisa prakAra nandI sUtra meM kahA hai- 'jo ajJAnI 'mithyAdRSTiyoM dvArA prarUpita hai,' ityAdi yAvat sAMgopAMga cAra veda taka zruta: ajJAna hai / isa prakAra yaha zrutaajJAna kA varNana kiyA gayA hai / : 23 prazna - he bhagavan ! vibhaMgajJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 23 uttara - he gautama ! vibhaMgajJAna aneka prakAra kA kahA gayA hai / - yathA - grAmasaMsthita arthAt grAma ke AkAra, nagara saMsthita arthAt nagara ke AkAra yAvat sanniveza saMsthita, dvIpa saMsthita, samudra saMsthita, varSa saMsthita ( bharatAdi kSetra For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna ke bheda 1301 ke AkAra), varSadhara saMsthita (kSetra kI maryAdA karane vAle parvatoM ke AkAra), sAmAnya parvatAkAra, vRkSa ke AkAra, stUpa ke AkAra, ghoDe ke AkAra, hAthI ke AkAra, manuSya ke AkAra, kinnara ke AkAra, kimpuruSa ke AkAra, mahoraga ke AkAra, gandharva ke AkAra, vRSabha (baila) ke AkAra, pazu ke AkAra, pazaya arthAt do khura vAle eka prakAra ke jaMgalI jAnavara ke AkAra, vihaga arthAt pakSI ke AkAra aura vAnara ke AkAra, isa prakAra vibhaMgajJAna, nAnA saMsthAna saMsthita kahA gayA hai| 24 prazna-jIvANaM bhaMte ! kiM pANI aNNANI ? 24 uttara-goyamA ! jIvA gANI vi aNNANI vi; je NANI te atthegaiyA duNNANI atthegaiyA tiNNANI, atthegaiyA cauNANI, atthegaiyA egaNANI / je duNNANI te AbhiNibohiyaNANI ya suyaNANI ya / je tiNNANI te ANibohiyaNANI, suyaNANI, ohiNANI: ahavA AbhiNibohiyaNANI, suynnaannii,mnnpjvnnaannii| je cauNANI te AbhiNibohiyaNANI, suyaNANI, ohiNANI, maNapajjavaNANI, je egaNANI te NiyamA kevlnnaannii| je aNNANI te atthegaiyA duaNNANI, atthegaiyA tiaNNANI / je duaNNANI te maiaNNANI suyaaNNANI ya / je tiaNNANI te maiaNNANI, suyaaNNANI vibhNgnnaannii| kaThina zabdArtha-- atyaMgaiyA-kucha loga (kitane hii)| bhAvArtha-24 prazna-he bhagavan ! jIva jJAnI hai, yA ajJAnI hai ? 24 uttara-he gautama ! jIva jJAnI bhI hai aura ajJAnI bhI hai / jo jIva For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1302 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna ke bheda jJAnI haiM, unameM se kucha jIva, do jJAna vAle haiM, kucha jIva tIna jJAna vAle haiM, kitaneka jIva cAra jJAna vAle haiM aura kucha jIva eka jJAna vAle haiN| jo do jJAna vAle haiM, ve matijJAna aura zrutajJAna vAle hai / jo tIna jJAna vAle haiM, ve matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna vAle haiM, athavA matijJAna, zrutajJAna aura manaHparyayajJAna vAle haiN| jo jIva cAra jJAna vAle haiM, ve matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna vAle haiN| jo jIva, eka jJAna vAle haiM, ve avazya hI kevalajJAna vAle haiM / jo jIva ajJAnI haiM, unameM kucha jIva do ajJAna vAle haiM aura kucha jIva tIna ajJAna vAle haiN| jo do ajJAna vAle haiM, ve mati ajJAna aura zruta ajJAna vAle haiM / jo tIna ajJAna vAle haiM, ve mati ajJAna, zruta ajJAna aura vibhaMgajJAna vAle haiN| vivecana-Abhinibodhika jJAnaM (matijJAna) indriya aura mana kI sahAyatA se, yonya deza meM rahI huI vastu ko jAnane vAlA jJAna 'Abhinibodhika jJAna' kahalAtA hai| zrutajJAna-vAcya vAcaka bhAva sambandha dvArA zabda se sambaddha artha ko grahaNa karAne vAlA, indriya mana kAraNaka jJAna zrutajJAna hai / jaise-isa prakAra kambugrIvAdi AkAra vAlI vastu jaladhAraNAdi kriyA meM samartha hai aura 'ghaTa' zabda se kahI jAtI hai, ityAdi rUpa se zabdArtha kI paryAlocanA ke bAda hone vAle kAlika sAmAnya pariNAma ko pradhAnatA dene vAlA jJAna, zrutajJAna hai| athavAmatijJAna ke anantara hone vAlA aura zabda tathA artha kI paryAlocanA jisameM ho aisA jJAna 'zrutajJAna' kahalAtA hai / jaise ki-ghaTa zabda ke sunane para athavA A~kha se ghar3e ke dekhane para usake banAne vAle kA, usake raMga kA aura isI prakAra tat sambandhI bhinna-bhinna viSayoM kA vicAra karanA 'zrutajJAna' hai| _avadhijJAna-indriya tathA mana kI sahAyatA ke binA maryAdA ko liye hue rUpI dravya kA jJAna karanA-'avadhijJAna' kahalAtA hai| manaHparyayajJAna-indriya aura mana kI sahAyatA ke binA maryAdA ko liye hue, saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnanA-'manaHparyaya jJAna' hai| kevalajJAna-mati Adi jJAna kI apekSA vinA trikAla evaM trilokavartI samasta padArthoM kA yugapat hastAmalakavat jAnanA 'kevalajJAna' hai| matijJAna ke cAra bheda-1 avagraha, 2 IhA, 3 avAya, aura 4 dhaarnnaa| For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAna ke bheda avagraha - indriya aura padArthoM ke yogya sthAna meM rahane para sAmAnya pratibhAsa rUpa darzana ke bAda hone vAlA, avAntara sattA sahita vastu ke sarva prathama jJAna ko 'avagraha' kahate haiM / jaise -dUra se kisI cIja kA jJAna honA / 1 - IhA- avagraha se jAne hue padArtha ke viSaya meM utpanna hue saMzaya ko dUra karate hue vizeSa kI jijJAsA ko 'IhA' kahate haiN| jaise- avagraha se kisI dUrastha vastu kA jJAna hone para saMzaya hotA hai ki 'yaha dUrastha vastu manuSya hai, yA sthANu / ' IhA jJAnavAn vyakti, vizeSa dharma viSayaka vicAraNA dvArA isa saMzaya ko dUra karatA hai aura yaha jAna letA haiM ki yaha manuSya honA cAhiye / yaha jJAna, donoM pakSoM meM rahane vAle saMzaya ko dUra kara eka ora jhukatA hai / parantu yaha itanA kamajora hotA hai ki jJAtA ko isase pUrNa nizcaya nahI hotA aura usako tadviSayaka nizcayAtmaka jJAna kI AkAMkSA vanI hI rahatI hai / 1303 avAya - IhA se jAne hue padArthoM meM ' yaha vahI hai, anya nahIM haiM," aise nizcayAtmaka jJAna ko 'avAya' kahate haiM / jaise - yaha manuSya hai, sthANu (ThUMTha ) nahIM / dhAraNA -- avAya se jAnA huA padArthoM kA jJAna, itanA dRr3ha ho jAya ki kAlAntara meM bhI usakA vismaraNa na ho, to use 'dhAraNA' kahate haiM / avagraha ke do bheda haiM / 1 arthAvagraha aura 2 vyaJjanAvagraha | arthAvagraha-padArtha ke avyakta jJAna ko arthAvagraha kahate haiM / arthAvagraha meM padArtha ke varNa, gandha Adi kA avyakta jJAna hotA hai| isakI sthiti eka samaya kI hai / vyaJjanAvagraha - arthAvagraha se pahale hone vAlA atyanta avyakta jJAna 'vyaJjanAvagraha' haiM / tAtparya yaha hai ki indriyoM kA padArtha ke sAtha jaba sambandha hotA haiM, taba 'kimapIdam' ( yaha kucha hai ) / aisA aspaSTa jJAna hotA hai / yahI jJAna arthAvagraha hai / isase pahale hone vAlA atyanta aspaSTa jJAna. vyaJjanAvagraha kahalAtA hai| darzana ke bAda vyaMjanAvagraha hotA hai / yaha cakSu aura mana ko chor3akara zeSa cAra indriyoM se hI hotA hai / isakI jaghanya sthiti AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai aura utkRSTa 'se nava zvAsocchvAsa kI hai / nandIsUtra meM avagraha Adi ke pAMca pAMca ekArthaka nAma diye gaye haiM / yathA - avagraha ke pAMca nAma-1 avagrahaNatA, 2 upAdhAraNatA, 3 zravaNatA, 4 avalambanatA, 5 meghA / IhA ke pAMca nAma- 1 AbhoganatA, 2 mArgaNatA, 3 gaveSaNatA, 4 cintA, 5 vimarza / avAya ke pAMca nAma- 1 AvartanatA, 2 pratyAvartanatA, 3 avAya, 4 buddhi, 5 vijJAna / dhAraNA ke pAMca nAma- 1 dharaNA, 2 dhAraNA, 3 sthApanA, 4 pratiSThA, 5 koSTha / ye saba milAkara bIsa bheda For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1304 bhagavatI sUtra - u. 2 jJAno ajJAnI hote haiM / ina kI sthiti isa prakAra batalAI gaI hai / uggahe ikkasamaie, aMtomuhuttiyA IhA / aMtomuhuttie avAe, dhAraNA saMkhejjaM vA kAlaM asaMkhejjaM vA kAlaM / artha - avagraha kI sthiti eka samaya kI hai| IhA kI antarmuhUrta kI avAya kI antarmuhUrta kI aura dhAraNA kI sthiti saMkhyAta varSa kI AyuSya vAloM kI apekSA saMkhyAta kAla kI hai aura asaMkhyAta varSa kI AyuSya vAloM kI apekSA asaMkhyAta kAla kI hai| zrutajJAna ke akSarazruta, anakSarazruta Adi caudaha bheda haiM / avadhijJAna ke bhavapratyaya aura guNapratyaya - ye do bheda haiM / manaH paryavajJAna ke Rjumati aura vipulamati -- ye do bheda haiM / kevalajJAna kA dUsarA koI bheda nahIM hai / yaha eka hI bheda vAlA hai / matijJAna se viparIta jJAna ko 'matiajJAna' kahate haiM / arthAt avizeSita mati, samyag - dRSTi ke liye matijJAna hai aura mithyAdRSTi ke liye matiajJAna hai / isI taraha avizeSita zruta, samyagdRSTi ke liye zrutajJAna hai aura mithyAdRSTi ke liye 'zrutaajJAna' hai / avadhijJAna se viparIta jJAna ko 'vibhaMgajJAna' kahate haiM / jJAna meM avagraha Adi ke ekArthaka nAma kahe gaye haiM, ve yahA~ ajJAna ke prakaraNa meM nahIM kahane cAhiye / jJAnI ajJAnI 25 prazna - raiyA NaM bhaMte! kiM NANI, aNNANI ? 25 uttara - goyamA ! NANI vi, aNNANI vi / je gANI te NiyamA tiSNANI, taM jahA - AbhiNibohiyaNANI, suyaNANI, ohiNANI | je aNNANI te atthegaiyA duaNNANI, atthegaiyA tiaNNANI; evaM tiNi aNNANANi bhayaNAe / 26 prazna - asurakumArA NaM bhaMte ! kiM NANI, aNNANI ? For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAnI ajJAnI 1305 26 uttara-jaheva NeraDyA taheva, tiNNi gANANi NiyamA, tiNNi ya aNNANANi bhayaNAe, evaM jAva thaNiyakumArA / kaThina zabdArtha--mayaNAe-majanA se (vikalpa se)| bhAvArtha-25 prazna-he bhagavan ! narayika jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? ___25 uttara-he gautama ! narayika jIva jJAnI bhI hai aura ajJAnI bhI haiN| unameM jo jJAnI haiM, ve niyamA (avazya) tIna jJAna vAle hote haiM / yathA-matijJAnI, zrutajJAnI aura avdhijnyaanii| unameM jo ajJAnI haiM, unameM se kucha do ajJAna vAle haiM, aura kucha tIna ajJAna vAle haiN| isa prakAra tIna ajJAna bhajanA (vikalpa) se hote haiN| 26 prazna-he bhagavan ! asurakumAra jJAnI haiM yA ajJAna hai ? 26 uttara-hai gautama ! jisa prakAra narayikoM kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra asurakumAroM kA bhI kathana karanA cAhiye / arthAt jo jJAnI haiM, ve . avazya hI tIna jJAna gale haiM aura jo ajJAnI haiM, ve bhajanA se tIna ajJAna vAle haiN| isa prakAra stanitakumAroM taka kahanA caahiye| 27 prazna-puDhavikAiyA NaM bhaMte ! kiM NANI, aNNANI ? 27 uttara-goyamA ! No NANI, aNNANI / je aNNANI te NiyamA duaNNANI-maiaNNANI ya suyaaNNANI y| evaM jAva vnnssikaaiyaa| 28 prazna-beiMdiyANaM pucchaa| 28 uttara-goyamA ! gANI vi aNNANI vi / je NANI te NiyamA dugNANI, taM jahA-AbhiNibohiyaNANI ya suyaNANI ya / For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1306 bhagavatI sUtra-zaH 8 u. 2 narayika Adi meM jJAnI ajJAnI je aNNANI te NiyamA duaNNANI, taM jahA-maiaNNANI ya suyaaNNANI ya / evaM teiMdiya-cauriMdiyA vi / ___29 prazna-paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| 29 uttara-goyamA ! gANI vi aNNANI vi / je NANI te atthegaiyA duNNANI,. atthegaiyA tiNNANI / evaM tiNNi NANANi tiNNi aNNANANi ya bhynnaae| maNussA jahA jIvA, taheva paMca NANAI tiNNi aNNANANi ya bhynnaae| vANamaMtarA jahA gairaiyA / joisiya-vemANiyANaM tiNNi NANANi tiNNi aNNANANi NiyamA / 30 prazna-siddhANaM bhaMte ! pucchA ? 30 uttara-goyamA ! NANI, No aNNANI, NiyamA egaNANI kevalaNANI / bhAvArtha-27 prazna-he bhagavana ! pRthvIkAyika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? 27 uttara-he gautama ! ve jJAnI nahIM, kintu ajJAnI haiM / ve niyamA do ajJAna vAle haiN| yathA-matiajJAna aura zrutaajJAna / isa prakAra yAvat vanaspatikAyika paryanta kahanA caahiye| 28 prazna-he bhagavan ! beiMdriya jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI hai ?. 28 uttara--he gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM ve niyamA do jJAna vAle haiN| yathA-matijJAna aura zrutajJAna / jo ajJAnI hai, ve niyamA do ajJAna (matiajJAna aura zrutaajJAna) vAle haiN| isa prakAra teiMdriya aura cauindriya jIvoM ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra 1307 29 prazna - he bhagavan ! paJcAdraya tiryaJca yonika jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? 29 uttara-- he gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI hai| jo jJAnI haiM unameM se kitane hI do jJAna vAle haiM aura kitane hI tIna jJAna vAle haiM / isa prakAra tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se jAnane cAhiye / audhika jIvoM ke samAna manuSyoM meM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / vANavyantaroM kA kathana nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| jyotiSo aura vaimAnikoM meM niyamA tIna jJAna aura tIna ajJAna hote haiM / 30 prazna - he bhagavan ! siddha bhagavAn jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? 30 uttara - he gautama! siddha bhagavAn jJAnI haiM, ajJAnI nahIM / ve niyamA eka kevalajJAna vAle haiM / , vivecana - - samyagdRSTi nairayika jIvoM ko bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai / isaliye ve niyamA ( avazya ) tIna jJAna vAle hote haiM / jo ajJAnI hote haiM, unameM kitane hI do ajJAna vAle hote haiM / jaba koI asaMjJI paJcendriya tiryaJca, naraka meM utpanna hotA hai, taba usako aparyApta avasthA meM vibhaMgajJAna nahIM hotA / isaliye do ajJAna hI hote haiM / jo mithyAdRSTi saMjJau paJcendriya, naraka meM utpanna hotA hai, to usako aparyApta avasthA meM bhI vibhaMgajJAna hotA hai / isaliye usakI apekSA tIna ajJAna kahe gaye haiM / indriya, indriya aura cauindriya jIvoM meM jisa aupazamika samyagdRSTi manuSya ne athavA tiryaJca ne, vikalendriya kA AyuSya pahale bAMdha liyA hai, vaha upazama samakita kA vamana karatA huA unameM utpanna hotA hai / usa jIva ko aparyApta avasthA meM sAsvAdana samyagdarzana hotA hai / vaha jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha AvalikA taka rahatA hai, tabataka vaha jJAnI kahalAtA hai| isake bAda vaha mithyAtva ko prApta hokara ajJAnI bana jAtA hai / isaliye vikalendriyoM meM jJAna kA kathana kiyA gayA hai / jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra 31 prazna - NirayagaiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI, aNNANI ? For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1308 bhagavatI sUtra---za. 8 u. 2 jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra ___31 uttara-goyamA ! NANI vi aNNANI vi; tiNNi NANAI NiyamA, tiNNi aNNANAiM bhayaNAe / 32 prazna-tiriyagaiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI aNNANI ? 32 uttara-goyamA ! do NANA, do aNNANA NiyamA / 33 prazna-maNussagaiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI, aNNANI ? 33 uttara-goyamA ! tiNNi NANAI bhayaNAe, do aNNANAI NiyamA / devagaiyA jahA NirayagaiyA / 34 prazna-siddhagaiyA NaM bhaMte ! 34 uttara-jahA siddhaa| kaThina zabdArtha--NirayagaiyA--naraka gati meM jAte hue| bhAvArtha-31 prazna-he bhagavan ! nirayagatika (naraka meM jAte hae) jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? ___31 uttara-he gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI hai / jA jAnI haiM, ve niyamA tIna jJAna vAle haiM aura jo atAtI haiM, ve bhajanA se jIna ajJAna vAle haiN| 32 prazna-he bhagavan ! tiryaJcagatika (tiyaMJcagati meM jAte hue) jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? 32 uttara-he gautama ! unako niyamA do jJAna yA do ajJAna hote haiN| 33 prazna-he bhagavan ! manuSyagatika jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? 33 uttara-he gautama! unako bhajanA se tIna jJAna hote haiM aura niyamA do ajJAna hote hai / devagatika jIvoM kA varNana, nirayagatika jIvoM ke samAna jAnanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra 1309 34 prazna-he bhagavan ! siddhagatika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ?! 34 uttara-he gautama ! unakA kathana siddhoM kI taraha karanA cAhiye arthAt ve niyamA eka kevalajJAna vAle hote haiN| 35 prazna-saiMdiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI aNNANI ? 35 uttara-goyamA ! cattAri NANAI, tiNi aNNANAI bhynnaae| 36 prazna-egidiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI0 ? 36 uttara-jahA puDhavikkAiyA, beiMdiya teiMdiya-cauriMdiyA / do NANA, do aNNANA NiyamA / paMciMdiyA jahA saiMdiyA / . 37 prazna-aNidiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI0 ? - 37 uttara-jahA siddhaa| 38 prazna-sakAiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI aNNANI ? 38 uttara-goyamA ! paMca NANANi tiSNi aNNANAI bhayaNAe / puDhavikkAiyA jAva vaNassaikAiyA No NANI, aNNANI, NiyamA duaNNANI, taM jahA-maiaNNANI ya suyaaNNANI ya / tasakAiyA jahA sakAiyA / 39 prazna-akAiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI ? 39 uttara-jahA siddhaa| . kaThina zabdArtha-akAiyA-(jinake kAyA-zarIra nahIM, aise siddh)| bhAvArtha-35 prazna-he bhagavan ! sendriya (indriya vAle) jIva jJAnI haiM, For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1310 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna ajJAna ko bhajanA. ke bIsa dvAra yA ajJAnI haiM ? ..35 uttara-he gautama ! unako bhajanA se cAra jJAna aura tIna ajJAna hote haiN| 36 prazna-he bhagavan ! ekendriya jIva, jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? .36 uttara-he gautama ! ekendriya jIvoM kA kathana (sattAIsaveM sUtra meM kathita) pRthvIkAyika jIvoM kI taraha kahanA cAhiye / beiMdriya, teindriya aura caturindriya jIvoM meM niyamA do jJAna yA do ajJAna hote haiM / paJcendriya jIvoM kA kathana saindriya jIvoM kI taraha jAnanA cAhiye / 37 prazna-he bhagavan ! anindriya (indriya rahita) jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? 37 uttara-he gautama ! unakA kathana siddha jIvoM (30 veM sUtra) kI taraha jAnanA caahiye| 38 prazna-he bhagavan ! sakAyika jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? 38 uttara-he gautama ! sakAyika jIvoM ko pAMca jJAna' aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika jIva jJAnI nahIM, ajJAnI hote haiN| ve niyanA do ajJAna (mati-ajJAna aura zrutaajJAna) vAle haiN| sakAdhika jIvoM kA kayana sakAyika jIvoM kI taraha jAnanA caahiye| 39 prazna-he bhagavan ! akAyika (kAyA rahita) jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? 39 uttara-he gautama ! inakA kathana siddhoM kI taraha jAnanA cAhiye ? 40 prazna-suhamA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI ? 40 uttara-jahA puDhavikkAiyA / 41 prazna-bAyarA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI0? .. 41 uttara-jahA sakAiyA / For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra 1611 42 prazna-NosuhamA NovAyarA NaM bhaMte ! jIvA0 ? 42 uttara-jahA siddhaa| kaThina zabdArtha-NosuhamA NobAyarA-jo na to sUkSma haiM aura na bAdara haiM (siddha) / bhAvArtha-40 prazna-he bhagavan ! sUkSma jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 40 uttara-he gautama ! inakA kathana pathvIkAyika jIvoM ke samAna jAnanA caahiye| 41 prazna-hai bhagavan ! bAdara jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 41 uttara-he gautama ! inakA kathana sakAyika jIvoM ke samAna jAnanA caahiye| 42 prazna-he bhagavan ! nosUkSana nobAdara jIva, jJAnI hai, yA ajJAnI ? 42 uttara-he gautama / inakA kathana siddha jIvoM kI taraha jAnanA caahiye| 43 prazna-pajattA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI ? 43 uttara-jahA sakAiyA / 44 prazna-pajattA NaM bhaMte ! NeraDyA kiM NANI ? 44 uttara-tiNNi NANA, tiNNi aNNANA NiyamA, jahA raiA, evaM jAva thaNiyakumArA / puDhavikAiyA jahA egidiyA / evaM jAva cauridiyA / 45 prazna-pajattA NaM bhaMte ! paMciMdiyatirikkhajoNiyA kiM NANI aNNANI ? 45 uttara-tiNNi NANA, tiNNi aNNANA bhynnaae| maNussA For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1312 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra jahA makAiyA / vANamaMtara-joisiya-vemANiyA jahA NeraiyA / 46 prazna-apajattA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI, aNNANI ? 46 uttara-tiNNi NANA, tiNNi aNNANA bhayaNAe / 47 prazna-apajattA NaM bhaMte ! NeraDyA kiM NANI, aNNANI ? 47 uttara-tiNi NANA NiyamA, tiNi aNNANA bhaya. NAe / evaM jAva thaNiyakumArA / puDhavikkAiyA jAva vaNassaikAiyA jahA egidiyaa| bhAvArtha-43 prazna-he bhagavan ! paryApta jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM? 43 uttara--he gautama ! inakA kathana sakAyika jIvoM ke samAna jAnanA caahiye| 44 prazna-he bhagavan ! paryApta narayika jIva jJAnI hai; yA ajJAnI hai ? 44 uttara-he gautama ! inako niyamA tIna jJAna yA tIna ajJAna hote haiN| narayika jIvoM ke kathana ke samAna yAvat stanitakumAra devoM taka jAnanA cAhiye / pRthvIkAyika jIvoM kA kathana aura beindriya, teindriya aura caturindriya taka ke jIvoM kA kathana ekendriya (sU. 36 meM kathita) jIvoM ke samAna jAnanA caahiye| 45 prazna-he bhagavan ! paryApta paJcendriya tiryaJcayonika jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? 45 uttara-he gautama ! inake tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| manuSyoM kA kathana sakAyika (sU. 38) kI taraha jAnanA cAhiye / bANavyantara, jyotiSI aura vaimAnikoM kA kathana narayika jIvoM (su. 25) kI taraha jAnanA caahie| 46 prazna he bhagavan ! aparyApta jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhagavatI sUtra -za 8 u. 2 jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra 46 uttara - he gautama! inake tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / 47 prazna - he bhagavan ! aparyApta nairayika jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? 47 uttara - he gautama! inameM tIna jJAna niyama se aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / isI prakAra yAvat stanita kumAra devoM taka jAnanA cAhiye / aparyApta pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika taka ke jIvoM kA kathana ekendriya (sU. 36) jIvoM ke samAna jAnanA cAhiye / 1313 48 prazna - beiMdiyANaM pucchA / 48 uttara - do NANA, do aNNANA NiyamA / evaM jAva paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM / 49 prazna - apajjattagA NaM bhaMte ! maNuratA kiM NANI, aNNANI ? 49 uttara - tiSNi NANAI bhayaNAe, do aNNANAI NiyamA / vANamaMtarA jahA NeraiyA / apajattagANaM joisiya- vemANiyANaM tiSNi NANA, tiSNi aNNANA NiyamA / 50 prazna - gopajattagA NoapajjattagA bhaMte! jIvA kiM NANI0 ? 50 uttara - jahA siddhA / bhAvArtha - 48 prazna - he bhagavan ! aparyApta beindriya jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 48 uttara - he gautama! inheM do jJAna yA do ajJAna niyamA hote hai / isI prakAra yAvat paJcendriya tiryaJcayonika taka jAnanA cAhiye / 49 prazna - he bhagavan ! aparyApta manuSya jJAnI haiM, yA ajJAnI ? For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1314 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra 49 uttara-he gautama ! unameM tIna jJAna bhajanA se aura do ajJAna niyamA hote hai / vANavyantaroM kA kathana narayika (sUtra 47) jIvoM kI taraha jAnanA cAhiye / aparyApta jyotiSI aura vaimAnikoM meM tIna jJAna aura tIna ajJAna niyamA hote hai| 50 prazna-he bhagavan ! noparyApta noaparyApta jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 50 uttara-he gautama ! unakA kathana siddha jIvoM ke samAna (sUtra 30) jAnanA caahiye| 51 prazna-NirayabhavatthA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI aNNANI ? 51 uttara-jahA NirayagaiyA / 52 prazna-tirayabhavatthA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI aNNANI ? 52 uttara-tiNi NANA, tiNNi aNNANA, bhayaNAe / 53 prazna-maNussabhavatthA Na ? 53 uttara-jahA sakAiyA / 54 prazna-devabhavatthA NaM bhaMte !0 ? 54 uttara-jahA NirayabhavatthA / abhavatthA jahA siddhaa| kaThina zabdArtha-tirayamavatthA--tiyaMca bhava meM rahe hue| bhAvArtha-51 prazna-he bhagavan ! niraya-bhavastha-narakagati meM rahe hue jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 51 uttara-he gautama ! inakA kathana nirayagatika jIvoM (sU. 31) ke samAna jAnanA caahiye| 52 prazna-he bhagavan ! tiryagbhavastha jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 52 uttara-he gautama ! unake tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra 1315 hote haiN| 53 prazna-he bhagavan / manuSya-mavastha jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? ... 53 uttara-he gautama ! inakA kathana sakAyika jIvoM (sa. 38) ke samAna jAnanA caahiye| 54 prazna-he bhagavan ! deva-bhavastha jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 54 uttara-he gautama ! inakA kathana nirayabhavastha jIvoM (sU. 51) ke samAna jAnanA cAhiye / abhavasya jIvoM kA kathana siddhoM (sU. 30) ke samAna jAnanA caahiye| 55 prazna-bhavasiddhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI0 ? 55 uttara-jahA skaaiyaa| 56 prazna-abhavasiddhiyANaM pucchaa| 56 uttara-goyamA ! No NANI, aNNANI, tiNNi aNNANAI bhynnaae| ____57 prazna-NobhavasiddhiyA NoabhavasiddhiyA NaM bhaMte ! jIvA0 ? 57 uttara-jahA siddhaa| 58 prazna-saNNINaM pucchaa| 58 uttara-jahA siNdiyaa| asaNNI jahA beiNdiyaa| NosaNNI NoasaNNI jahA siddhaa| kaThina zabdArtha--saNNI- mana vAle jIva / bhAvArtha-55 prazna-he bhagavan ! bhavasiddhika(bhavya jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAnI ajJAnI kI bhajanA ke bIsa dvAra 55 uttara-he gautama ! unakA kathana sakAyika jIvoM (sU. 38) ke samAna jAnanA caahiye| 56 prazna-he bhagavan ! abhavasiddhika jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? 56 uttara-he gautama ! ye jJAnI nahIM, kintu ajJAnI hai| inameM tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 57 prazna-he bhagavan ! nomavasiddhika-noabhavasiddhika jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 57 uttara-he gautama ! unakA kathana siddha jIvoM (sU. 30) ke samAna jAnanA caahiye| 58 prazna-he bhagavan ! saMjJo jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 58 uttara-he gautama ! inakA kathana sendriya jIvoM (sU. 35) ke samAna jAnanA cAhiye / asaMjJI jIvoM kA kathana beindriya jIvoM (sU. 28) ke samAna jAnanA cAhiye / mosaMjI-noasaMjo jIvoM kA kathana siddha jIvoM (sU. 30) ke samAna jAnanA caahiye| vivecana-kauna-se jIva, kitane jJAna vAle aura kitane ajJAna vAle hote haiM, yaha bAta yahAM vatalAI gaI hai| ise 'jJAnalabdhi' bhI kahate haiM / isakA kathana bIsa dvAroM se kiyA gayA hai / dvAra gAthA yaha hai gaiiMdie ya kAe, suhame pajjattae bhavatye ya / bhavasiddhie ya saNNI, laddhi uvaoga joge ya // 1 // lessA kasAya vee AhAre, gANagoyare kaale| aMtara appAbahuyaM ca, pajjavA ceva dArAI // 2 // artha-1 gati, 2 indriya, 3 kAya, 4 sUkSma, 5 paryApta, 6 bhavastha, 7 bhavasiddhika, 8 saMjJI, 9 landhi, 10 upayoga, 11 yoga, 12 lezyA, 13 pAya, 14 veda, 15 AhAra, 16 jJAna gocara (viSaya), 17 kAla, 18 antara, 19 alpavahutva aura 20 paryAya / 1 gatidvAra-gatidvAra meM sabase prathama nirayagati kA kathana kiyA gayA hai| niraya For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jAna ajAna kI bhajanA ke vIsa dvAra 1317 arthAt naraka meM gati arthAt gamana jina jIvoM kA ho, ve 'nirayagatika' kahalAte haiM / tAtparya yaha hai ki paJcendriya tiryaJca aura manuSya, ve samyagdRSTi hoM athavA mithyAdRSTi, jJAnI hoM athavA ajJAnI, jo narakagati meM utpanna hone vAle haiM, arthAt yahA~ se mara kara naraka meM jAne ke liye vigraha gati meM (antarAla gati meM) cala rahe haiN| ve jIva yahA~ 'nirayagati' zabda se liye gaye haiN| isI artha ko batalAne ke liye niraya' zabda ke mAtha-- 'gani' zabda kA prayoga kiyA gayA hai / nirayagatika jIva yadi jJAnI hoM, to niyama me tIna mAnavAle hote haiN| kyoMki unheM avadhijJAna bhavapratyaya hone ke kAraNa vigraha gati meM bhI hotA hai / yadi ve ajJAnI hoM, to tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| kyoMki jaba amaMjA paJcendriya tiyaMca, naraka meM jAtA hai, to aparyApta avasthA taka use vibhaMgajJAna nahIM hotA / usa mama / usake do ajJAna hI hote haiM / mithyAdRSTi saMjo ko antarAla avasthA se hI tIna ajJAna hote haiN| kyoMki usako bhavapratyaya vibhaMgajJAna hotA hai / isaliya tIna ajJAna bhajanA se kahe gaye haiN| tiryacagati meM jAte hue bIca meM vigraha-gati meM rahA huA jIva tiryaJca-gatika' kahalAtA hai| use niyama se do jJAna yA do anAna hote haiN| kyoki samyagdRSTi jIva avadhijJAna se girane ke bAda hI mani-dhruta jJAna mahita tiryacagati meM jAtA hai / isaliye use niya mA do jJAna hote haiM / mithyAdaSTi jIva, vibhaganAna meM girane ke bAda mani anAna, zruta ajJAna sahita tiryaMca gati meM jAtA hai / isaliye niyama meM vaha do ajJAna vAlA hotA hai| ___ manuSyagati meM jAte hue vigrahAMta meM caratA huA jIva--'manupyagatika' kahalAtA hai / usa meM bhajanA se tIna jJAna hote haiM athavA do anAna niyama se hote haiM / manuSyagati meM jAte hue jIva jo jJAnI hote haiM, unameM se kitane hI tIrthakara kI taraha avadhijAna sahita manuSya-gati meM jAte haiM, unheM tIna jJAna hote haiM / kitane hI jIva avadhinAna hita manuSya gati meM jAte haiM, unheM do jJAna hote haiM / isaliye yahAM tIna jJAna bhajanA se kahe gaye haiM / jo mithyAdRSTi haiM, ve vibhaMgajJAna rahita hI manuSya gati meM utpanna hote haiM, isaliye unheM do ajJAna niyama se hote haiN| . devagati meM jAte hue vigrahagati meM vartatA huA jIva-'deva-gatika' kahalAtA hai / unakA kathana narakagatika jIvoM kI taraha jAnanA caahiye| kyoMki devagati meM jAne vAloM meM jo jJAnI haiM, unheM devAyu ke prathama samaya meM hI bhavapratyaya avadhijJAna utpanna ho jAtA hai| isaliye nairayikoM kI taraha unake tIna jJAna niyama se hote haiM / jo. ajJAnI haiM aura For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1318 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna ajJAna kI bhajanA ke bIsa dvAra asaMjJI se deva gati meM utpanna hote haiM, unheM aparyApta avasthA meM vibhaMgajJAna nahIM hotA, isaliye unameM do ajJAna hote haiM / jo ajJAnI saMjJI se Akara devagati meM utpanna hote haiM, unheM bhavapratyaya vibhaMgajJAna hotA hai, isalie ve tIna ajJAna vAle hote haiM / ataeva tIna ajJAna bhajanA se kahe gaye haiN| siddha aura siddhagatika jIvoM meM koI bheda nahIM haiM, tathApi yahA~ gati-dvAra kA prakaraNa cala rahA hai, isa krama ke kAraNa siddhagatika jIvoM kA pRthak nirdeza kara diyA gayA hai| 2 indriya dvAra-sandriya kA artha hai-'indriya vAle jIva' arthAt indriyoM ke upayoga se kAma lene vAle jiiv| ye jJAnI aura ajJAnI donoM prakAra ke hote haiN| inameM se jJAnI jIvoM ko cAra jJAna bhajanA se hote haiM arthAt kinhIM ko do, kucha ko tIna aura kucha ko cAra jJAna hote haiM, unheM kevalajJAna nahIM hotA, kyoMki kevalajJAna to atIndriya jJAna hai / yahA~ do, tIna Adi jJAnoM kA kathana kiyA gayA hai, vaha labdhi kI apekSA samajhanA cAhiye / kyoMki upayoga kI apekSA to sabhI jIvoM ko eka samaya meM eka hI jJAna hotA hai / ajJAno sendriya jIvoM ko tIna ajJAna bhajanA se hote haiM, arthAt kinhIM jIvoM ko do aura kinhIM jIvoM ko tIna ajJAna hote haiN| ekendriya jIva mithyAdRSTi hote haiM, ataeva ve ajJAnI hI hote haiM / una meM niyama se do ajJAna hote haiM / beindriya, teindriya aura caurindriya meM do jJAna yA do ajJAna niyama se hote haiM, kyoMki unameM sAsvAdana guNasthAna honA sambhava hai / usa avasthA meM do jJAna pAye jAte haiM / isakI sthiti utkRSTa chaha AvalikA kI hai / isake atirikta do ajJAna hote haiN| ___ anindriya arthAt indriyoM ke upayoga se rahita jIva kevalajJAnI hote haiM / unakA kathana siddha jIvoM ke samAna hai arthAt unameM eka mAtra kevalajJAna pAyA jAtA hai| 3 kAya dvAra-kAyA arthAt audArikAdi zarIra, athavA pRthvIkAyika Adi chaha kAya / kAya sahita ko 'sakAyika' jIva kahate haiM / ve kevalI bhI hote haiM, isaliye sakA. yika samyagdRSTi jIva meM pAMca jJAna bhajanA se hote haiM aura mithyAdRSTi jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / jinake audArika Adi kAya nahIM hai, athavA jo pRthvIkAya Adi chahoM kAya meM se kisI bhI kAya meM nahIM haiM, ve 'akAyika' kahalAte haiM / akAyika jIva siddha hote haiM, unameM eka kevalajJAna hotA hai| 4 sUkSma dvAra-sUkSma jIva, pRthvIkAyika ke samAna mithyAdRSTi hote haiM / mataH unameM For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna ajJAna kI bhajanA ke vIsa dvAra 1319 do ajJAna hote haiM / sakAyika jIvoM kI taraha vAdara jIva kevalajJAnI bhI hote haiM / ataH sakAyika kI taraha unameM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| ... 5 paryApta dvAra-paryApta jIva kevalajJAnI bhI hote haiM / isaliye unameM sakAyika jIvoM kI taraha pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / paryApta narayikoM meM tIna jJAna yA tIna anAna niyamA hote haiN| kyoki asaMjI jIvoM se Aye hue narayikoM meM aparyApta avasthA meM vimaMgajJAna kA abhAva hotA hai, kintu paryApta avasthA meM to unheM tIna ajJAna niyama se hote haiN| isI prakAra bhavana pati aura vANavyantara devoM meM bhI jAnanA cAhiye / paryApta vikalendriyoM meM niyama se do ajJAna hote haiM / paryApta paMcendriya tiryaJca jIvoM meM kitane hI jIvoM ko avadhijJAna hotA hai aura kitane hI jIvoM ko nahIM hotA / tathA kitane hI jIvoM ko vimaMgajJAna hotA hai aura kitane hI jIvoM ko nahIM hotaa| isaliye unameM tIna jJAna tIna ajAna bhajanA se pAye jAte haiM / narayika aura bhavanapati devoM ke aparyApta meM tIna jJAna niyama se aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / aparyApta veindriya Adi jIvoM meM se kitane hI jIvoM ko sAsvAdana samyagdarzana kA sambhava hone se unameM do jJAna pAye jAte haiM, zeSa meM do ajJAna pAye jAte haiM / . samyagdRSTi manuSyoM meM aparyApta avasthA meM tIrthaGkara Adi ke samAna avadhijJAna honA sambhava hai / isaliye unameM tIna jJAna bhajanA se pAye jAte haiM / mithyAdRSTi jIvoM ko aparyApta avasthA meM vibhaMgajJAna nahIM hotA / isaliye unameM niyama se do ajJAna pAye jAte haiM / aparyApta vANavyantara deva, narayikoM ke samAna niyama se tIna jJAna vAle, do ajJAna vAle yA tIna ajJAna vAle hote haiM / kyoMki asaMjJI jIvoM meM se Akara jo unameM utpanna hotA hai, usa meM aparyApta avasthA meM vibhaMgajJAna kA abhAva hotA hai, zeSa meM avadhijJAna athavA vibhaMgajJAna niyama se hotA hai| jyotiSI aura vaimAnika devoM meM saMjJI jIvoM meM se hI Akara utpanna hote haiM, isa. liye unameM aparyApta avasthA meM bhI bhavapratyaya avadhijJAna athavA vibhaMgajJAna avazya hotA hai / isaliye unameM niyama se tIna jJAna, yA tIna ajJAna hote haiN| noparyApta noaparyApta arthAt paryApta aura aparyApta bhAva se rahita jIva siddha hote haiM / kyoMki ve aparyApta aura nAma karma se rahita haiN| unameM eka mAtra kevalajJAna pAyA jAtA hai / . . 6 bhavastha dvAra-nirayabhavastha kA artha hai-narakagati meM utpatti sthAna ko prApta hue| For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1320 - - bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi ... unakA kathana nirayagatika jIvoM ke samAna jAnanA cAhiye / arthAt ve niyama se tIna jJAna vAle yA bhajanA se tIna ajJAna vAle hote haiM, zeSa kathana Upara A cukA hai| 7 bhavasiddhika dvAra-bhavasiddhika (bhavya) jIva sakAyika jIvoM ke samAna pAMca jJAna vAle athavA tIna ajJAna vAle bhajanA se hote haiM / arthAt samyagdRSTi jIvoM meM pAMca jJAna kI bhajanA hai aura mithyAdRSTi jIvoM meM tIna ajJAna kI bhajanA hai| ... - abhavasiddhika jIvoM meM tIna ajJAna kI bhajanA hai, unameM jJAna nahIM hotaa| kyoMki ve sadA mithyAdRSTi hI rahate haiN| 8 saMjJI dvAra-saMjJI jIvoM kA kathana saindriya jIvoM ke samAna hai| arthAt unameM cAra jAna athavA tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / asaMjJI jIvoM kA kathana baMindriya jIvoM ke samAna hai arthAt aparyApta avasthA meM unameM sAsvAdana samyagdarzana kA sambhava hone se do jAna bhI pAye jAte haiM / paryApta avasthA meM to unameM niyama se do ajJAna hI hote haiM / . isase Age jJAnAdi labdhi dvAra kA kathana kiyA jAtA hai| jJAna-darzanAdi labdhi . - : 59 prazna-kaivihA NaM bhaMte ! laddhI paNNatA ? 59 uttara-goyamA ! dasavihA laddhI paNNattA, taM jahA-1NANaladdhI, 2 saNaladdhI, 3 carittaladdhI, 4 carittAcarittaladdhI, 5 dANaladdhI, 6 lAbhaladdhI, 7 bhogaladdhI, 8 uvabhogaladdhI, 9 vIriyaladdhI10 iNdiylddhii| 60 prazna-NANaladdhI NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA ? _ 60 uttara-goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA-AbhiNivohiyaNANaladdhI, jAva kevalaNANaladdhI / For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi 61 prazna - aNNANalI NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA ? 61 uttara - goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA maiaNNANaladdhI, suyaaNNANaladvI, vibhaMgaNANaladvI / kaThina zabdArtha-laddhI - labdhi- prApti / 1321 bhAvArtha - 59 prazna - he bhagavan ! labdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 59 uttara- he gautama ! dasa prakAra kI kahI gaI hai / yathA-1 jJAnalabdhi, 2 darzanalabdhi, 3 cAritralabdhi, 4 cAritrAcAritralabdhi, 5 dAnalabdhi, 6 lAbhalabdhi, 7 bhogalabdhi, 8 upabhogalabdhi, 9 vIryalabdhi aura 10 indriyalabdhi | 315 60 prazna - he bhagavan ! jJAna-labdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 60 uttara - he gautama ! jJAnalabdhi pA~ca prakAra kI kahI gaI hai / yathAAbhinibodhikajJAna labdhi yAvat kevalajJAna labdhi / 61 prazna - he bhagavan ! ajJAna-labdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 61 uttara - he gautama! ajJAna-labdhi tIna prakAra kI kahI gaI hai / yathA - matiajJAna labdhi, zrutaajJAna labdhi aura vibhaMgajJAna labdhi / 62 prazna - daMsaNaddhI NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA ? 62 uttara - goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA sammadaMsaNaladI, micchAdaMsaNaladdhI, sammAmicchAdaMsaNaladvI / bhAvArtha - 62 prazna - he bhagavan ! darzana- labdhi, kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 62 uttara-he gautama ! darzana-labdhi tIna prakAra kI kahI gaI hai| yathA-. 1 samyagdarzana labdhi, 2 mithyAdarzana labdhi aura 3 samyagmithyAdarzana labdhi / For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1322 bhagavatI sUtra - . 8. u. 2 jJAna darzanAdi labdhi 63 prazna - carittaladdhI NaM bhaMte! kaivihA paNNattA ? 63 uttara - goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA - sAmAiyacaritta laddhI, cheovaTThAvaNiyacarittadvI, parihAravisuddhicarittaladdhI, suhumasaMparAyacarittaladdhI, ahakkhAyacarittaladdhI / kaThina zabdArtha - aharavAyacaritaladvI - yathAkhyAta cAritra labdhi. / bhAvArtha - 63 prazna - he bhagavan ! cAritra-labdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai| 63 uttara - he gautama ! cAritra-labdhi pAMca prakAra kI kahI gaI hai / yathA - 1 sAmAyika cAritra labdhi, 2 chedopasthApanIya cAritra-labdhi 3 parihAravizuddhi cAritra labdhi 4 sUkSma samparAya cAritra-labdhi aura 5 yathAkhyAta cAritra-labdhi | 64 prazna - carittAcarittaladdhI NaM bhaMte! kaivihA paNNattA / 64 uttara - goyamA ! egAgArA paNNattA, evaM jAva uvabhogalI egAgArA paNNattA / kaThina zabdArtha -egAgArA - eka prakAra kI / bhAvArtha -- 64 prazna - - he bhagavan ! cAritrAcAritra labdhi kitane prakAra kI kahI gaI haiM ? 64 uttara - he gautama ! vaha eka hI prakAra kI kahI gaI hai / isI prakAra dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi aura upabhogalabdhi, ye saba eka eka prakAra kI kahI gaI hai / 65 prazna - vIriyaladdhI NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA ? 65 uttara - goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA - bAlavI riyaladdhI, For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi 1323 paMDiyabIriyaladdhI, bAlapaMDiyabIriyaladdhI / bhAvArtha-65 prazna-he bhagavan ! vIrya-labdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 65 uttara-he gautama! vIrya-labdhi tIna prakAra kI kahI gaI hai / yathA1 bAlavIrya labdhi, 2 paNDitavIrya labdhi aura 3 bAlapaNDitavIrya labdhi / 66 prazna-iMdiyaladdhI NaM bhaMte ! kaivihA paNattA ? 66 uttara-goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA-soiMdiyaladdhI, jAva phaasiNdiylddhii| ___bhAvArtha--66 prazna-he bhagavan ! indriya-labdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? .: 66 uttara-he gautama ! indriya-labdhi pAMca prakAra kI kahI gaI hai| yathA-zrotrendriya labdhi yAvat sparzanendriya labdhi / 67 prazna-NANaladdhiyA NaM bhaMte! jIvA kiM NANI, aNNANI ? 67 uttara-goyamA ! NANI, No aNNANI / atthegaiyA duNNANI evaM paMca NANAI bhayaNAe / 68 prazna-tassa aladdhIyA NaM bhaMte ! jIvA kiMNANI, aNNANI? 68 uttara-goyamA ! No NANI, aNNANI / atthegaiyA duaNNANI, tiNNi aNNANAiM bhayaNAe / 69 prazna-AbhiNivohiyaNANaladdhIyA NaM bhaMte ! jIvA ki NANI, aNNANI? For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1324 bhagavatI sUtra--za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi 69 uttara-goyamA ! NANI, No annnnaannii| atgaiyA duNNANI, tiNNANI, cattAri NANAI bhynnaae| 70 prazna-tassa aladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI, aNNANI ? ___70 uttara-goyamA ! NANI vi aNNANI vi / je NANI te NiyamA egaNANI-kevalaNANI / je aNNANI te atthegaiyA . duaNNANI, tiNNi aNNANAiM bhayaNAe / evaM suyaNANaladdhIyA vi| tassa aladdhIyA vi jahA AbhiNibohiyaNANassa aladdhIyA / 71 prazna-ohiNANaladdhIyANaM pucchaa| 71 uttara-goyamA ! NANI, No aNNANI / atthegaiyA tiNNANI,atthegaiyA cunnaannii| je tiNNANI te AbhiNivohiyaNANI, suyaNANI, ohiNANI, je cauNANI te AbhiNibohiyaNANI, suyaNANI, ohiNANI, mnnpjjvnnaannii| ___ 72 prazna-tassa aladdhiyANa pucchaa| / 72 uttara-goyamA ! gANI vi aNNANI vi / evaM ohiNANavajAiM cattAri NANAiM tiNNi aNNANAI bhynnaae| 73 prazna-maNapajavaNANaladdhiyANaM pucchaa| 73 uttara-goyamA ! gANI, No aNNANI / atyaMgaiyA tiNNANI, atyaMgaiyA cunnaannii| je tiNNANI te AbhiNibo. For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi 1325 hiyaNANI, suyaNANI, maNapajavaNANI / je cauNANI te AbhiNibohiyaNANI, suyaNANI, ohiNANI, mnnpjvnnaannii| 74 prazna tassa aladdhiyANaM pucchaa| 74 uttara-goyamA ! NANI vi, aNNANI vi; maNapajjavaNANavajAiM cattAri NANAI, tiNNi aNNANAI bhayaNAe / 75 prazna-kevalaNANaladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI, annnnaannii| 75 uttara-goyamA ! NANI, No annnnaannii| NiyamA egnnaannii-kevlnnaannii| 76 prazna-tassa aladdhiyANaM pucchA / 76 uttara-goyamA ! NANI vi, aNNANI vi / kevalaNANavajAiM cattAri NANAI, tiNNi aNNANAiM bhayaNAe / 77 prazna-aNNANaladdhiyANaM pucch| 77 uttara-goyamA ! No NANI, aNNANI / tiNNi aNNApAiM bhynnaae| 78 prazna-tassa aladdhiyANaM pucchaa| 78 uttara-goyamA ! NANI, No aNNANI / paMca NANAI bhayaNAe, jahA aNNANassa laddhiyA aladdhiyA ya bhaNiyA evaM maiaNNANassa suyaaNNANassa ya laddhiyo aladdhiyA ya bhANiyavvA / For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1326 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi ... vibhaMgaNANaladdhIyANaM tiNi aNNANAI NiyamA / tassa aladdhIyANaM paMca NANAiM bhayaNAe, do aNNANAiM NiyamA / kaThina zabdArtha-atthegaiyA-kucha, aladdhiyA-aprApti vaale| bhAvArtha-67 prazna-he bhagavan ! jJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 67 uttara-he gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM se kitane hI do jJAna vAle hote haiM / isa prakAra unameM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| __68 prazna-he bhagavan ! jJAnalabdhi rahita jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? ___68 uttara-he gautama ! ve jJAnI nahIM, ajJAnI hai / unameM se kitane hI do ajJAna vAle hote haiM aura kitane hI jIva tIna ajJAna vAle hote haiN| isa prakAra unameM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| 69 prazna-he bhagavan ! Abhinibodhika jJAna-labdhi vAle jIva jJAnI hai, yA ajJAnI ? 69 uttara-he gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM se kitane hI jIva do jJAna vAle hote haiM, kitane hI tIna jJAna vAle aura kitaneka cAra jJAna vAle hote haiN| isa taraha unameM cAra jJAna bhajanA se pAye jAte hai| prazna-he bhagavan ! Abhinibodhika jJAna-labdhi rahita jIva, jJAnI hai, yA ajJAnI ? uttara-he gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / jo jJAnI haiM, ve niyama se eka kevalajJAna vAle hai aura jo ajJAnI haiM, unameM kitane hI do ajJAna vAle haiM aura kitaneka tIna ajJAna vAle haiN| arthAt unameM tIna ajJAna majanA se pAye jAte haiN| isa prakAra zrutajJAna labdhivAle jIvoM kA kathana Abhinibodhika jJAna labdhivAle jIvoM ke samAna kahanA cAhiye aura zrutajJAna-labdhi rahita jIvoM kA kathana Aminibodhika jJAna-labdhi rahita jIvoM ke samAna For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnanA cAhiye / ajJAnI ? bhagavatI sUtra za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi 71 prazna - he bhagavan ! avadhijJAna-labdhi vAle jIva, jJAnI haiM, yA 1327 71 uttara - he gautama! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM se kitane hI tIna jJAna vAle haiM aura kaI cAra jJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna vAle haiM aura jo cAra jJAnavAle haiM, ve AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna bAle haiM / 72 prazna - he bhagavan ! avadhijJAna-labdhi rahita jIva, jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 72 uttara - he gautama! ve jJAnI bhI haM aura ajJAnI bhI haiN| isa prakAra unameM avadhijJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / 73 prazna - he bhagavan ! mana:paryayajJAna-labdhi vAle jIva, jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 73 uttara - he gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM se kitane hI tIna jJAnavAle haiM aura kitane hI cAra jJAnavAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM, ve * AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura mana:paryayajJAna vAle haiN| jo cAra jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhakajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna vAle haiM / 74 prazna - he bhagavan ! mana:paryayajJAna labdhi rahita jIva, jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 74 uttara - he gautama! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / unameM mana:paryayajJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / 75 prazna - he bhagavan ! kevalajJAna-labdhi vAle jIva, jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 75 uttara - he gautama! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM / ve niyama se eka kevalajJAna vAle haiM / For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1328 bhagavatI sUtra--za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi 76 prazna - he bhagavan ! kevalajJAna - labdhi rahita jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 76 uttara - he gautama! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / unameM kevalajJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / 277 prazna - he bhagavan ! ajJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 2077 uttara- he gautama! ve jJAnI nahIM, ajJAnI haiM / unameM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / / 78 prazna - he bhagavan ! ajJAna-labdhi rahita jova jJAnI haiM, yA ajJAnI ? - 78 uttara- he gautama! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiM / jisa prakAra ajJAna-labdhi vAle aura ajJAna-labdhi rahita jIvoM kA kathana kiyA hai, usI prakAra matijJAna, zrutajJAna labdhi vAle tathA ina labdhi se rahita jIvoM kA kathana karanA cAhiye / arthAt sUtra 77 meM kathita ajJAna-labdhi vAle jIvoM kI taraha matiajJAna aura zrutaajJAna labdhi vAle jIvoM kA kathana karanA cAhiye / aura sUtra 78 meM kathita ajJAna -labdhi rahita jIvoM kI taraha matiajJAna labdhi rahita aura zrutaajJAna labdhi rahita jIvoM kA kathana karanA cAhiye / vibhaMgajJAna labdhi vAle jIvoM meM niyama se tIna ajJAna hote haiM aura vibhaMgajJAna labdhi rahita jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se aura do ajJAna niyamA pAye jAte haiM / 79 prazna - daMsaNaladdhiyA NaM bhaMte! jIvA kiM NANI, aNNANI ? 79 uttara -goyamA ! NANI vi, aNNANI vi; paMca NANAI tiNNi aNNANAI bhayaNAe / 80 prazna - tassa alaDiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI, aNNANI ? For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 8 u. 2 jAna darzanAdi labdhi 1326 80 uttara-goyamA ! tasma aladdhiyA Nasthi / sammAdasaNaladdhiyANaM paMca NANAI bhayaNAe / tamsa aladiyANaM tiNNi aNNANAI bhynnaae| 81 prazna-micchAdasaNaladdhIyA NaM bhaMte ! pucchaa| ___81 uttara-tiNNi aNNANAI bhaMyaNAe / tassa aladdhIyANaM paMca NANAI, tiNNi ya aNNANAI bhayaNAe / sammAmicchAdasaNaladdhiyA, aladdhiyA ya jahA micchadaMsaNalavIyA aladdhIyA taheva bhaanniyvaa| __ bhAvArtha-79 prazna-he bhagavan ! darzana labdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 79 uttara-he gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / jo jJAnI haiM, ve bhajanA se pAMca jJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM ve bhajanA se tIna ajJAna vAle haiN| 80 prazna-he bhagavan ! darzanalabdhi rahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? 80 uttara-he gautama ! darzanalabdhi rahita koI bhI jIva nahIM hotA / samyagdarzana-labdhi vAle jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se hote haiN| samyagdarzana-labdhi rahita jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / . 81 prazna-he bhagavan ! mithyAdarzana-labdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI? 81 uttara-he gautama ! ve jJAnI nahIM, ajJAnI hote haiN| unameM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / mithyAdarzana-labdhi rahita jIvoM meM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / samyamithyAdarzana labdhi (mizradRSTi) vAle jIvoM kA kathana mithyAdarzana landhi vAle jIvoM ke samAna jAnanA cAhiye aura samyagamithyAdarzana labdhi rahita jIvoM kA kathana mithyAdarzana labdhi rahita jIvoM kI taraha jAnanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi 82 prazna - carittalaDiyA NaM bhaMte! jIvA kiM NANI, aNNANI ? 82 uttara - goyamA ! paMca NANAI bhayaNAe / tassa aladvIyANaM maNapajjavaNANavajjAhUM cattAri NANAI, tiSNi ya aNNANAI bhayaNAe / 83 prazna - sAmAiyacarittaladviyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI, aNNANI ? 1330 83 uttara - goyamA ! NANI, kevalavajjAI cattAri NANAI bhaNA / tassa aladviyANaM paMca NANAI, tiSNi ya aNNANAI bhayaNAe / evaM jahA sAmAiyacarittadIyA aldvIyA ya bhaNiyA, evaM jAva ahakkhAyacarittaladvIyA aladvIyA ya bhANiyavvA NavaraM ahakkhAyacarittaladvIyANaM paMca NANAI bhayaNAe / 84 prazna - carittA carittaladvIyA NaM bhaMte! jIvA kiM NANI, aNNANI ? 84 uttara - goyamA ! NANI, No aNNANI / atthegaiyA duSNANI, atyegaiyA tiSNANI / je duSNANI te AbhiNibohiyaNANI ya suyaNANI ya / je tiSNANI te AbhiNibohiyaNANI, suyaNANI, ohiNANI / tassa aladviyANaM paMca NANAI tiSNi aNNANAI bhayaNAe / dAladhiyANaM paMca NANAI, tiNNi aNNANAI bhayaNAe / 85 prazna - tassa aladvIyANaM pucchA / For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi : * 85 uttara - goyamA ! NANI, No aNNANI / NiyamA egaNANI kevalaNANI / evaM jAva vIriyassa ladI aladdhI ya bhANiyavvA / bAlavI riyaladviyANaM tiSNi NANAI, tiSNi aNNANAI bhayagAe / tassa aladdhiyANaM paMtra NANAI bhayaNAe / paMDiyavIriyaladvIyANaM paMca NANAI bhayaNAe / tassa aladdhIyANaM maNapajjavaNANajAI NANAI, aNNANANi tiSNi ya bhayaNAe / bAlapaMDiyavI riyaladbhiyANaM tiNiNa NANAI bhayaNAe / tassa aladvIyA paMca NANAI, tiSNi aNNANAI bhayaNAe / kaThina zabdArtha-carittAcarita - kucha cAritra aura kucha acAritra (deza- cAritra ) / bhAvArtha - 82 prazna - he bhagavan ! cAritralabdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 82 uttara - he gautama! ve jJAnI hote haiM, ajJAnI nhiiN| unameM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiM | cAritralabdhi rahita jIvoM meM mana:paryaya jJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna aMjJAna bhajanA se pAye jAte haiM / 1331 : 83 prazna - he bhagavan ! sAmAyika cAritralabdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAMnI ? 83 uttara- - he gautama ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM / unameM kevalajJAna ke sivAya cAra jJAna kI bhajanA hai| sAmAyika cAritralabdhi rahita jIvoM meM pAMca jJAna aura tIna ajJAna ko bhajanA hai| isa prakAra sAmAyika cAritra labdhi vAle jIvoM ke samAna yAvat yathAkhyAtacAritra vAle jIvoM kA kathana karanA cAhiye, kintu yathAkhyAta cAritra vAle jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiM / sAmAyika cAritra-labdhi rahita jIvoM kI taraha yAvat yathAkhyAta cAritra labdhi rahita jIvoM kA kathana karanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1332 bhagavatI sUtra--za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi 84 prazna - he bhagavan ! cAritrAcAritra ( dezacAritra) labdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 84 uttara- he gautama! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM se kitane hI do jJAna vAle haiM aura kitane hI tIna jJAna vAle haiN| jo do jJAna vAle haiM, ve afbhafnabodhikajJAna aura zrutajJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM, ve Abhinibodhika jJAna, zrutajJAna aura avadhijJAnavAle haiN| cAritrAcAritra (dezacAritra ) labdhi rahita jIvoM meM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| dAnalabdhi vAle jIvoM meM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / 85 prazna - he bhagavan ! dAnalabdhi rahita jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 85 uttara - he gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM niyama se eka kevalajJAna hotA hai| isa prakAra yAvat vIryalabdhi vAle aura vIryalabdhi rahita jIvoM kA kathana karanA cAhiye / bAlavIrya-labdhi vAle jIvoM meM tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / bAlavIryalabdhi rahita jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| paNDitavIryalabdhi vAle jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se hote haiN| paNDitavIryalabdhi rahita jIvoM meM mana:paryayajJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / bAlapaNDitavIryalabdhi vAle jIvoM meM tIna jJAna bhajanA se hote haiM aura bAlapaNDitavIryalabdhi rahita jIvoM meM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / 86 prazna - iMdiyaladdhiyA NaM bhaMte! jIvA kiM NANI, aNNANI ? 86 uttara - goyamA ! cattAri NANAI, tiSNi ya aNNANAI bhayaNAe / 87 prazna- tassa aladvIyANaM pucchA / 87 uttara - goyamA ! gANI, No aNNANI / NiyamA ega For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi landhi gANI-kevalaNANI / soiMdiyaladdhiyA NaM jahA iNdiylddhiyaa| 88 prazna-tassa aladdhiyANaM pucchaa| .88 uttara-goyamA ! gANI vi aNNANI vi / je NANI te atthegaiyA dugNANI, atthegaiyA egnnaannii| je duNNANI te AbhiNivohiyaNANI, suynnaannii| je egaNANI te kevlnnaannii| je aNNANI te NiyamA duaNNANI, taM jahA-maiaNNANI ya suyaaNNANI ya / cakviMdiya-ghANidiyANaM laddhI aladdhI ya jaheba soiMdiyassa / jibhidiyaladdhiyANaM catvAri NANAI, tiNNi ya aNNANANi bhynnaae| tara, 89 prazna-tassa aladdhiyANaM pucchaa| 89 uttara-goyamA ! gANI vi aNNANI vi / je NANI te NiyamA egaNANI kevlnnaannii|je aNNANI te NiyamA duaNNANI, taM jahA-maiaNNANI ya suyaaNNANI ya / phAsiMdiyaladdhiyA aladiyA jahA iMdiyaladdhiyA ya aladdhiyA y| ___bhAvArtha-86 prazna-he bhagavan ! indriya-landhi vAle jIva jJAnI hai, yA bhajJAnI ? 86 uttara-he gautama ! unameM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA sepAye jAte haiN| 87 prazna-he bhagavan ! indriya labdhi rahita jIva jJAnI hai, yA ajJAnI ? 87 uttara-he gautama ! ve jJAnI hai, ajJAnI nhiiN| ve niyama se For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1334 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi eka kevalajJAna vAle haiM / zrotrendriya-labdhi vAle jIvoM kA kathana indriya-labdhi vAle jIvoM (su. 86 ) ke samAna jAnanA cAhiye / 88 prazna - he bhagavan ! zrotrendriya-labdhi rahita jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 88 uttara - he gautama! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM, unameM kitane hI do jJAna vAle haiM aura kitane hI eka jJAna vAle haiN| jo do jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna vAle haiN| jo eka jJAna vAleM haiM ve eka kevalajJAna vAle haiN| jo ajJAnI haiM, ve niyamA do ajJAna vAle haiN| yathAmatiajJAna aura zrutaajJAna / cakSurindriya aura ghrANendriya labdhi vAle jIvoM kA kathana zrotrendriya-labdhi vAle jIvoM (sU. 87 ) ke samAna karanA caahiye| unameM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| cakSurindriya aura ghrANendriya labdhi rahita jIvoM kA kathana zrotrendriya-labdhi rahita jIvoM kI taraha kahanA cAhiye / arthAt unameM jJAna do tathA eka aura ajJAna do pAye jAte haiM / jivhendriya labdhi vAle jIvoM meM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / 89 prazna - he bhagavan ! jivhendriya labdhi rahita jIva, jJAnI hote haiM, yA ajJAnI ? 89 uttara - he gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM, ve niyama se eka kevalajJAnI haiN| jo ajJAnI haiM, ve niyama se do ajJAna ( matiajJAna, zrutaajJAna) vAle haiM / sparzanendriya labdhi vAle jIvoM kA kathana, indriya labdhivAle jIvoM (sU. 86 ) ke samAna kahanA caahiye| unameM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / sparzanendriyalabdhi rahita jIvoM kA kathana indriya-labdhi rahita jIvoM (sU. 87) ke samAna kahanA caahiye| unameM eka kevalajJAna hotA hai / vivecana - labdhi - jJAnAdi ke pratibandhaka jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke kSaya, kSayopazama yA upazama se AtmA meM jJAnAdi guNoM kA prakaTa honA- 'labdhi' hai| isake dasa bheda haiN| yathA(1) jJAnalabdhi - jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama Adi se AtmA meM mAbhini For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi 1335 bodhika jJAna (matijAna) Adi kA prakaTa honaa| (2) darzanalabdhi-samyaka, mithyA yA mizra-zraddhAnarUpa AtmA kA pariNAma'darzanalabdhi ' hai| (3) cAritra labdhi-cAritramohanIya karma ke kSaya, kSayopazama yA upazama se hone vAlA AtmA kA pariNAma cAritra-labdhi' hai| (4) cAritrAcAritra labdhi-apratyAkhyAnI karma ke kSayopazama se hone vAle AtmA ke dezavirati rUpa pariNAma ko 'cAritrAcAritra labdhi' kahate haiM / (5) dAna labdhi-dAnAntarAya ke kSayAdi se hone vAlI labdhi / (6) lAbha labdhi-lAbhAntarAya ke kSayAdi se hone vAlI labdhi / (7) bhoga labdhi-bhogAntarAya ke kSayAdi se hone vAlI labdhi / (8) upabhoga labdhi-upabhogAntarAya ke kSayAdi se hone vAlI labdhi / (9) vIrya labdhi-vIryAnta rAya ke kSayAdi se hone vAlI labdhi / (10) indriya labdhi-matijJAnAvaraNIya ke kSayopazama se prApta huI bhAvendriyoM kA honA tathA jAtinAmakarma aura paryAptanAmakarma ke udaya se dravyendriyoM kA honA-- 'indriyalabdhi' kahalAtI hai| jJAnalabdhi ke viparIta ajJAna-labdhi hotI hai| usake tIna bheda haiM / yathA-1 matiajJAnalabdhi, 2 zrutaajJAnalabdhi aura 3 vibhaMgajJAnalabdhi / darzanalabdhi ke tIna bheda kahe gaye haiN| yathA-samyagdarzanalabdhi-mithyAtva-mohanIya karma ke kSaya, upazama yA kSayopazama se AtmA meM jo pariNAma hotA hai, use- samyagdarzanalabdhi' kahate haiM / samyagdarzana ho jAne para mati Adi ajJAna bhI samyagjJAna rUpa meM pariNata ho jAte haiN| mithyAdarzanalabdhi-mithyAtva-mohanIya karma ke udaya se--adeva meM deva buddhi, adharma meM dharma buddhi aura aguru (kuguru) meM gurubuddhi rUpa AtmA ke viparIta zraddhAna ko'mithyAdarzanalabdhi' kahate haiM / arthAt mithyAtva ke azuddha pudgala ke vedana se utpanna viparyAsa rUpa jIva-pariNAma ko mithyAdarzana labdhi kahate haiM / samyamithyA (mizra) darzana-labdhi--mithyAtva ke arddhavizuddha pudgala ke vedana rUpa mizra-mohanIya karma ke udaya se utpanna mizraruci mizra-rUpa (kucha ayathArya tatva zraddhAna rUpa) jIva ke pariNAma ko 'samyagamithyAdarzana-labdhi' kahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra--za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi cAritralabdhi--cAritramohanIya karma ke kSaya, upazama yA kSayopazama se hone vAle virati pariNAma ko 'cAritra' kahate haiN| athavA anya janma meM grahaNa kiye hue kamamala ko dUra karane ke liye mokSAbhilASI AtmA kA sarva-sAvadha yoga se nivRtta honA-. cAritra' kahalAtA hai / cAritra ke pAMca bheda haiM / unakA artha isa prakAra hai-- (1) sAmAyika cAritra-'sama' arthAt rAga-dveSa rahita AtmA ke pratikSaNa apUrva nirjarA se hone vAlI Atmavizuddhi kA prApta honA--'sAmAyika' hai| bhavATavI ke bhramaNa se paidA hone vAle kleza ko pratikSaNa nAza karane vAle, cintAmaNi, kAmadhenu aura kalpavRkSa ke sukhoM se bhI bar3hakara nirupama sukha dene vAle, aise jJAna, darzana, cAritrarUpa paryAyo ko prApta karAne vAle, rAga-dveSa rahita AtmA ke kriyAnuSThAna ko-'sAmAyika cAritra' kahate haiN| sarvasAvadha vyApAra kA tyAga karanA evaM niravadya vyApAra kA sevana karanA-- 'sAmAyika cAritra' hai| yoM to cAritra ke sabhI bheda sAvadyayoga virati rUpa haiM / isaliye sAmAnyataH sabhI cAritra sAmAyika hI haiM, kintu cAritra ke dUsare bhedoM ke sAtha cheda Adi vizeSaNa lage hue hone se nAma aura artha se bhinna-bhinna batAye gaye haiM / cheda Adi vizeSaNoM ke na hone se pahale cAritra kA nAma sAmAnya rUpa se sAmAyika hI diyA gayA hai| sAmAyika ke do bheda-1 itvarakAlika sAmAyika aura 2 yAvatkathika saamaayik| itvarakAlika sAmAyika-itvara kAla kA artha hai-alpakAla arthAt bhaviSya meM dUsarI bAra phira sAmAyika vrata kA vyapadeza hone se jo alpakAla kI sAmAyika ho, use itvarakAlika sAmAyika kahate haiN| pahale evaM antima tIrthaGkara bhagavAn ke tIrtha meM jaba taka ziSya meM mahAvrata kA AropaNa nahIM kiyA jAtA, taba taka usa ziSya ke 'itvara kAlika sAmAyika' samajhanI caahiye| . yAvatkathika sAmAyika-yAvajjIvana kI sAmAyika ko 'yAvatkathika sAmAyika' kahate haiN| prathama aura antima tIrthaGkara ke sivAya zeSa vAIsa tIrthakara bhagavAn evaM mahAvideha kSetra ke tIrthaGkaroM ke sAdhuoM ke yAvatkarthika sAmAyika hotI hai / kyoMki ina tIrSaGkaroM ke ziSyoM ko dUsarI bAra sAmAyika vrata nahIM diyA jaataa| ve Rtu aura prAjJa hone se unake cAritra meM doSa kA saMbhava nahIM hai| isaliye unake prAraMbha se hI yAvatkaSika sAmAyika cAritra hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jAna darzanAdi labdhi yadi koI yahAM gaMkA kare ki itvarika sAmAyika vAle sAdhu ne yAvajjIvana ke liye sAvadha yoga kA tyAga kiyA hai, phira chedopasthApanIya cAritra ko aMgIkAra karane para pUrva cAritra kA tyAga ho jAne se pUrva gRhIta pratijJA kA bhaMga kyoM nahIM hogA? samAdhAna-chedopasthApanIya cAritra meM bhI sAvadha yogoM kA tyAga hotA hai / isaliye itvara-kAlika sAmAyika ke samaya gRhIta sarva sAvadha yoga tyAgarUpa pratijJA kA bhaMga nahIM hotA, apitu cAritra kI vizeSa zuddhi hone ke nAma mAtra kA bheda hotA hai / (2) chaMdopasthApanIya cAritra-jima cAritra meM pUrva paryAya kA cheda evaM mahAvatoM meM upasthAna-AropaNa hotA hai. use 'chedopasthApanIya cAritra' kahate haiN| , athavA-pUrva paryAya kA cheda karake jo mahAvata diye jAte haiM, use 'chadopasthApanIya cAritra' kahate haiN| ___ yaha cAritra bharatakSetra aura airAvata kSetra ke prathama aura carama tIrthaMkaroM ke tIrtha meM hI hotA hai, zeSa tIrthaMkaroM ke tIrtha meM nahIM hotA / chedopasthApanIya cAritra ke do bhaMda haiM 1 niraticAra chaMdopasthApanIya-itvara sAmAyika vAle ziSya ke evaM eka tIrtha se dUsare tIrtha meM jAne vAle (teIsaveM tIrthaGkara ke zAsana se cauvIsaveM tIrthaGkara ke zAsana meM jAne vAle) mAdhuoM ke jo vratoM kA AropaNa hotA hai, vaha-niraticAra chedopasthApanIya cAritra' hai| - 2 sAtibAra chedopasthApapanIya-mUla guNoM kA ghAta karane vAle sAdhu ke jo punaH mahAvratoM kA AropaNa hotA hai, vaha-'sAticAra chaMdopasthApanIya cAritra' hai| .(3) parihAra-vizuddhi cAritra-jisa cAritra meM parihAra (tapa vizeSa) se karma nirjarA rUpa zuddhi hotI hai, use-'parihAra-vizuddhi cAritra' kahate haiM / athavA-jisa cAritra meM aneSaNIyAdi kA parityAga vizeSarUpa se zuddha hotA hai, vaha 'parihAra-vizuddhi cAritra' hai| svayaM tIrthaMkara bhagavAn ke pAsa, yA jisane tIrthaMkara bhagavAna ke pAsa rahakara pahale parihAra vizuddhi cAritra aMgIkAra kiyA hai, usake pAsa yaha cAritra aMgIkAra kiyA jAtA hai / nau sAdhuoM kA gaNa, parihAra tapa aMgIkAra karatA hai / inameM se cAra sAdhu pahale tapa karate haiM, ve 'pArihArika' kahalAte haiM, cAra vayAvRtya karate haiM, ve 'AnupArihArika' kahalAte haiM aura eka sAdhu kalpasthita arthAt guru rUpa meM vAcanAcArya rahatA hai, jisake pAsa pAri For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1338 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi hArika aura AnupArivArika sAdhu AlocanA pratyAkhyAna Adi karate haiN| pArivArika sAdha grISma Rtu meM jaghanya eka upavAsa, madhyama do upavAsa aura utkRSTa tIna upavAsa kA tapa karate haiM / zizira kAla meM jaghanya belA, madhyama telA aura utkRSTa colA kA tapa karate haiM / varSAkAla meM jaghanya telA, madhyama colA aura utkRSTa pacolA tapa karate haiM / ye pAraNa meM AyaMbila karate haiM / zeSa cAra AnupArihArika aura kalpasthita (guru rUpa meM sthita vAca nAcArya) ye pAMca sAdhu, sadA AyaMbila karate haiN| isa prakAra pArihArika sAdhu chaha mAma taka tapa karate haiM / chaha mAsa taka napa kara lene ke bAda ve AnupArihArika arthAta vaiyAvRtya karane vAle ho jAte haiM aura vaiyAvRtya karane vAle (AnupArihArika) sAdhu, pArihArika bana jAte haiM arthAt tapa karane laga jAte haiN| yaha krama bhI chaha mAsa taka taka pUrvavat calatA hai| isa prakAra ATha sAdhuoM ke tapa kara lene para unameM se eka gurupada para sthApita kiyA jAtA hai aura gaMSa sAta sAdhu vaiyAvRtya karate haiM aura gurupada para rahA huA sAdhu, tapa karanA prArambha karatA hai| yaha bhI chaha mAsa taka tapa karatA hai / isa prakAra aThAraha mAma meM yaha parihAra tapa kA kalpa pUrA hotA hai / parihAra tapa pUrNa hone para ve sAdhu, yA to imI kalpa ko punaH prArambha karate haiM, yA jinakalpa dhAraNa kara lete haiM athavA punaH gaccha meM A jAte haiM / yaha cAritra, chedo. pasthApanIya cAritra vAloM ke hI hotA hai, dUsaroM ke nhiiN| . nivizyamAnaka aura niviSTakAyika ke bheda se parihAravizuddhi cAritra do prakAra kA tapa karane vAle pArihArika sAdhu-nivizyamAnaka' kahalAte haiN| unakA cAritra 'nivizyamAnaka parihAra-vizuddhi cAritra' kahalAtA hai / tapa karake vaiyAvRtya karane vAle AnupArihArika sAdhu tathA tapa karane ke bAda gurupada para rahA sAdhu-niviSTakAyika' kahalAtA hai / inakA cAritra 'niviSTa-kAyika parihAra-vizuddhi cAritra' kahalAtA hai / ___ jaghanya nauveM pUrva kI tIsarI AcAra vastu taka aura utkRSTa kiJcinyUna dasa pUrva taka kA jJAna, sUtra aura artha rUpa se jinheM ho tathA jinake dravyAdi kA abhigraha ho aura ratnAvalI Adi tapa kiye hue hoM, ve hI parihAra tapa aMgIkAra kara sakate haiM / isase kama jJAna vAlA, parihAra tapa aMgIkAra nahIM kara sakatA aura jisake dasa pUrva pUre ho gaye hoM, unako bhI parihAra-vizuddhi tapa karane kI AvazyatA nahIM rhtii| (4) sUkSmasamparAya cAritra-samparAya kA artha hai-'kaSAya' / jisa cAritra meM sUkSma samparAya arthAt maMjvalana lobha kA sUkSma aMza rahatA hai, usa-'sUkSmasamparAya cAritra For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra--ga. 8 u. jJAna darzanAdi labdhi kahate haiN| vizuddhayamAna aura saMkligyamAna ke bheda se sUkSma-samparAya cAritra ke do bheda haiN| kSapaka-zreNI aura upazama-zreNI para car3hane vAle sAdha ke pariNAma uttarottara zuddha rahane ke kAraNa unakA sUkSma samparAya cAritra-vizuddhacamAna' kahalAtA hai| upazama zreNI se girate hue sAdhu ke pariNAma saMkleza yukta hote haiM, isaliye unakA mUkSma-samparAya cAritra 'saMklizyamAna' kahalAtA hai| (5) yathAkhyAta cAritra-kaSAya kA sarvathA udaya na hone se aticAra rahita, pAramArthika rUpa se prasiddha cAritra-'yathAkhyAta cAritra' kahalAtA hai, athavA akaSAyI sAdhu kA (jo niranicAra evaM yathArtha hotA hai) cAritra-'yathAkhyAna cAritra' kahalAtA hai / chadmastha aura kevalI ke bhada se yathAkhyAta cAritra ke do bheda haiM, athavA upayAMtamoha aura kSINa-moha. yA pratipAtI aura apratipAtI ke bheda meM isake do bheda haiN| mayogI kevalI aura ayogI kevalI ke bheda se-kevalI yathAkhyAta cAritra ke do bheda haiN| (4-8) cAritrAcAritra labdhi arthAt deza-virati labdhi / yahAM mUla guNa aura uttaraga tathA unake bhedoM ko vivakSA nahIM kI hai, kintu apratyAkhyAna kaSAya ke kSayopazamajanya pariNAma mAtra kI vivakSA kI gaI hai / isaliye yaha labdhi eka hI prakAra kI kahI gaI hai| isI prakAra dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi aura upabhogalabdhi ke bhI bhedoM kI vivakSA na karane se ye labdhiyA~ bhI eka eka prakAra kI hA kahI gaI haiN| .. (9) vIryalabdhi ke tIna bhada kahe gaye haiN| unakA artha isa prakAra hai-bAlavIrya labdhi-bAla arthAt saMyama rahita jIva kI asaMyamarUpa jo pravRtti hotI hai, use-'bAlavIrya labdhi' kahate haiM / yaha labdhi, cAritra-mohanIya karma ke udaya se aura vIryAntarAya karma ke kSayopazama se prakaTa hotI hai| paNDitavIrya labdhi -jisase saMyama ke viSaya meM pravRtti hotI hai, use-'paNDita vAryalabdhi' kahate haiM aura jisase deza-virati meM pravRtti hotI hai, use 'bAla paNDita vIryalandhi' kahate haiM / (10) indriyalabdhi ke zrotrendriyAdi pAMca bheda haiM, jo Upara batalA diye gaye haiN| . * jJAnalabdhi vAle jIva jJAnI hote haiM aura jJAna ke alabdhi vAle (jJAna labdhi rahita) jIva ajJAnI hote haiM / Abhinibodhika jJAna labdhivAle jIvoM meM cAra jJAna bhajanA se pAye jAte haiM / kyoMki kevalI ke Abhinivodhika jJAna nahIM hotA / matijJAna kI alabdhivAle . For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1340 bhagavatI sUtra -dA. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi jo jJAnI haiM, ve eka mAtra kevalajJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM, ve do ajJAna vAle yA tIna ajJAna vAle haiN| isI prakAra zrutajJAna kI labdhi aura alabdhivAle jIvoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / avadhijJAna labdhivAle tIna jJAna vAle ( matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna ) athavA cAra jJAna vAle (kevalajJAna ke sivAya) hote haiM / avadhijJAna kI alabdhivAle jo jJAnI haiM, do jJAna vAle ( matijJAna, zrunajJAna ) haiM athavA tIna jJAna ( matijJAna, zrutajJAna aura manaH paryavajJAna) vAle haiN| athavA eka jJAna (kevalajJAna ) vAle / jo ajJAnI haiM, ve do ajJAna (mati ajJAna, zruta ajJAna ) athavA tIna ajJAna vAle haiM / mana:paryayajJAna labdhivAle tIna jJAna (mati, zruta aura manaHparyAya) vAle athavA cAra jJAna ( kevalajJAna ke sivAya) vAle haiM / mana:paryaya jJAna kI alabdhivAle jo jJAnI haiM, ve do jJAna vAle ( mani aura zruta) yA tIna jJAna vAle (prathama ke tIna jJAna / hai, athavA eka kevalajJAna vAle hai / inameM jo ajJAnI haiM, ve do ajJAna athavA tIna ajJAna vAle haiM / kevalajJAna labdhivAle to eka mAtra kevalajJAna vAle haiM / kevalajJAna kI alabdhi vAle jo jJAnI haiM, unameM pahale ke do jJAna, athavA pahale ketana jJAna, athavA mani, thuna aura manaHparyatra, ye tIna jJAna athavA cAra jJAna pAye jAte haiM / jo ajJAnI haiM, unameM pahale ke do ajJAna athavA tIna ajJAna hote haiM / ajJAnalabdhi vAle jIva ajJAnI hI hote haiM, jJAnI nahIM hote| una meM bhajanA se tAna ajJAna hote haiM, arthAt kitane hI meM pahale ke do ajJAna aura kitane hI meM tIna ajJAna hote haiM / jJAnalabdhi vAle jIva, jAnI hI hote haiN| unameM bhajanA se pAMca jJAna pAye jAte haiM / mati ajJAna aura zruta ajJAna kI lavidhavAle jIvoM meM bhajanA se tIna ajJAna pAye jAte haiN| mati ajJAna, zruta ajJAna kI alabdhi vAle jIvoM meM pUrvokta rIti se pA~ca jJAna bhajanA se pAye jAte haiM / vibhaMgajJAna labdhivAle jIvoM meM niyamA tIna ajJAna pAye jAte haiM / vibhaMgajJAna alabdhi vAle jJAnI jIvoM meM pA~ca jJAna bhajanA me aura ajJAnI jIvoM meM niyama se do ajJAna pAye jAte haiM / darzana arthAt zraddhAna / jJAnapUrvaka jo zraddhA hotI hai, vaha 'samyazraddhAna' hai aura jo ajJAnapUrvaka hotI hai, vaha 'mithyAvaddhAna' hai / samyakthadvAna vAle jAnI hA hote haiM / unameM pA~ca jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| miyyAzradvAna vAle ajJAnI hI hote hai| una meM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / darzana-labdhi se rahita koI bhI jIva nahIM hotA / kyoMki samyag mithyA, mizra ina tInoM meM se koI na koI darzana sabhI jIvoM meM pAyA hI For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi jAtA hai| kyoMki darzana to ruci (zraddhA) rUpa hai aura ruci sabhI jIvoM meM hotI hai / samyagdarzana labdhi vAloM meM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiM / samyagdarzana labdhi rahita jIva, yA to mithyAdRSTi hote haiM, yA mizradRSTi / unameM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| mizra dRSTi meM bhI tAttvika sadbodha nahIM hone ke kAraNa ajJAna hI hotA hai / 1341 mithyAdarzana labdhi vAle jIva ajJAnI hI hote haiM / unameM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / mithyAdarzana labdhi rahita jIva, yA to samyagdRSTi hote haiM, yA mizra-dRSTi hote haiM / samyagdRSTi jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se aura mizra dRSTi jovoM meM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / samyag mithyAdarzana labdhi vAle tathA alabdhi vAle jIvoM kA kathana mithyAdarzana labdhi vAle aura alabdhi vAleM jIvoM ke samAna kahanA cAhiye / cAritra labdhi vAle jIva jJAnI hI hote haiM / unameM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| kyoMki kevalI bhagavAn bhI cAritrI hI haiN| cAritra alabdhi vAle jIva, jJAnI aura ajJAnI donoM taraha ke hote haiM / jo jJAnI haiM, unameM bhajanA se cAra jJAna (manaH paryava jJAna ke sivAya) hote haiM / kyoki asaMyatI jIvoM meM pahale ke do athavA tIna jJAna hote haiM aura siddha bhagavAn meM kevalajJAna hotA hai| siddhoM meM cAritralabdhi nahIM hai, ve 'nocAritrI noacAritrI' haiM | cAritra labdhi rahita jo ajJAnI haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / cAritra ke sAmAyika cAritra Adi pAMca bheda kahe gaye haiN| unake svarUpa kA varNana pahale kara diyA gayA hai / sAmAyika cAritra labdhi vAle jIva jJAnI hI hote haiN| unameM cAra jJAna (kevalajJAna ke sivAya) bhajanA se pAye jAte haiM / sAmAyika cAritra alabdhi vAle jIvoM meM se jo jJAnI haiM, unameM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| kyoMki unameM chedopasthApanIya Adi cAritra pAye jAte haiM, tathA siddha bhagavAn meM bhI sAmAyika cAritra nahIM hai / sAmAyika cAritra alabdhi vAle jo ajJAnI haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / jisa prakAra sAmAyika cAritra labdhi aura alabdhi vAle jIvoM kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra chedopasthApanIya, parihAra- vizuddhi, sUkSma- samparAya aura yathAkhyAta cAritra * labdhi vAle aura alabdhivAle jIvoM kA bhI kathana karanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki yathAkhyAta cAritra labdhi vAle jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiM / tAtparya yaha hai ki sAmA For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1342 manayanaH mUtra---za. 8 u. 2 jAna darzanAdi labdhi yika Adi cAra cAritralabdhi vAle jIva, chadmastha hI hote haiM / isaliye una meM cAra jJAna bhajanA se pAye jAte haiM / yathAkhyAta cAritra gyArahaveM guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka ke jIvoM meM hotA hai| inameM se gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna vartI jIva chagastha hai| terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavI jIva kevalI hai| isaliya yathAkhyAta cAritralabdhi vAle jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| ___ cAritrAcAritra labdhi vAle jIva jJAnI hI hote haiN| unameM tIna jJAna bhajanA me pAye jAte haiN| cAritrAcAritra labdhi rahita jIva jo jJAnI haiM, unameM pAMca jJAna bhajanA se aura ajJAnI meM tIna ajAna bhajanA se pAye jAte haiN| dAnAntarAya karma ke kSaya aura kSayopazama sa dAna labdhi prApta hotI hai / isa labdhi vAle jIva jo jJAnI haiM, una meM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| kyoMki kevala jJAniyoM meM bhI dAna-labdhi pAI jAtI hai / dAnalabdhi vAle nA ajJAnI jIva haiM. una meM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| dAna-labdhi rahita jIva siddha hote haiM / yadyapi unake dAnAnta rAya karma kA kSaya ho cakA hai, tathApi vahA~ dAnavya padArtha kA abhAva hone se tathA dAna grahaNa karane vAle jIvoM ke na hone se, aura kRtakRtya ho jAne ke kAraNa kisI prakAra kA prayojana na hone se una meM dAna-labdhi nahIM mAnI gii| una meM niyamA eka kevalajAna pAyA jAtA hai| jisa prakAra dAna-labdhi aura alabdhi vAle jIvoM kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra lAbha-labdhi, bhoga-labdhi, upabhoga-labdhi aura vaya-labdhi tathA inakI alabdhi vAle jIvoM kA kathana karanA cAhiye / ina sabakI alabdhidAle jIva, pUrvovata nyAya se 'siddha' hI haiM / yadyapi unameM dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya, ina pAMcoM taraha ke antarAya karma kA sarvathA kSaya ho cukA hai, tathApi ve bhagavAn sarvathA kRtakRtya ho cuke haiM / isaliya unako dAna lAbhAdi kimI prakAra kA prayojana nahIM hai arthAt kRtakRtya ho jAne se tathA prayAjana ke abhAva se dAnAdi meM unakI pravRtti nahIM hotii| vIryalabdhi ke tIna bheda haiM / unakA svarUpa batalA diyA gayA hai / bAlavIyalabdhi vAle jIva asaMyata (avirata) kahalAte haiN| unameM se jAnI jIvoM meM pahale ke tIna jJAna bhajanA se aura ajJAnI jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / bAlavIrya lamdhi rahita jIva sarvavirata, dezavirata aura siddha hote haiM / ina meM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiM / paNDitavIrya labdhi vAle jIva jAnI hI hote haiN| una meM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| paNDitabIyaM labdhi rahita jIva asaMyata, dezasaMyata aura siddha hote haiM / inameM se asaMyata jIvoM For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna darzanAdi labdhi meM pahale ke tIna jJAna yA tIna ajAna bhajanA se pAye jAte haiM / dezasaMyata meM pahale ke tIna jJAna bhajanA se hote haiM / siddha jIvoM meM ekamAtra kevalajJAna hI hotA hai / manaHparyayajJAna kevala paNDitavIyaM labdhivAle jIvoM meM hI hotA hai| siddha jIva paNDitavIrya labdhi rahita haiM, kyoMki ahiMsAdi dharma kAryoM meM sarvathA pravRtti karanA paNDitavIrya kahalAtA hai aura yaha pravRtti middha jIvoM meM nahIM hai| bAlapaNDitavIrya labdhi vAle jIvoM meM arthAt dezasaMyata jIvoM meM pahale ke tIna jJAna bhajanA se hote haiM / bAlapaNDitavIrya labdhi rahita jIva asaMyata, sarvavirata aura siddha jova hote haiN| ina meM pAMca jJAna tathA tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| indriya-labdhi ke pAMca bheda pahale kahe gaye haiN| indriya-labdhi vAle jJAnI jIvoM meM pahale ke cAra jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| inameM kevalajJAna nahIM hotA, kyoMki kevalajJAnI jIvoM meM indriyoM kA upayoga nahIM hotaa| indriya-labdhi vAle ajJAnI jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / indriya-labdhi se rahita eka kevalajJAnI jIva hI hote haiM, unameM eka kevalajJAna hI pAyA jAtA hai| jisa prakAra indriya-labdhi vAle jIvoM kA kathana kiyA gayA, usI prakAra zrotrendriya labdhi vAle jIvoM kA kathana karanA caahie| zrotrandriya-labdhi rahita jIvoM meM jo jJAnI haiM, ve do jJAna vAle yA eka jJAna vAle hote haiN| jo do jJAna vAle hote haiM, ve aparyApta avasthA meM sAsvAdana samyagadRSTi vikalendriya jIva haiM, aura jo eka jJAna vAle haiM, ve eka kevalajAna vAle hai / kyoMki ve indriyopayoga rahita hone se zrovendriya-labdhi rahita haiM / zrotrendriya labdhi rahita ajJAnI jIvoM meM pahale ke do ajJAna pAye jAte haiN| jisa prakAra zrotrendriya-labdhi vAle tathA alabdhi vAle jIvoM kA kathana kiyA gayA, usI prakAra cakSurindriya aura ghrANendriya labdhi vAle tathA inakI alabdhi vAle jIvoM kA kathana karanA caahiye| cakSurindriya aura ghrANandriya labdhi vAle jo paJcendriya jIva haiM, unameM cAra jJAna (kevalajJAna ke sivAya) aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| tathA jo vikalendriya jIva hai, unameM sAsvAdana samyagdarzana ke sadbhAva meM pahale ke do jJAna aura sAsvAdana samyagdarzana ke abhAva meM pahale ke do ajJAna pAye jAte haiM / cakSurindriya labdhi se rahita jIva ekendriya, beindriya aura te indriya tathA kevalI hote haiN| ghrANendriya-labdhi se rahita jova-ekendriya, beindriya aura kevalI hote haiN| unameM se beindritha aura teindriya jIvoM meM sAsvAdana samyagdarzana ke sadbhAva meM pahale ke do jJAna hote haiM aura sAsvAdana samyagdarzana ke abhAva meM pahale ke do ajJAna hote haiN| kevaliyoM meM eka kevalajJAna hotA hai / jivhendriya For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1344 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 yoga upayogAdi meM jJAna ajJAna labdhi vAle jIvoM meM cAra jJAna, yA tIna ajJAna bhajanA se pAye jAne haiN| jivhendriya labdhi rahita jIva jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiM / jo jJAnI haiM, ve kevalajJAnI haiM / unameM eka kevalajJAna pAyA jAtA hai| jo ajJAnI haiM, ve ekendriya haiM / unameM do ajJAna niyama se pAye jAte haiM / vibhaMgajJAna kA unameM abhAva hai / ekendriya jIvoM meM sAsvAdana samyagdarzana kA abhAva hone se jJAna kA abhAva hai / jisa prakAra indriya-labdhi vAle aura alabdhi vAle jIvoM kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra sparzanendriya labdhi aura alabdhivAle jIvoM kA kathana karanA cAhiye arthAt sparzanendriya labdhi vAloM meM cAra jJAna (kevalajJAna ke sivAya ) aura tIna aMjJAna bhajanA se pAye jAte haiM / sparzanendriya labdhi rahita kevalI hI hote haiM, unameM eka kaMvalajJAna hI hotA hai / yoga upayogAdi meM jJAna ajJAna 90 prazna - sAgArovauttA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI aNNANI ? 90 uttara - paMca NANAI tiSNi aNNANAI bhayaNAe / 91 prazna - AbhiNivohiyaNANa-sAgArovauttA NaM bhaMte !0 ? 91 uttara - cattAri NANAI bhayaNAe / evaM suyaNANa-sAgArovi / ohiNA- sAgArovauttA jahA ohiNANaladvIyA | maNapajjavaNANa-sAgArovauttA jahA maNapajjavaNANaladvIyA / kevalaNANasAgarottA jahA kevalaNANaladIyA | ma aNNANa-sAgArovauttANaM tiSNi aNNANAI bhayaNAe / evaM suyaaNNANa -sAgArovauttA vi vibhaMgaNANa-sAgArovauttANaM tiSNi aNNANAiM NiyamA / For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-zaM. 6 u. 2 yoga upayogAdi meM jJAna ajJAna 92 prazna-aNAgArovauttA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI, aNNANI ? . 92 uttara-paMca NANAI tiNNi aNNANAI bhayaNAe / evaM cakkhudaMsaNa-acakhudaMsaNa-aNAgArovauttA vi; NavaraM cattAri NANAI tiNNi aNNANAI bhayaNAe / - 93 prazna-ohidaMsaNa-aNAgArovauttANaM pucchaa| 93 uttara-goyamA ! NANI vi aNNANI vi / je gANI te atthegaiyA tiNNANI atthegaiyA cunnaannii| je tiNNANi te AbhiNivohiyaNANI, suyaNANI, ohiNANI / je cauNANI te AbhiNibohiyaNANI, jAva mnnpjvnnaannii| je aNNANI te NiyamA tiaNNANI, taM jahA-maiaNNANI, suyaaNNANI, vibhNgnnaannii| kevaladasaNa-aNAgArovauttA jahA kevalaNANaladdhIyA / kaThina zabdArtha-sAgArovauttA- sAkAropayukta (jJAnopayoga vAle) aNAgArovauttA-anAkAropayukta-darzanopayoga vAle / . bhAvArtha-90 prazna-he bhagavan ! sAkAropayogavAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 9. uttara-he gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhii| jo jJAnI haiM unameM pAMva jJAna bhajanA se haiM, aura jo ajJAnI haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se haiN| - 91 prazna-he bhagavan ! Abhinibodhika jJAna sAkAropayoga vAle jIva, jJAnI haiM yA ajJAnI ? .. 91 uttara-he gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM cAra jJAna For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1346 bhagavatI sUtra - 8 u. 2 yoga upayogAdi meM jJAna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / zrutajJAna sAkArIpayogavAle jauva bhI isI prakAra haiM / avadhijJAna sAkAropayoga vAle jIvoM kA kathana avadhijJAna labdhivAle jIvoM (sU. 71 ) ke samAna jAnanA cAhiye arthAt unameM tIna yA cAra jJAna pAye jAte haiM | manaH paryavajJAna sAkAropayoga vAle jIvoM kA kathana, manaH paryavajJAna labdhi vAle jIvoM (sU. 73) ke samAna jAnanA cAhiye arthAt unameM mati, zruta aura manaHparyAya, tIna jJAna, athavA avadhi sahita cAra jJAna pAye jAte haiM / kevalajJAna sAkAropayoga vAle jIvoM kA kathana kevalajJAna labdhi vAle jIvoM (sU. 75) ke samAna jAnanA cAhiye, arthAt unameM eka kevalajJAna ho pAyA jAtA hai / matiajJAna sAkAropayogavAle aura zrutaajJAna sAkAropayoga vAle jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / vibhaMgajJAna sAkAropayogavAle jIvoM meM niyama se tIna ajJAna pAye jAte haiM / 92 prazna - he bhagavan ! anAkAropayogavAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 92 uttara - he gautama! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / unameM pAMca jJAna aura tIna ajJAta bhajanA se hote haiM / isa prakAra 'cakSudarzana aura acakSudarzana anAkAroMpayogavAle jIvoM ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye / parantu unameM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / 93 prazna - he bhagavan ! avadhidarzana anAkAropayoga vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 93 uttara - he gautama! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhii| unameM jo jJAnI haiM, unameM se kitane hI tIna jJAnavAle ( pahale ke tIna jJAna vAle) aura kitane hI cAra jJAnavAle hote haiM / jo ajJAnI haiM, unameM niyama se tIna ajJAna pAye jAte haiM / yathA-matiajJAna, zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna / kevaladarzana anAkAropayogavAle jIvoM kA kathana kevalajJAna labdhi vAle jIvoM (sUtra 75 ) kI taraha jAnanA cAhiye / ve mAtra eka kevalajJAna vAle hote haiM / 94 prazna - sajogI rNa bhaMte! jIvA kiM NANI 0 1 For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatA sUtra-za: 8 u. 2 yoga upayogAdi meM jJAna ajJAna 1347 94 uttara-jahA sakAiyA / evaM maNajogI, vaijogI, kAyajogI vi / ajogI jahA siddhaa| . 95 prazna-salessA NaM bhaMte ! 0? 95 uttara-jahA sakAiyA / 96 prazna-kaNhalessA NaM bhaMte ! * ? 96 uttara-jahA saiMdiyA / evaM jAva pamhalessA, sukkalessA jahA salessA / alessA jahA siddhaa| 97 prazna-sakamAI NaM bhaMte ! * ? 97 uttara-jahA saiMdiyA ! evaM jAva lobhakasAI / 98 prazna-akasAI NaM bhaMte ! kiM NANI . ? 98 uttara-paMva NANAI bhayaNAe / 99 prazna-saveyagA NaM bhaMte ! * ? 99 uttara-jahA saiMdiyA / evaM itthiveyagA vi, evaM purisaveyagA vi, evaM NapuMsaga veyagA vi / aveyagA jahA akasAI / - 100 prazna-AhAragA NaM bhaMte ! jIvA . ? 100 uttara-jahA sakasAI, NavaraM kevalaNANaM vi / 101 prazna-aNAhAragA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI, aNNANI? 101 uttara-maNapajavaNANavajAI NANAI aNNANANi ya tiNNi bhynnaae| For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1348 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 yoga upayogAdi meM jJAna ajJAna kaThina zabdArtha salessA-jisameM kRSNAdi chaha lezyA meM kI koI lejhyA ho, alessA-lezyA rahita, sakasAI-krodhAdi cAra kaSAya yukta, saveyagA-strI, puruSa aura napuMsaka veda-bhAvayukta / bhAvArtha-94 prazna-he bhagavan ! sayogI jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 94 uttara-he gautama ! unakA kathana sakAyika jIvoM (sUtra 38) ke samAna jAnanA cAhiye / manayogI, vacanayogoM aura kAyayogI jIvoM kA kathana bhI isI taraha jAnanA cAhiye / ayogI arthAt yoga rahita jIvoM kA kathana siddhoM (sUtra 30) ke samAna jAnanA cAhiye / 95 prazna-he bhagavan ! salezI jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 95 uttara-he gautama ! unakA kathana sakAyika jIvoM (sUtra 38) ke samAna jAnanA caahiye| 96 prazna-he bhagavan ! kRSNalezI jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 96 uttara-he gautama ! unakA kathana sendriya-jIvoM (sUtra 35) ke samAna jAnanA cAhiye / isI prakAra nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA aura padama lezyA vAle jIvoM kA kathana jAnanA cAhiye / zuklalezyA vAle jIvoM kA kathana salezI jIvoM (sUtra 95) ke samAna jAnanA cAhiye / aura alezI jIvoM kA kathana (sUtra 30) ko taraha jAnanA cAhiye / * 97 prazna-he bhagavan ! sakaSAyI jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 97 uttara-he gautama ! unakA kathana sendriya jIvoM (sUtra 35) ke samAna jAnanA cAhiye / isI prakAra krodha-kaSAyI, mAna-kaSAyI, mAyAkaSAyI aura lomakaSAyI jIvoM ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye / 98 prazna-he bhagavan ! akaSAyo jIva jJAnI haiM, ajJAnI haiM ? 98 uttara-he gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM / unameM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| ____ 99 prazna-he bhagavan ! savedaka (veda sahita) jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 yoga upayogAdi meM jJAna ajJAna 99 uttara - he gautama! ve bhI sendriya jIvoM (sUtra 35 ) kI taraha haiM / isI prakAra strIvedI, puruSavedI aura napuMsakavedI jIvoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / avedaka jIvoM kA varNana akaSAyI jIvoM (sUtra 98 ) ke samAna hai / 100 prazna - he bhagavan ! AhAraka jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 100 uttara - he gautama! AhAraka jIva, sakaSAyI jIvoM ( sUtra 97 ) ke samAna hai / parantu itanI vizeSatA hai ki unameM kevalajJAna bhI pAyA jAtA hai / 1349 101 prazna - he bhagavan ! anAhAraka jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? 101 uttara - he gautama! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / unameM cAra jJAna ( mana:paryaya ke sivAya) aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / vivecana -- upayoga dvAra - AkAra kA artha hai- ' vizeSatA sahita bodha honA' arthAt vizeSa grAhaka ko 'sAkAra upayoga' kahate haiN| sAkAropayoga vAle jIva jJAnI aura ajJAnI donoM taraha ke hote haiM / unameM se jJAnI jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se hote haiM, arthAt kucha jIvoM meM do, kucha jIvoM meM tIna, kucha jIvoM meM cAra aura kucha jIvoM meM eka kevalajJAna hotA hai / inakA kathana jJAna-labdhi kI apekSA hai| upayoga kI apekSA to eka samaya meM eka hIM jJAna athavA eka hI ajJAna hotA hai| ajJAnI jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| abhividhika (mati) jJAnAdi sAkAropayoga ke bheda haiM / Abhinibodhika madi sAkAropayoga vAle jIvoM meM jJAna, ajJAna Adi kA kathana Upara kiyA gayA hai| inakA varNana tattad labdhi vAle jIvoM ke samAna jAnanA cAhiye / jisa jJAna meM AkAra arthAt jAti, guNa, kriyA Adi svarUpa vizeSa kA pratibhAsa (bodha) na ho, use 'anAkAropayoga' (darzanopayoga ) kahate haiN| anAkAropayoga vAle jIva jJAnI aura ajJAMnI donoM prakAra ke hote haiM / jJAnI jIvoM meM labdhi kI apekSA pAMca jJAna bhajanA se aura ajJAnI jIvoM meM tIna ajJAta bhajanA se pAye jAte haiN| anAkAropayoga vAloM kI taraha cakSu darzana aura acakSudarzana, anAkAropayoga vAloM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / kintu cakSudarzana aura acakSu-darzana vAle jIva kevalI nahIM hote| isaliye unameM cAra jJAna tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / avadhidarzana anAkAropayoga vAle jIva, jJAnI aura ajJAnI donoM taraha ke hote haiN| kyoMki darzana kA viSaya sAmAnya hai / sAmAnya abhinnarUpa hone se darzana meM jJAnI aura For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1350 bhagavatI sUtra - ga. 8 u. 2 yoga upayogAdi meM jJAna ajJAna ajJAnI bheda nahIM honA / yoga dvAra--sayogI jIva, sakAyika jIvoM ke samAna hai / unameM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| isI prakAra mana yogI, vacana yogI aura kAya yogI jIvoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / kyoMki kevalI meM bhI manayogAdi hote haiM / mithyAdRSTi jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| ayogI jAvoM meM eka kevalajJAna hI hotA hai / lezyA dvAra - salezI jIvoM kA varNana sakAyika jIvoM ke samAna hai| unameM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| kyoMki kevalI meM bhI zukla lezyA hone ke . kAraNa ve salezI haiM / kRSNa lezyA, nIla lezyA, kApota lezyA, tejo lezyA aura padma lezyA vAle jIvoM kA kathana, sendriya jIvoM ke samAna hai| unameM cAra jJAna, tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / zukla lezyA vAle jIvoM kA kathana salezI jIvoM ke samAna hai / a jIvoM meM eka kevalajJAna hI hotA hai / kaSAya dvAra - sakaSAyI, krodha kaSAyI, mAna kaSAyI, mAyA kaSAyI aura lobha kaSAyI jIvoM kA kathana, sendriya jIvoM ke samAna hai| unameM cAra jJAna (kevalajJAna ke sivAya ) aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| akaSAyI jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte haiM / akaSAyI, chadmastha vItarAga aura kevalI hote haiM / unameM se chadamastha vItarAga meM pahale ke cAra jJAna bhajanA se pAye jAte haiM aura kevalI meM eka kevalajJAna hI pAyA jAtA hai / veda dvAra-saMvedaka kA kathana, sendriya ke samAna hai / unameM cAra jJAna ( kevalajJAna ke sivAya) aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiM / avedaka- veda rahita jIvoM kA kathana akapAyI ke samAna hai / unameM pAMca jJAna bhajanA se pAye jAte | kyoMki 'anivRtti bAdara' nAmaka nauveM guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka ke jIva avedaka hote haiN| unameM se bArahaveM guNasthAna taka ke jIva chadyastha hote haiM aura unameM cAra jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| terahaveM caudahaveM guNasthAnavartI avedaka, kevalI hote haiM aura unameM eka kevalajJAna pAyA jAtA hai / AhAraka dvAra - AhAraka jIvoM kA kathana sakaSAyI jIvoM ke samAna hai / kaSAya jIvoM meM cAra jJAna aura tIna ajJAna kahe gaye haiM, parantu AhAraka jIvoM meM kevalajJAna bhI hotA hai / kyoMki kevalajJAnI AhAraka bhI hote haiM / anAhAraka jIvoM meM mana:paryaya jJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte hai / vigraha gati, kevalIsamudghAta aura ayogI dazA meM jIva anAhAraka hote haiN| zeSa avasthA meM jIva AhAraka hote haiM / mana:paryayajJAna, AhAraka jIvoM ko hI hotA hai| anAhAraka jIvo ko pahale ke For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAna kI vyApakatA ( viSaya dvAra ) tIna jJAna yA tIna ajJAna vigraha gati meM hote haiM / anAhAraka kevalajJAnI ko kevalIsamudghAta aura ayogI avasthA meM eka kevalajJAna hI hotA hai / isa kAraNa anAhAraka jIvoM meM mana:paryaya jJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna kahe gaye haiM / jJAna kI vyApakatA ( viSaya dvAra ) 102 prazna - AbhiNivohiyaNANassa NaM bhaMte ! kevaie visae paNNatte ? 102 uttara - goyamA ! se samAsao caubvihe paNNatte, taM jahA davvao, khettao, kAlao bhAvao / davvao NaM AbhiNibohiyagANI AeseNaM savvadavvAI jANai pAsai, khettao NaM. AbhiNibohiyaNANI, ApaseNaM savvakhettaM jANai pAsai, evaM kAlao vi, evaM bhAvao viM / 103 prazna - suyaNANassa NaM bhaMte ! kevaie visara paNNatte ? 103 uttara - goyamA ! se samAsao cauvvihe paNNatte, taM jahAdavvao, khetao, kAlao, bhAvao / davvao NaM suyaNANI uvautte savvadavvAI jANai, pAsai, evaM khettao vi, kAlao vi / bhAvao NaM suyaNANI uvaute savvabhAve jANai, pAsaha / 104 prazna - ohiNANassa NaM bhaMte! kevaie visae paNNatte ? 104 uttara - goyamA ! se samAsao cauvvihe paNNatte, taM . 1351 For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1352 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAna kI vyApakatA ( viSaya dvAra ) jahA - davvao, khettao, kAlao, bhAvao / davvao NaM ohiNANI rUvidavvAI jANai pAsai, jahA gaMdIe, jAva bhAvao / 105 prazna -maNapajavaNANassa NaM bhaMte! kevaie visae paNNatte ? 105 uttara - goyamA ! se samAsao cauvvihe paNNatte, taM jahAdavvao, khettao, kAlao, bhAvao / davvao NaM ujjuma anaMte anaMta esie, jahA gaMdIe, jAva bhAvao / 106 prazna - kevalaNANassa NaM bhaMte! kevaie visae paNNatte ? 106 uttara - goyamA ! se samAsao caubvihe paNNatte, taM jahAdavvao, khettao, kAlao, bhAvao / davvao NaM kevalaNANI savvadavvAI jANai pAsar3a, evaM jAva bhAvao / kaThina zabdArtha - Ae seNaM-- Adeza se - ogharUpa se arthAt sAmAnya vizeSa kI vivakSA kiye vinA mAtra dravya rUpa se, samAsao --saMkSepa se, uvautte - upayukta / --he bhagavan ! Abhinibodhika jJAna kA viSaya bhAvArtha - - 102 prazna- kitanA kahA gayA hai ? 102 uttara - he gautama! Abhinibodhika jJAna kA viSaya saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai / yathA-dravya se, kSetra se kAla se aura bhAva se / dravya se Abhinibadhika jJAnI, sAmAnya rUpa se sabhI dravyoM ko jAnatA dekhatA hai| kSetra se Abhinibodhika jJAnI Adeza se ( sAmAnya se ) sabhI kSetra ko jAnatA aura dekhatA hai / isI prakAra kAla aura bhAva se bhI jAnanA cAhiye / 103 prazna - he bhagavan ! zrutajJAna kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? 103 uttara - he gautama ! vaha saMkSepa se cAra prakAra kA kahA hai / yathA For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna kI vyApakanA (viSaya dvAra) 1353 dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se upayukta (upayoga sahita) zrutajJAnI, sabhI dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / isa prakAra kSetra se, kAla se bhI jAnanA cAhiye / bhAva se upayukta zrutajJAnI sabhI bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| 104 prazna-he bhagavan ! avadhijJAna kA viSaya kitanA kahA hai ? 104 uttara-he gautama ! saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai| yathAdravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se avadhijJAnI rUpI dravyoM ko jAnatA ora dekhatA hai / ityAdi jisa prakAra nandI sUtra meM kahA hai, usI prakAra yAvat bhAva paryanta kahanA caahiye| 105 prazna-he bhagavan ! manaHparyaya jJAna kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? 105 uttara-he gautama ! vaha saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai| yathA-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se Rjumati manaHparyaya jJAnI, manapane pariNata ananta prAdezika ananta skaMdhoM ko jAnatA aura dekhatA hai / ityAdi jisa prakAra nando sUtra meM kahA hai usI prakAra yAvat bhAva taka jAnanA caahiye| 106 prazna-he bhagavan ! kevalajJAna kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? 106 uttara-he gautama ! saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai| yathA-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se kevalajJAnI sabhI dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| isa prakAra yAvat bhAva se kevalajJAnI samasta bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| 107 prazna-maiaNNANassa NaM bhaMte ! kevaie visae paNNatte ? 107 uttara-goyamA ! se samAsao cauvihe paNNatte, taM jahAdavvao, khettao, kAlao, bhaavo| davao NaM maiaNNANI mai For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1354 bhagavatI sUtra - 8 u. 2 jJAna kI vyApakatA ( viSaya dvAra ) aNNANa pariyAI davvAiM jANar3a pAsai, evaM jAva bhAvao NaM mar3aaNNANI maiaNNANaparigae bhAve jANai pAsai | 108 prazna - sukhaaNNANassa NaM bhaMte ! kevaie visara paNNatte ? 108 uttara - goyamA ! se samAsao cauvihe paNNatte, taM jahAdavvao, khettao, kAlao, bhAvao / davvao NaM suyaaSNANI suyaaNNANaparigayAI davvAI Aghavei, paNNavei, parUvei / evaM khettao, kAlao, bhAvao NaM suyaaNNANI suyaaNNANaparigae bhAve Aghaveha taM caiva / 109 prazna - vibhaMgaNANassa NaM bhaMte ! kevaie visara paNNatte ? 109 uttara - goyamA ! se samAsao cauvvihe. paNNatte, taM jahAdavvao, khetao, kAlao, bhAvao / davvao NaM vibhaMgaNANI vibhaMgaNANaparigayAI bvAI jANai pAsa evaM jAva bhAvao NaM vibhaMgaNANI vibhaMgaNANaparigae bhAve jANai pAsai | kaThina zabdArtha - Aghavei-kahatA hai, paNNavei - batalAtA hai, parUvei - prarUpita karatA hai / bhAvArtha - 107 prazna - he bhagavan ! matiajJAna kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? 107 uttara - he gautama! vaha saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai / yathA - dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se matiajJAnI, matiajJAna ke viSayabhUta dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| isa prakAra yAvat bhAva se matiajJAnI matiajJAna ke viSayabhUta bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai / For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna kI vyApakatA (viSaya dvAra) 1355 108 prazna-he bhagavan ! zrutaajJAna kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? 108 uttara-he gautama ! vaha saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai| yathA-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se zrutaajJAnI, zrutaajJAna ke viSayabhUta dravyoM ko kahatA hai, batalAtA hai aura prarUpita karatA hai / isa prakAra kSetra se aura kAla se bhI jAnanA caahiye| bhAva kI apekSA zrutaajJAnI, zrutaajJAna ke viSayabhUta bhAvoM ko kahatA hai, batalAtA hai aura prarUpita karatA hai| 109 prazna-he bhagavan ! vimaMgajJAna kA viSaya kitanA kahA gayA haiM ? 109 uttara-he gautama ! vaha saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathAdravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravya kI apekSA vibhaMgajJAnI, vibhaMgajJAna ke viSayabhUta dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| yAvat bhAva se vimaMgajJAnI vibhaMgajJAna ke viSayabhUta bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| - vivecana-jJAna viSayadvAra-Abhinibodhika jJAna kA viSaya cAra prakAra kA batalAyA gayA hai / yathA-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravya kA artha hai-dharmAstikAya Adi dravya / kSetra kA artha hai-dravyoM kA AdhArabhUta AkAza / kAla kA artha hai-dravyoM ke paryAyoM kI sthiti / bhAva kA artha hai-audayika Adi bhAva athavA dravya ke paryAya / inameM se dravya kI apekSA jo Abhinibodhika jJAna ho, vaha dharmAstikAya Adi dravyoM ko Adeza se arthAt ogharUpa se (sAmAnyatayA) dravya-mAtra jAnatA hai| parantu usameM rahI huI sabhI vizeSatAoM se nahIM jaantaa| athavA Adeza kA artha-'zrutajJAna janita saMskAra,' isake dvArA avAya aura dhAraNA ko apekSA jAnatA hai / kyoMki avAya aura dhAraNA jJAna rUpa hai| tathA avagraha aura IhA se dekhatA hai / kyoMki avagraha aura IhA-darzanarUpa hai| zrutajJAna janya saMskAra dvArA lokAloka rUpa sarva-kSetra ko jAnatA hai / isa prakAra kAla se sabhI kAla ko aura bhAva se audayika Adi pAMca bhAvoM ko jAnatA hai| zaMkA-matijJAna ke aTThAIsa bheda kahe gaye haiM / kintu avAya aura dhAraNA ko hI jJAnarUpa mAnane se zrotrAdi ke bheda se matijJAna ke bAraha hI bheda raha jAyeMge / tathA zrotrAdi ke bheda se avagraha aura IhA ke bAraha bheda tathA bhyaJjanAvagraha ke cAra bheda ye kula solaha bheda vakSu Adi darzana ke hoMge ? phira matijJAna ke aTThAIsa bheda kisa prakAra ghaTita hoMge? samAdhAna-zaMkA ThIka hai, kintu yahAM matijJAna aura cakSuAdi darzana ina donoM ke For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1356. bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna kI vyApakatA (viSaya dvAra) bheda kI vivakSA nahIM karane se matijJAna ke aTThAIsa bheda kahe gaye haiN| upayoga sahita zrutajJAnI (sampUrNa dasapUrvadhara Adi zrutakevalI) dharmAstikAya Adi sabhI dravyoM ko vizeSa rUpa se jAnatA hai aura zrutAnusArI mAnasa-acakSu darzana dvArA sabhI abhilApya dravyoM ko dekhatA hai / isa prakAra kSetrAdi ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / bhAva se upayukta zrutajJAnI, audayika Adi samasta bhAvoM ko athavA sabhI abhilApya bhAvoM ko jAnatA hai / yadyapi abhilApya bhAvoM kA anantavAM bhAga hI zruta pratipAdita hai, tathApi prasaMgAnuprasaMga se sabhI abhilApya bhAva zrutajJAna ke viSaya haiM / isaliye unakI apekSA sarva bhAvoM ko jAnatA hai'-aisA kahA gayA hai| dravya se avadhijJAnI jaghanya tejas aura bhASA dravyoM ke antarAlavartI sUkSma ananta pudgala dravyoM ko jAnatA hai| utkRSTa bAdara aura mUkSma, sabhI dravyoM ko jAnatA hai / avadhidarzana se dekhatA hai / kSetra se avadhijJAnI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA aura devatA hai| utkRSTa samasta loka aura loka sarIkhe asaMkhyAta khaNDa aloka meM hoM, to unako bhI jAnane aura dekhane kI zakti hai / kAla se avadhijJAnI, jaghanya AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa asaMkhyAta utsapiNI, avasarpiNI atIta, anAgata kAla ko jAnatA paura dekhatA hai / arthAt itane kAla meM rahe hue rUpI dravyoM ko jAnatA aura devatA hai / bhAva me avadhijJAnI, jaghanya ananta bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| parantu pratyeka dravya ke ananta bhAvoM ko nahIM jAnatA, nahIM dekhatA / utkRSTa se bhI ananta bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai / parantu ve bhAva samasta paryAyoM ke anantaveM bhAga rUpa jAnane cAhiye / manaHparyaya jJAna ke do bheda haiM / Rjumati aura vipulamati / sAmAnyagrAhI mati ko 'Rjamati manaHparyAya jJAna' kahate haiM / jaise ki 'isane ghaTa kA cintana kiyA hai|' isa prakAra kA sAmAnya kitanIka paryAya viziSTa manodravya kA jJAna / dravya se Rjumati manaHparyayajJAnI DhAI dvIpa meM rahe hue saMjJI paJcendriya paryApta jIvoM ke mana rUpa se pariNata manovagaMNA ke anala skandhoM ko sAkSAt jAnatA, dekhatA hai| parantu usake dvArA cintita ghaTAdi rUpa padArtha ko (isa prakAra ke AkAra vAlA manodravya kA pariNAma, isa prakAra ke cintana ke vinA ghaTita nahIM ho sakatA-isa prakAra kI anyathAnupapatti rUpa anumAna se) jAnatA hai| isaliya 'pAsai-pazyati-dekhatA hai '--aisA kahA gayA hai| vipulamati manaHparyayajJAna--vipula kA artha hai-'aneka vizeSagrAhI' arthAt aneka vizeSatA yukta manodravya ke jJAna ko vipulamati manaHparyaya jAna kahate haiM / jaise ki--'isane For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAnAdi kA kAla 1357 jisa ghaTa kA cintana kiyA. vaha dravya se miTTI kA banA huA hai, kSetra se pATalIputra (paTanA) meM hai / kAla se vasanta-Rtu kA hai aura bhAva se pIle raMga kA hai / ityAdi vizeSatAoM ko jAnatA hai| - Rjumati manaHparyayajJAnI kSetra se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa niryagmanuSyaloka (DhAI dvApa aura do samudra) meM rahe hue saMjJI paJcendriya paryApta jIvoM ke manogata bhAvoM kI jAnatA dekhatA hai / vipulamati usase r3hAI aMgula adhika kSetra meM rahe hue jIvoM ke manogata bhAvoM ko vizeSa prakAra se, vizuddha rUpa se jAnatA dekhatA hai / tAtparya yaha hai ki Rjumati manaHparyaya jJAnI, kSetra se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa adhodizA meM ratnaprabhA pRthvI ke uparitana tala ke nIce ke kSullaka prataroM ko jAnatA-dekhatA hai / Urdhva dizA meM jyotiSI ke uparitala ko jAnatA dekhatA hai / tiryaka dizA meM r3hAI aMgula kama DhAI dvIpa aura do samudra ke saMjJI paJcendriya paryApta jIvoM ke manogatabhAvoM ko jAnatA dekhatA hai / vipulamati, kSetra kI apekSA sampUrNa DhAI dvIpa aura do samudra ko jAnatA-dekhatA hai / kAla se Rjupati javanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane atIta anAgata kAla ko jAnatA-dekhatA hai| vipulamati manaHparyayajJAnI bhI isI ko spaSTa rUpa se jAnatA dekhatA hai| bhAva se Rjumati sabhI bhAvoM ke anantaveM bhAga meM rahe hue ananta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai / vipulamati inheM vizuddha aura spaSTa rUpa se jAnatA-dekhatA hai| kevalajJAna ke do bheda haiM / bhavastha kevalajJAna aura siddha kevalajJAna / kevalajJAnI sarva dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko jAnatA-dekhatA hai| ___ maMti ajJAnI, matiajJAna dvArA gRhIta dravyoM ko-dravya, kSetra, kAla, bhAva se jAnatAdekhatA hai / zruta ajJAnI, zrutaajJAna dvArA gRhIta dravyoM ko dravya, kSetra, kAla, bhAva se kahatA hai| unake bheda-prabheda karake batalAtA hai / aura hetu, yukti dvArA prarUpaNA karatA hai vibhaMgajJAnI vibhaMgajJAna dvArA gRhIta dravyoM ko dravya, kSetra, kAla, bhAva se jAnatA dekhatA hai| jJAnAdi kA kAla 110 prazna-NANI NaM bhaMte ! 'NANI' tti kAlao kevacciraM For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1358 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 2 jJAnAdi kA kAla ho ? 110 uttara - goyamA ! NANI duvihe paNNatte, taM jahA - sAie vA apajjavasie, sAie vA sapajjavasie / tattha NaM je se sAie sapajjavasie se jahaNeNaM aMtomuhuttaM, unakoseNaM chAvahiM sAgarova - mAjhaM sAtiregAI / 111 prazna - AbhiNibohiyaNANI NaM bhaMte ! 0 ? 111 uttara - AbhiNibohiya0 evaM NANI, AbhiNibohiya. NANI, jAva kevalaNANI / aNNANI, maiaNNANI, suyaaNNANI, vibhaMgaNANI - eesiM dasaha vi saMciTuNA jahA kAryaTTiIe / aMtaraM sabvaM jahA jIvAbhigame appAbahugANi tiSNi jahA bahuvattavvayAe / kaThina zabdArtha - kevacciraM-kahAM taka sAie - Adi sahita, apajjavasie - paryavasAna (aMta) rahita, sapajjabasie - aMtasahita, saMciNAM avasthiti kAla / bhAvArtha - 110 prazna - he bhagavan ! jJAnI, jJAnIpane kitane kAla taka rahatA hai ? 110 uttara - he gautama! jJAnI do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-sAdiaparyavasita aura sAdi saparyavasita / sAdi- saparyavasita jJAnI jaghanya antarmuhUrta * aura utkRSTa kucha adhika chAsaTha sAgaropama taka jJAnIpane rahate haiM / 111 prazna - he bhagavan ! Abhinibodhika jJAnI, Abhinibodhika jJAnIkitane kAla taka rahatA hai ? 111 uttara - he gautama! jJAnI, abhinivodhikajJAnI yAtrat. kevalI For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1360 bhagavatI sUtra--za. 8 u. 2 jJAna ajJAna ke paryAya 113 prazna-he bhagavan ! zrutajJAna ke kitane paryAya kahe gaye haiM ? 113 uttara-he gautama ! zrutajJAna ke ananta paryAya kahe gaye haiN| isI prakAra avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ke bhI ananta paryAya kahe gaye haiN| isI prakAra matiajJAna aura zrutaajJAna ke bhI ananta paryAya kahe gaye haiN| 114 prazna-he bhagavan ! vimaMgajJAna ke kitane paryAya kahe gaye hai ? 114 uttara--he gautama ! vibhaMgajJAna ke ananta paryAya kahe gaye haiN| 115 prazna-eesiNaM bhaMte ! AbhiNibohiyaNANapajavANaM, suyaNANapajavANaM, ohiNANapajjavANaM, maNapajavaNANapajavANaM, kevalaNANapajavANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ? : 115 uttara-goyamA ! savvatthovA maNapajavaNANapajavA, ohiNANapajavA aNaMtaguNA, muyaNANapajjavA aNaMtaguNA, AbhiNibohiyaNANapajavA aNaMtaguNA, kevalaNANapajavA aNaMtaguNA / _. 116 prazna-eesi NaM bhaMte ! maiaNNANapajavANaM suyaaNNANapajavANaM vibhaMgaNANapajjavANa ya kayare kayarahito jAva visesAhiyA vA ? 116 uttara-goyamA ! savvatthovA vibhaMgaNANapajjavA, suyaaNNANapajavA aNaMtaguNA, maiaNNANapajavA aNaMtaguNA / 117 prazna-eemi NaM bhaMte ! AbhiNivohiyaNANapajavANaM, jAva kevalagANapajavANaM, maDaaNNANapajavANaM suyaaNNANa For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra--za. 8 u. 2 jJAna ajJAna ke paryAya 113 prazna-he bhagavan ! zrutajJAna ke kitane paryAya kahe gaye haiM ? .... 113 uttara-he gautama ! zrutajJAna ke ananta paryAya kahe gaye haiN| isI prakAra avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ke bhI ananta paryAya kahe gaye haiN| isI prakAra matiajJAna aura zrutaajJAna ke bhI ananta paryAya kahe gaye haiN| 114 prazna-he bhagavan ! vimaMgajJAna ke kitane paryAya kahe gaye hai ? 114 uttara--he gautama ! vibhaMgajJAna ke ananta paryAya kahe gaye haiN| 115 prazna-eesiNaM bhaMte ! AbhiNibohiyaNANapajavANaM, suyaNANapajavANaM, ohiNANapajavANaM, maNapajavaNANapajavANaM, kevalaNANapajavANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ? : 115 uttara-goyamA ! savvatthovA maNapajjavaNANapajavA, ohiNANapajjavA aNaMtaguNA, muyaNANapajavA aNaMtaguNA, AbhiNivohiyaNANapajavA aNaMtagumA, kevalaNANapajavA aNaMtaguNA / ___116 prazna-eesi NaM bhaMte ! maiaNNANapajavANaM suyaaNNANapajavANaM vibhaMgaNANapajavANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ? ___116 uttara-goyamA ! savvatthovA vibhaMgaNANapajjavA, suyaaNNANapajavA aNaMtaguNA, maiaNNANapajavA aNaMtaguNA / ___ 117 prazna-eemi NaM bhaMte ! AbhiNivohiyaNANapajjavANaM, jAva kevalagANapajavANaM, mahaaNNANapajavANaM suyaaNNANa For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. u. 2 jJAna ajJAna ke paryAya pajjavANaM, vibhaMgagANapajjavANa ya kayare kayarehiMto jAva visesA hiyA vA ? 117 uttara - goyamA ! savvatthovA maNapajavaNANapajavA, vibhaMgaNANapajjavA anaMtaguNA, ohiNANapajjavA anaMtaguNA, suyaaNNANapajavAanaMtaguNA, suyaNANapajjavA visesAhiyA, maiaNNANa - pajavA anaMtaguNA, AbhiNivohiyaNANapajjavA visesAhiyA, kevalaNANapajavA anaMtaguNA / 1361 * sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti // aTumasae bIo uso samatto // bhAvArtha - 15 prazna - he bhagavan ! pUrva kathita AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna ke paryAyoM meM kisake paryAya kisase alpa, bahuta, tulya, yA vizeSAdhika haiM ? 115 uttara - he gautama! mana:paryayajJAna ke paryAya saba se thoDe haiM, unase avadhijJAna ke paryAya ananta guNA haiN| unase zrutajJAna ke paryAya ananta guNa haiN| unase Abhinibodhika jJAna ke paryAya ananta guNa haiN| unase kevalajJAna ke paryAya ananta guNa haiM / 116 prazna- na-he bhagavan ! matiajJAna, zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna ke paryAyoM meM kisake paryAya, kisake paryAyoM se yAvat vizeSAdhika haiM ? 116 uttara - he gautama ! sabase thoDe vibhaMgajJAna ke paryAya haiN| unase zrutaajJAna ke paryAya ananta guNa haiN| unase matiajJAna ke paryAya ananta guNa haiM / 117 prazna- na he bhagavan ! ina AbhinibodhikajJAna yAvat kevalajJAna, For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1362 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna-ajJAna ke paryAya tathA matiajJAna, zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna ke paryAyoM meM kisake paryAya kisake paryAyoM se yAvat vizeSAdhika haiM ? 117 uttara-he gautama ! sabase thoDe manaHparyayajJAna ke paryAya hai| unase vibhaMgajJAna ke paryAya ananta guNa haiN| unase avadhijJAna ke paryAya ananta gaNa haiN| unase zrutaajJAna ke paryAya ananta guNa haiN| unase zrutajJAna ke paryAya vizeSAdhika haiN| unase matiajJAna ke paryAya ananta guNa haiN| unase matijJAna ke paryAya vizeSAdhika haiM / unase kevalajJAna ke paryAya ananta guNa haiN| ... he bhagavan ! yaha isI prakAra haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / aisA kahakara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| vivecana-kAla dvAra-yahA~ jJAnI ke do bheda kahe gaye haiN| yathA-'sAdi aparyavasitajisako Adi to hai, kintu anta nahIM, aisA jJAno to kevalajJAnI hotA hai / dUsarA bheda hai- sAri saparyavasita'-jisake jJAna kI Adi bhI hai aura anta bhI hai / aisA jJAnI, mati Adi jJAna vAlA hotA hai / inameM se kevalajJAna kA kAla sAdi aparyavasita hai, zeSa mati Adi cAra jJAnoM kA kAla sAdi saparyavasita hai / inameM se matijJAna aura zrutajJAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai / avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna kA jaghanya kAla eka samaya hai / Adi ke tIna jJAnoM kA utkRSTa kAla sAdhika chAsaTha sAgaropama hai| manaHparyaya jJAna kA utkRSTa kAla dezona karor3a pUrva kA hai| kevalajJAna kA to sAdi aparyavasita hai / bharthAt kevalajJAna utpanna hokara phira kabhI naSTa nahIM hotaa| jJAnI-Abhinibodhika jJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI aura kevalajJAnI; ajJAnI-mati ajJAnI, zruta ajJAnI aura vibhaMgajJAnI- ina kA sthiti kAla prajJApanA sUtra ke aThArahaveM kAyasthitipada meM kahe anusAra jAnanA cAhiye / yadyapi jJAnI kA sthiti kAla pUrvokta (sU. 110) sUtra meM kahA gayA hai, tathApi yahAM prakaraNa se sambandhita hone ke kAraNa phira kahA gayA hai / Aminibodhika jJAna aura zrutajJAna kA kAla jaghanya antarmuhUtaM, utkRSTa sAdhika chAsaTha sAgaropama hai| avadhijJAna kA utkRpTa kAla bhI itanA hI hai, kintu jaghanya kAla eka samaya kA hai / jaba kisI vibhaMgajJAnI ko samyagdarzana kI prApti hotI hai. taba samyagdarzana kI prApti ke prathama samaya meM hI vimaMgajJAna, avadhijJAna ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai / isake bAda turanta hI dUsare samaya meM vaha avadhijJAna se girajAtA hai, taba kevala For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za8 u. 2 jJAna ajJAna ke paryAya eka samaya hI avadhijJAna rahatA hai / mana:paryayajJAnI kA avasthiti kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa kucha kama koTi-pUrva hotA hai / apramatta guNasthAna meM rahe hue kisI saMyata (muni) ko mana:paryaya jJAna utpanna hotA hai aura turanta hI dUsare samaya meM naSTa ho jAtA hai / utkRSTa nyUna pUrva-koTi varSa kA avasthiti kAla hai / kisI pUrva-koTi varSa kI AyuSya ' vAle manuSya ne cAritra aMgIkAra kiyA / cAritra aMgIkAra karane ke pazcAt use zIghra hI mana:paryayajJAna utpanna ho jAya aura yAvajjIvana rahe. usakA sthiti kAla utkRSTa kiJcinnyUna koTi varSa hotA hai / kevalajJAna kA sthiti kAla sAdi ananta hai / arthAt kevalajJAna kI utpatti kI Adi to hai, kintu vaha utpanna hone ke bAda vApisa kabhI nahIM jAtA / isaliye usakA kabhI anta nahIM hotA / ajJAna - matiajJAna aura zrutaajJAna kA sthiti-kAla tIna prakAra kA hai / yathA1 anAdiananta ( abhavya jIvoM kI apekSA ) 2 anAdi- sAnta ( bhavya jIvoM kI apekSA ) 3 sAdi- sAnta (samyagdarzana se gire hue jIvoM kI apekSA ) / inameM se sAdi- sAnta kA kAla jaghanya antarmuhurta hai, kyoMki koI jIva, samyagdarzana se girakara antarmuhUrta ke bAda hI punaH samyagdarzana prApta kara letA hai / utkRSTa anantakAla hai, kyoMki koI jIva, samyaktva se girakara phira ananta kAla bAda punaH samyaktva ko prApta karatA hai / vibhaMgajJAna kA sthiti kAla jaghanya eka samaya hai, kyoMki utpanna hone ke bAda dUsare samaya meM hI vaha vinaSTa jAtA hai| utkRSTa kicinnyUna pUrva-koTi adhika tetIsa mAgaropama hai, kyoMki koI manuSya kiMcinnyUna pUrva-koTi varSa vibhaMgajJAnI pane rahakara sAtavIM naraka meM utpanna ho jAtA hai / antara dvAra - yahA~ pA~ca jJAna aura tIna ajJAna ke antara ke liye jIvAbhigama sUtra kI bhalAmaNa ( atideza) dI gaI hai| vahA~ isa prakAra batalAyA gayA hai-AbhiniMbodhika jJAna kA pArasparika antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha kama arddha pudgala - parAvartana hai / isa prakAra zrutajJAna, avadhijJAna aura mana:paryaya jJAna ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / kevalajJAna kA antara nahIM hotA / matiajJAna aura zrutaajJAna kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika chAsaTha sAgaropama hai / vibhaMgajJAna kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla ( vanaspati kAla jitanA ) hai | 1363 alpabahutva dvAra-pA~ca jJAna kA alpabahutva isa prakAra hai - sabase thor3e mana:paryayajJAnI / unase avadhijJAnI asaMkhyAta guNa haiN| unase Abhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI donoM vizeSAdhika haiM aura paraspara tulya haiN| unase kevalajJAnI ananta guNa haiM / For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1364 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJAna-ajJAna ke paryAya zAnI jIvoM ke alpa-bahutva meM manaHparyayajJAnI sabase thor3e batalAye gaye haiN| isakA kAraNa yaha hai ki manaHparyaya jJAna, saMyata jIvoM ke hI hotA hai / avadhijJAnI jIva cAroM gati meM pAye jAte haiM / isaliye ve unase asaMkhyAta guNa haiN| unase Abhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI vizeSAdhika haiM / isakA kAraNa yaha hai ki avadhi Adi jJAna se rahita hone para bhI kitane hI paMcendriya jIva aura kitane hI vikalendriya jIva (jinheM sAsvAdana samyagadarzana ho) bhI Aminibodhika jJAnI aura zrutajJAnI hote haiM / Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna kA paraspara sAhacarya hone se ye donoM tulya haiM / ina sabhI se siddha ananta guNa hone se kevalajJAnI jIva ananta guNa haiM / tIna ajJAna kA alpa-bahutva-sabase thor3e vibhaMgajJAnI haiM / una se matiajJAnI aura zruta-ajJAnI ananta guNa haiM aura ye donoM paraspara tulya haiM / ____ ajJAnI jIvoM kI alpa-bahutva meM vibhaMgajJAnI sabase thor3e batalAye gaye haiM / kyoMki vibhaMgajJAna paMcendriya jIvoM ko hA hotA hai aura ve sabase thor3e haiN| unase matiajJAnI aura zrutaajJAnI ananta guNa batalAye haiM / isakA kAraNa yaha hai ki ekeMdriya jIva bhI matiajJAnI zruta ajJAnI hote haiM aura ve ananna haiM / ye paraspara tulya haiM / kyoMki matiajJAna aura zrutaajJAna kA paraspara sAhacarya hai| jJAnI aura ajJAnI jIvoM kA sammilita alpa-bahutva-savase thor3e manaHparyayajJAnI haiM / unase avadhijJAnI asaMkhyAta guNa haiM / unase Abhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI vizeSAdhika haiM aura ve paraspara tulya haiM / unase vibhaMgajJAnI asaMkhyAta guNa haiM, kyoMki samyagdRSTi deva aura nAraka jIvoM se mithyAdRSTi asaMkhyAta guNa haiM / unase kevalajJAnI ananta guNa haiM / kyoMki ekeMdriya jIvoM ke sivAya zeSa sabhI jIvoM se siddha ananta guNa haiN| unase matiajJAnI aura zrutaajJAnI ananta guNa haiM aura ve paraspara tulya haiM / kyoMki sAdhA. raNa vanaspatikAyika jIva bhI mati ajJAnI aura zrutaajJAnI hote haiM aura ve siddhoM se ananta guNa haiN| paryAyoM kA alpa-bahutva-bhinna-bhinna avasthAo ke bhedoM ko 'paryAya' kahate haiN| usake do bheda haiM / yathA-svaparyApa aura para-paryAya / kSayopazama kI vicitratA se matijJAna ke avagrahAdika ke ananta bheda hote hai / ve svaparyAya kahalAte haiM / athavA matijJAna ke viSayabhUta jJeya padArtha ananta haiM aura jJeya ke bheda se jJAna ke bhI ananta bheda ho jAte haiM / isa prakAra matijJAna ke ananta paryAya haiM athavA kevalajJAna dvArA matijJAna ke aMza kiye jAyeM, to For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 2 jJa.na ajAna ke paryAya 1365 ananta aMza hote haiM / isa apekSA se bhI matinAna ke ananta paryAya kahe jAte haiN| matijJAna ke sivAya dUsare padArthoM ke jo paryAya haiM, ve para-paryAya' kahalAte haiM, aise para-paryAya, svaparyAya se ananta guNa haiN| zaGkA-yadi ve paraparyAya haiM, to 'va matijJAna ke haiM'-esA kase kahA jA sakatA hai ? yadi ve manijJAna ke haiM, to para -paryAya kaise kahe jA sakate haiM ? samAdhAna-para-padArthoM ke paryAyoM kA matijJAna ke viSaya se sambandha nahIM hai / isaliye ve para-paryAya kahe jA sakate haiM / parantu matijJAna ke sva-paryAyoM kA bodha karAne meM tathA paraparyAyoM se unheM bhinna batalAne meM pratiyogI rUpa se unakA upayoga hai / isaliye ve matijJAna ke 'para-paryAya' kahalAte haiN| zrutajJAna ke bhI sva-paryAya aura para-paryAya ananta haiN| unameM se zrutajJAna ke akSarazruta aura anakSara-zruta Adi jo bheda haiM, ve 'sva-paryAya' kahalAte haiM aura ve ananta haiN| kyoMki zrutajJAna ke kSayopazama kI vicitratA se tathA zrutajJAna ke viSayabhUta jJeya-padArtha ananta hone se zrutajJAna ke (zrutAnusArIbodha ke) bhI ananta bheda ho jAte haiM / athavA kevalajJAna ke dvArA zrutajJAna ke ananta aMza hote haiM aura ve usake sva-paryAya kahalAte haiM / unase bhinna padArthoM ke . vizeSa dharma, zrutajJAna ke paraparyAya kahalAte haiN| avadhijJAna ke sva-paryAya ananta haiM / kyoMki usake bhava-pratyaya aura kSAyopazamika-ina do bhedoM ke kAraNa unake svAmI deva aura narayika tathA manuSya aura tiryaJca ke bheda se, asaMkhya kSetra aura kAla ke bheda se, ananta dravya-paryAya ke bheda se aura usake kevalajJAna dvArA ananta aMza hone se avadhijJAna ke ananta bheda hote haiM / isI prakAra manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ke viSayabhUta anantapadArtha hone se tathA unake ananta azoM kI kalpanA se ananta paryAya hote hai| yahAM jo paryAyoM kA alpabahutva batalAyA gayA hai, vaha svaparyAyoM kI apekSA se samajhanA cAhiye / kyoMki sabhI jJAnoM ke sva-paryAya aura para-paryAya paraspara tulya haiN| saba se thor3e manaHparyayajJAna ke paryAya haiN| kyoMki usakA viSaya kevala mana hI haiN| usase avadhijJAna ke paryAya ananta guNa haiM / kyoMki manaHparyayajJAna kI apekSA avadhijJAna kA viSaya dravya aura paryAyoM se ananta guNa hai / unase zrutajJAna ke paryAya ananta guNa haiN| kyoMki usakA viSaya, rUpI aura arUpI dravya hone se ve unase anantaguNa haiM / unase AbhinibodhikajJAna ke paryAya ananta guNa haiM / kyoMki unakA viSaya abhilApya aura anabhilApya padArtha hone se For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1366 bhagavata -za. 8 u. 2 jJAna ajJAna ke paryAya . . ve unase ananta guNa haiM / unase kevalajJAna ke paryAya ananta guNa haiM, kyoMki usakA viSaya samasta dravya aura samasta paryAya hone se ve unase ananta guNa haiN| isI prakAra ajJAnoM ke bhI alpa-bahutva kA kAraNa jAna lenA caahiye| jJAna aura ajJAna ke paryAyoM ke sammilita alpa bahutva meM batalAyA gayA hai ki saba se thor3e manaHparyAyajJAna ke paryAya haiN| unase vimaMgajJAna ke paryAya ananta guNa haiN| kyoMki uparima (navama) greveyaka se lekara sAtavIM naraka taka meM aura tiryak asaMkhyAta dvIpa samudroM meM rahe hue kitane hI rUpI dravya aura unake kitane hI paryAya, vibhaMgajJAna kA viSaya hai aura ve manaHparyayajJAna ke viSaya kI apekSA ananta guNa haiN| vibhaMgajJAna ke paryAyoM se avadhijJAna ke paryAya ananta guNa haiM / kyoMki avadhijJAna kA viSaya sampUrNa rUpI dravya aura pratyeka dravya ke asaMkhyAta paryAya haiM / ve vibhaMgajJAna kI apekSA ananta guNa haiM / unase zrutaajJAna ke paryAya ananta guNa hai / kyoMki zrutaajJAna kA viSaya, zrutajJAna kI taraha sAmAnyAdeza se sabhI mUrta aura amUrta dravyaM tathA sabhI paryAya hone se avadhijJAna kI apekSA ananta guNa haiN| unase zrutajJAna ke paryAya vizeSAdhika haiM. kyoMki zrutaajJAna ke agocara (aviSayabhUta ) kitane. hI paryAyoM ko zrutajJAna jAnatA hai / unase matiajJAna ke paryAya ananta guNa haiM, kyoMki zrutajJAna to abhilApya vastu viSayaka hotA hai aura matiajJAna unase anaMta guNa anabhilApya vastu viSayaka bhI hotA hai| unase matijAna ke paryAya vizeSAdhika haiM, kyoMki matiajJAna ke agocara kitane hI paryAyoM ko matijAna jAnatA hai / unase kevalajJAna ke paryAya anaMta guNa haiM, kyoMki vaha sabhI kAla meM rahe hue samasta dravyoM aura unakI samasta paryAyoM ko jAnatA hai| // iti AThaveM zataka kA dUsarA uddezaka sampUrNa // For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 8 uddezaka 3 vRkSa ke bheda 1 prazna-kaivihA NaM bhaMte ! rukkhA paNNatA ? 1 uttara-goyamA ! tivihA rukkhA paNNattA, taM jahA-saMkheja jIviyA, asaMkhejajIviyA, aNaMtajIviyA / 2 prazna-se kiM taM saMkhejajIviyA ? 2 uttara-saMkhejajIviyA aNegavihA paNNattA, taM jahA-tAle, tamAle, takali, tetali-jahA paNNavaNAe jAva nnaalierii| je yAvaNNe tahappagArA / settaM saMkhejajIviyA / .. 3 prazna-se kiM taM asaMkhejajIviyA ? 3 uttara-asaMkhejajIviyA duvihA paNNattA, taM jahA-egaTThiyA ya bahuvIyagA y| 4 prazna-se kiM taM egaThiyA ? 4 uttara-egaTThiyA aNegavihA paNNattA, taM jahA-NibaMba-jaMbu0evaM jahA paNNavaNApae jAva phalA bahubIyagA / settaM bahubIyagA / settaM asNkhejjiiviyaa| 5 prazna-se kiM taM aNaMtajIviyA ? 5 uttara-aNaMtajIviyA aNegavihA paNNattA, taM jahA-Alue, mUlae, siMgabere-evaM jahA sattamasae jAva siuMDhI musuMDhI je yAvaNNe For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1368 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 3 vRkSa ke bheda tahappagArA / settaM anaMtajIviyA / kaThina zabdArtha -- egaTTiyA -- ekAsthika ( eka bIja vAle) bahubIyagA -- bahubIjaka ( bahuta bIjoM vAle phala ) / bhAvArtha - 1 prazna - he bhagavan ! vRkSa kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 1 uttara - he gautama ! vRkSa tIna prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-saMkhyAta jIva vAle, asaMkhyAta jIva vAle aura ananta jIva vAle / 2 prazna - he bhagavan ! saMkhyAta jIva vAle vRkSa kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 2 uttara - he gautama ! saMkhyAta jIva vAle vRkSa aneka prakAra ke kahe gaye haiM / yathA tAr3a, tamAla, takkali, tetali ityAdi prajJApanA sUtra ke pahale pada meM kahe anusAra yAvat nAlikera paryanta jAnanA cAhiye / isake atirikta isa prakAra ke jitane bhI vRkSa vizeSa haiM, ve saba saMkhyAta jIva vAle haiM / 3 prazna - he bhagavan ! asaMkhyAta jIva vAle vRkSa kitane prakAra ke kahe haiM ? 3 uttara - he gautama! asaMkhyAta jIva vAle vRkSa do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-1 - ekAsthika arthAt eka bIja vAle aura bahubIjaka -bahuta bIjoM vAle / 4 prazna - he bhagavan ! ekAsthika vRkSa kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 4 uttara- he gautama! ekAsthika vRkSa aneka prakAra ke kahe gaye haiM / yathA-- nIma, Ama, jAmuna Adi / prajJApanA sUtra ke pahale pada meM kahe anusAra yAvat bahubIja vAle phaloM taka kahanA cAhiye / isa prakAra asaMkhyAta jIvika vRkSa kahe gaye haiM / 5 prazna--he bhagavan ! anantaM jIva vAle vRkSa kitane prakAra ke kahe gaye ? 5 uttara--he gautama ! ananta jIva vAle vRkSa aneka prakAra ke kahe gaye haiM / yathA--AlU, mUlA, zrRMgabera ( adarakha ) Adi / bhagavatI sUtra ke sAtaveM zataka ke tIsare uddezaka meM kahe anusAra yAvat siuMDhI, musuMDI taka jAnanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavanI mUkatA . ce jIva dezoM para zastrAdi kArga 1368 isake atirikta isa prakAra ke dUsare dakSa bhI jAna lene caahiye| isa prakAra ananta jIva vAle vRkSoM kA kathana kiyA gayA ha OMETHIEFi vina-visameM saMbhAtarajI ve sAta mahilAle haiN| isI taraha jinameM asaMkhyAta jIva hote haiM 'asaMkhyAta. jIvika' vRkSa aura jinameM ananta jIva pAye jAte haiM, ve 'ananta jItika vRkSa kahalAte haiN| jinameM eka bIja hotA hai, ve ekAsthika phala kahalAte haiM aura jina meM bahuta jIva pAye haiM, velA aneka sthA'-bar3a bIjaka phala kahalAte haiN| ina vRkSa aura phala sambandhI vistana kapana prajJApanA satra ke pahale pada meM hai / vahAM inake udAharaNa rUpa nAma bhI batalAye gaye haiM. : wiippers jIva pradezoM para zastrAdi kI sparza paNa jatarA ESSETTE dA ana maile kumme kummAliyA, gohA, gohAbaliyA, goNA, goNAvaliyA, maNumme, maNussAvaliyA, mahisa, mahisAvaliyAeesi NaM hA vA tihA vA saMkheMjahAM vA chiNANe je atarA te vi | tehiM jIvapaesehiM phuDDA kAucara-saMnA phuDahilm praznapurimeya bhata nIare hatthe vA pAeMgadhA, aguli. raun Soek FE IP 156 TELP Blk 18 fent for me MEAN kAlapaNA AmasamANaM vA, saMmusamANe vA, AlihamANe vA, vilidramANe vA aNNAsomA vA tikheNaM satthajAeNaM AdimANe vA, vichiMdamANe yAagaNi kAraNaM vA samoihamANe tesiM jIvapAemANaM kiM lagAe / TRENT For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137. bhagavatI sUtra-za. 8 u. 3 jIva pradezoM para zastrAdi kA sparza vivAhaM vA uppAei, chaviccheyaM vA karei ? ___7 uttara-No iNaTe samaDhe, No khalu tattha satthaM kamai / . kaThina zamdArtha-kumme-kUrma-kachuA, goNA-gAya, mahise-mahiSa (bhaMsA) chiNNANakhaMDita (Tukar3e kiye hue) aMtarA-dhIca kA, phUDA-spaNita-sparza kiyA huA, salAgAe-salAI se, kaThega-kASTa se, kiliceNa-choTI lakar3I se, AmasamANe-sparzatA huA saMmusamANevizeSa sparza karatI humA, AlihamANe vilihamANe-alpa yA vizeSa AkarSita karatA hubhA, annaparega-koI anya, tikoNa-tIkSNa, satyajAeNaM-zastra samUha se, AchivamANe-kATatA huA, samorahamANe-jalAtA huA, kivi-kucha bho, AvAhaM vivAha-por3A karatA hai, vizeSa por3A karatA hai, viccheyaM-avayavachedana / bhAvArtha-6 prazna-he bhagavan ! kachuA, kachue ko zreNi, godhA (goha) godhA kI paMkti, gAya,gAya kI paMkti,manuSya, manuSya kI paMkti, bhaiMsA, bhaiMsoM kI paMkti, ina sabake do, tIna yA saMkhyAta khaNDa kiye jAya, to unake bIca kA bhAga yA jIva pradezoM se spaSTa hai ? 6 uttara-hA~, gautama ! spaSTa hai| 7 prazna-he bhagavan ! koI puruSa, una kachue Adi ke khaNDoM ke bIca ke bhAga ko hAtha se, aMguli se, zalAkA se, kASTha se aura lakaDI ke choTe TrakaDe se sparza kare, vizeSa sparza kare, thor3A yA vizeSa khIMce athavA kisI tIkSNa zastra samUha se chede, vizeSa rUpa se chede, agni se jalAve, to kyA una jIva pradezoM ko thoDI, yA adhika pIDA hotI hai, yA unake kisI avayava kA cheda hotA hai ? 7 uttara-he gautama ! yaha artha samartha nhiiN| kyoMki jIva pradezoM para zastra Adi kA prabhAva nahIM hotaa| vivecana-kisI jIva ke zarIra kA khaNDa ho jAne para bhI tatkAla usakA koI bhI avayava, jIva pradezoM se spRSTa rahatA hai / una jIva pradezoM para koI puruSa zastrAdi se prahAra kare yA hastAdi se sparzAdi kare to una jIva pradezoM para usakA prabhAva nahIM hotaa| For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra--za. 8 u. 5 ATa padhviyoM kA ullekha 1371 ATha pRthviyoM kA ullekha 8 prazna-kaha NaM bhaMte ! puDhavIo paNNatAo ? 8 uttara-goyamA ! aTTa puDhavIo paNNatAo, taM jahA-yaNappabhA, jAva ahe sattamA, isIpanbhArA / 9 prazna-imA NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI kiM carimA acarimA ? . 9 uttara-carimapadaM niravasesaM bhANiyavvaM / jAva vemANiyA gaM bhaMte ! phAsacarimeNaM kiM carimA, acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi| . mevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti* // aTTamasae taio uddeso samatto // kaThina zabdArtha-dharima-aMtima, phAsacarimeNaM-sparza carama dvArA, aprim-mdhyvrtii| .. bhAvArya-8.prazna-he bhagavan ! pazviyAM kitanI kahI gaI haiM ? * 8 uttara-he gautama ! pRthviyAM ATha kahI gaI haiN| yathA-ratnaprabhA, yAvat adhaH saptama pRthvI aura ISatprAgbhArA (siddha shilaa)| prazna-he bhagavan ! yaha ratnaprabhA pRthvI kyA carama (antima) hai, yA acarama (madhyavartI) hai? .. 9 uttara-yahA~ prajJApanA sUtra kA carama nAmaka dasavA pada kahanA caahiye| yAvat-he bhagavan ! vaimAnika sparza carama dvArA kyA carama hai, yA acarama hai ? he gautama ! ve carama bhI hai aura abarama bhI hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11352 mAvatI sUtra.u. 3 ATha pRzviyoM kA ullekha aisA kahakara gautamasAlA pAvata vidhAne he kA 'vivecana-carama kA artha hai antavartI / vaha antavartIpanA anya dravya kI apekSA samajhanA cAhiye / jaise-pUrva zarIra kI apekSA carama zarIrI / acarama kA artha haiM mdhyvrtii| yaha acaraH panA bhI Apati kA hai arthAt anya tasya kI apekSA se haiN| jaise antima zarIra ko mAdhyama PTETTE ARTE ratnaprabhA pRthvI ke sambandha meM ekavacanAnta aura bahuvacanAnta carama aura acarama ke cAra prazna kiye gaye haiM / isI prakAra yAtmAta pradeza aura caramAnta pradeza ke do prazna kise poh| ye mata milsAra chaha sadana huma bhagavAna ne uttara diyA ki- 'he mautama ! ratnaprabhA pRthvI carama bhI nahIM hai aura acarama bhI nahIM hai / ' carama kA artha hai-'paryantavartI' auraNavara kI aha-madhyamavaramapanA aura acaramapanA anya vastu sApekSa hai| yahA~ anya vastu kA mana nahIM kiyA gayA hai| ataH ratnaprabhA pRthvI jAma. yA acarama nahIM kahI jA sakatI aura isI kAraNa bahuvacanAnta 'carama, acarama, caramAnti pradeza, acaramanti pradeza bhI nahIM kahe jA sakate / ratnaprabhA pRthvI asaMnyAta pradezAvagAr3ha hai| isaliye usake aneka avayavoM kI apekSA ve baramarUpa kahe jA sakate haiM / isI prakAra anyavartI avayavoM kI apekSA ve acarama rUpa bhI kahe jA sakate haiM / isI prakAra bahuvacanAnta carama rUpa, acarama rUpa, caramAnta pradeza rUpa aura acUramAnta pradezApa kahe jA sakate haiM, kyoMki ratmaprabhA ke anta-bhAga meM avasthita khaNDoM ko bahutva rUpa se vivakSA kI jAya, to 'bahuvacanAnta' bAdhAhANA sakatA hai aura madhyavartI maNr3oM kA prakatA vibhinna kiyA jAyA taba eka vacanAnta bharamA bAmakatA hai isI prakAra deza kI vivakSA se caramAnta pradeza merabAramAta pradeza se bhI kahe jA sakate haiN| isakA vistRta kathana prajJApanA sUtra ke dasaveM 'caramapada' meM hai, INDINPHESTERNAL // iti AThaveM zataka kA tIsarA uddezaka sampUrNa // For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 8 uddezaka 4 pAMca kriyA 1 prazna-rAyagihe jAva evaM vayAsI-kar3a NaM bhaMte ! kiriyAo paNNattAo? 1 uttara-goyamA ! paMca kiriyAo paNNattAo, taM jahAkAiyA, ahigaraNiyA; evaM kiriyApadaM NiravasesaM bhANiyavvaM, jAva mAyAvattiyAo kiriyAo visemaahiyaao| * mevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti* // aTThamasae cautthA uddeso samatto // kaThina zabdArya-kiriyAo-kriyA (mana, vacana aura kAyA kI vaha pravRtti ki jisase karmoM kA baMdha ho) kAiyA--garIra mambaMdhI, ahiMgaraNiyA--adhikaraNa (zastra se hone vAlI) niravasesaM--paripUrNa. mAyAvattiyA--kaSAya prtyyk| . bhAvArtha-5 prazna-rAjagaha nagara meM yAvat gautama svAmI ne isa prakAra pUchA ki-he bhagavana ! kriyAeM kitanI kahI gaI haiM ? 1 uttara-he gautama ! kriyAeM pAMca kahI gaI haiM / yathA- kAyikI, adhi. karaNikI, prAdeSikI, pAritApanikI aura praannaatipaatikii| yahAM prajJApanA sUtra kA bAIsavAM sampUrNa kriyApada kahanA cAhie yAvat 'mAyApratyAyika kriyAe~ vizeSAdhika haiM'--yahAM taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| aisA kaha kara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| vivecana-karmabandha kI kAraNabhUta ceSTA ko athavA duSTa vyApAra vizeSa ko 'kriyA kahate haiM / athavA-karma bandha ke kAraNarUpa kAyikI Adi pA~ca-pA~ca karake paccosa kriyAe~ For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1374 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 5 zrAvaka ke bhANDa haiN| ve jainAgamoM meM 'kriyA' zabda se kahI gaI haiM / yahA~ kAyikI Adi pAMca kriyAoM kA varNana kiyA gayA hai / unakA sAmAnyataH artha isa prakAra hai; afrat kriyA ke do bheda haiM- anuparatakAyikI aura duSprayukta kAyikI / hiMsAdi sAvadya yoga se dezataH athavA sarvataH anivRtta jIvoM ko anupaztakAyikI kriyA lagatI hai / yaha kriyA sabhI avirata jIvoM ko lagatI hai / kAyAdi ke duSprayoga dvArA hone vAlI kriyA. ko 'duSprayukta kAyikI' kriyA kahate haiN| yaha kriyA pramatta saMyata ko bhI lagatI hai / adhikaraNikI kriyA ke do bheda haiM- saMyojanAdhikaraNikI aura nirvattanAdhikaraNikI / pahale se bane hue astra zastra Adi hiMsA ke sAdhanoM ko ekatrita kara taiyAra rakhanA saMyojanAdhikaraNikI kriyA hai / navIna astra zastrAdi banavAnA nirvattanAdhikaraNikI kriyA hai / apane svayaM kA, dUsaroM kA aura ubhaya ( sva aura para donoM) kA azubha cintana karanA-'prAdveSikI kriyA' hai| apane Apako, dUsaroM ko athavA ubhaya ko paritApa upajAnA, duHkha denA --' pAritApanikI kriyA' hai| apane Apako, dUsaroM ko athavA ubhaya ko jIvana rahita karanA - 'prANAtipAtikI kriyA' hai| ina kriyAoM ke atirikta ArambhikI Adi kriyAoM kA svarUpa aura unakA pArasparika alpabahutva ityAdi bAtoM kA vistRta kathana prajJApanA sUtra 22 veM kriyApa meM hai / // iti AThaveM zataka kA cauthA uddezaka sampUrNa // zataka uddezaka 5 zrAvaka ke bhANDa 1 prazna - rAyagihe jAva evaM vayAsI - AjIviyA NaM bhaMte ! there bhagavaMte evaM vayAsI - samaNovAsagassa NaM bhaMte ! sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa ke bhaMDa avaharejjA, seNaM bhaMte For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 zrAvaka ke bhANDa 1375 taM bhaMDaM aNugavesamANe kiM sayaM bhaMDaM aNugavesai, parAyagaM bhaMDa aNugavesai ? 1 uttara-goyamA ! mayaM bhaMDa aNugavesai, No parAyagaM bhaMDa aNugavesai / 2 prazna-tassa NaM bhaMte ! tehiM sIlabvaya-guNa-veramaNa-pacavakhANaposahovavAsehiM se bhaMDe abhaMDe bhavai ? . 2 uttara-haMtA bhavai / prazna-se keNaM khAi NaM aTeNaM bhaMte ! evaM vubaI-sayaM bhaMDaM aNugavesai No parAyagaM bhaMDaM aNugavesai ? / . uttara-goyamA ! tassa NaM evaM bhavai-No me hiraNNe, No me suvaNNe, No me kaMse, No me dUse, No me vipuladhaNa-kaNagarayaNa-maNimottiya saMkha-sila-ppavAla rattarayaNamAIe saMtasArasAvaeje, mamattabhAve puNa se aparigNAe bhavai, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vucai sayaM bhaMDa aNugavesai, No parAyagaM bhaMDaM aNugavesai / kaThina zanArtha - AjIviyA--AjIvika arthAt gozAlaka ke matAnuyAyI, samaNo. bAsaga :-zramaNa kI upAsanA karane vAlA (jaina), sAmAiyakaussa-sAmAyika kiyA huA, acchamANassa- rahA huA, bhaMDa-vastu, avaharejjA-apaharaNa kare, aNugavesamANe-khoja karate hue, parAyagaM--dUsare ke, saMtasArasAbaejje-vidyamAna pradhAna (sArabhUta dravya) aparigNAe-tyAga nahIM kiyaa| bhAvArtha-1 prazna-rAjagRha nagara meM yAvat gautamasvAmI ne isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-kSa..8.4.5 zrAvaka ke bhANDa pUchA / he bhagavan ! AjIvika arthAt gozAlaka ke ziSyoM ne sthavira bhagavantoM se isa prakAra pUchA ki koI zrAvaka, sAmAyika karake upAzraya meM baiThA hai| usa zrAvaka ke vastra Adi koI curA le jAya aura (sAmAyika pUrNa hone para use pAra kara) vaha una vastuoM kA anveSaNa kare, to kyA vaha zrAvaka apanI vastu kA anveSaNa karatA hai, yA dUsaroM kI vastu kA anveSaNa karatA hai ? ....1 uttara-he gautama ! vaha zrAvaka apanI vastu kA anveSaNa karatA hai, dUsaroM kI vastu kA anveSaNa nahIM krtaa| 2 prazna-he bhagavan ! zIlavata, guNavata, viramaNa, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa aMgIkAra kiye hue zrAvaka ke ve apahRta (curAye hue) bhANDa kyA usake lie abhANDa ho jAte haiM ? 2 uttara-hAM, gautama ! ve usake liye abhANDa ho jAte haiN| prazna-he bhagavana ! yadi usake liye ve abhANDa ho jAte haiM, to Apa aisA kyoM kahate haiM ki vaha zrAvaka apane bhANDa kA anveSaNa karatA hai, dUsare ke bhANDa kA anveSaNa nahIM karatA? . uttara-he gautama,! sAmAyika karane vAle usa zrAvaka ke mana meM aise pariNAma hote haiM ki 'hiraNya (cAMdI) merA nahIM hai, svarNa merA nahIM hai, kAMsya (kAMsI ke bartana) mere nahIM haiM, vastra mere nahIM haiM, vipula dhana, kanaka, ratna, maNi, motI, zaMkha, zilApravAla (vidruma maNi) tathA raktaratna arthAta padmarAgAdi maNi ityAdi vidyamAna sArabhUta dravya mere nahIM haiN|' parantu usane mamatvabhAva kA pratyAkhyAna nahIM kiyA hai, isa kAraNa he gautama ! aisA kahatA hU~ ki vaha zrAvaka apane mANDa kA anveSaNa karatA hai, dUsaroM ke bhANDa kA anveSaNa nahIM krtaa| 3 prazna-samaNovAsagassa NaM bhaMte ! sAmAiyakaDassa samaNo. vassae acchamANasma keha jAyaM carejA, se NaM bhaMte ! kiM jAyaM carai, For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za.8 u.5 zrAvaka ke mADa 1377 ajAyaM caraha ? .3 uttara-goyamA ! jAyaM caraha, No ajAyaM carai / 4 prazna-tassa NaM bhaMte ! tehiM sIlabdhaya guNa-veramaNa-paccarakhANaposahovavAsehiM sA jAyA ajAyA bhavai ? 4 uttara-goyamA ! haMtA bhavai / prazna-se keNaM khAiNaM aTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-jAyaM carai No ajAyaM carai ? uttara-goyamA ! tassa NaM evaM bhavai-No me mAyA, No me piyA, No me bhAyA, No me bhagiNI, No me bhajjA, No me puttA, No me dhUyA No me suNhA: pejja baMdhaNe puNa se avocchiNNe bhavai, se teNaTeNaM goyamA ! jAva No ajAyaM carai / kaThina zabdArtha-jAyaM carejjA-strI kA sevana kare, ajAyaM-apatnI ko, abocchiNNe-TUTA nhiiN| bhAvArtha-3 prazna-he bhagavan ! koI eka zrAvaka sAmAyika karake zramaNo. pAzraya meM baiThA hai / usa samaya yadi koI vyabhicArI lampaTa puruSa, usa zrAvaka kI jAyA (strI) ko bhogatA hai, to kyA vaha jAyA (zrAvaka ko strI) ko bhogatA hai, yA ajAyA (zrAvaka kI strI nahIM dUsaroM kI strI) ko bhogatA hai? 3 uttara-he gautama ! vaha puruSa usa zrAvaka kI jAyA ko bhogatA hai, anAyA ko nahIM bhogtaa| 4 prazna-he bhagavan ! zIlavata, guNavata, viramaNa, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa kara lene se usa zrAvaka kI jAyA kyA 'ajAyA' ho jAtI hai ? For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1378 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 5 zrAvaka vrata ke bhaMga 4 uttara - hA~, gautama ! ajAyA ho jAtI hai / prazna - he bhagavan ! jaba vaha usa zrAvaka ke liye ajAyA ho jAtI hai, to Apa aisA kyoM kahate haiM ki vaha lampaTa usakI jAyA ko bhogatA hai, ajAyA ko nahIM bhogatA ? uttara - he gautama ! zIlavratAdi ko aMgIkAra karane vAle usa zrAvaka ke mana meM aise pariNAma hote haiM ki 'mAtA merI nahIM hai, pitA mere nahIM hai, bhAI mere nahIM haiM, bahana merI nahIM hai, strI merI nahIM hai, putra mere nahIM hai, putrI merI nahIM haiM aura snuSA ( putravadhu) merI nahIM hai|' aisA hote hue bhI unake sAtha usakA prema bandhana TUTA nahIM, isa kAraNa he gautama ! aisA kahatA hU~ ki vaha puruSa usa zrAvaka kI jAyA ko bhogatA hai, ajAyA ko nahIM bhogatA / vivecana - sAmAyika, poSaghopavAsa Adi kiye hue zrAvaka ne yadyapi bhANDa ( bastrAdi) kA tyAga kara diyA hai, tathA sonA, cAMdI tathA mAtA, pitA, putra, strI Adi ke prati bhI usake mana meM yahI pariNAma hotA hai ki ye saba mere nahIM haiM, kiMtu abhI usane unake prati mamatva kA tyAga nahIM kiyA, apitu unake prati usakA prema bandhana rahA huA hai / isaliye ve vastrAdi tathA strI Adi usI ke kahalAte haiM / zrAvaka vrata ke bhaMga 5 prazna - samaNovAsagassa NaM bhaMte! puvvAmeva thUlae pANAivAe apaJcakhAe bhavaha, se NaM bhaMte! pacchA paJcAhamkhamANe kiM kare ? 5 uttara - goyamA ! tIyaM paDikkamaha, paDuppaNNaM saMvareha, aNA gayaM paJcakhAi // For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatar sUtra-za.. u. 5 zrAvaka vrata ke bhaMga . 1379 6 prazna-tIyaM paDikamamANe kiM-1 tivihaM tiviheNa paDikamai, 2 tivihaM duviheNaM paDikamai, 3 tivihaM egaviheNaM paDikamai;; 4 duvihaM tiviheNaM. paDikamai, 5. duvihaM duviheNaM paDikamai, 6 duvihaM egaviheNaM paDikamai; 7 egavihaM tiviheNaM paDikamai, 8 egavihaM duviheNaM paDikamai, 9 egavihaM egaviheNaM. paDikamaha ?... 6 uttara-goyamA ! tivihaM tiviheNaM paDikamai, tivihaM vA duviheNaM paDikkamai, evaM ceva jAva egavihaM vA egaviheNaM. paDikkamai / 1 tivihaM tiviheNaM paDikkamamANe Na karei, Na kAravei, kareMtaM NANujANai maNasA vayasA kAyasA / 2 tivihaM duviheNaM. paDikamamANe Na karei, Na kAravei, kareMtaM NANujANai maNasA vayasA; 3 ahavA Na karei, Na kAravei, kareMtaM NANujANai maNasA kAyasA; 4 ahavA Na karei, Na kAravei, kareMtaM gANujANai vayasA kAyasA / tivihaM egaviheNaM paDikkamamANe 5 Na karei, Na kAravei, kareMtaM NANujANai maNasAH 6 ahavA Na karei, Na kAravei, kareMtaM NANujANai vayasA; 7 ahavA Na karei, Na kAravei, kareMtaM NANujANai kAyasA / duvihaM tiviheNaM paDikamamANe 8 Na karei, Na kAsvei maNasA vayasA kAyasA; 9 ahavA Na karei, kareMta NANujANai maNasA vayasA kAyasA; 10 ahavA Na kAraver3a, kareMtaM NANujANai. maNasA For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1380 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 dhAvaka vrata ke bhaMga': . vayasA kAyasA / duvihaM duviheNaM paDikkamamANe 11. Na karei, Na kAravei maNasA vayasA, 12 ahavA Na karer3a, Na kAravei maNasA kAyasA; 13 ahavA Na karei, Na kAravei vayasA kAyasA; 14 ahavA Na karei, kareMtaM gANujANai maNasA vayasA; 15 ahavA Na karei, kareMtaM NANujANai maNasA kAyasA; 16 ahavA Na karei, kareMtaM NANu jANai vayasA kAyasA; 17 ahavA Na kAravei, kareMtaM NANujANai maNasA vayasA; 18 ahavA Na kAravei, kareMtaM gANujANai maNasA kAyasA; 19 ahavA Na kAravei, kareMtaM NANujANai vayasA kaaysaa| duvihaM egaviheNaM paDikkamamANe 20 Na karei Na kAravei maNasA; 21 ahavA Na karei Na kAravei vayasA; 22 ahavA Na karei, Na kAravei kAyasA; 23 ahavA Na karei, kareMtaM gANujANai maNasA; 24 ahavA Na karei, kareMtaM gANujANai vayasA; 25 ahavA Na karei, kareMtaM gANujANai kAyasA; 26 ahavA Na kAravei, kreN| NANujANai maNasA; 27 ahavA Na kAravei kareMtaM NANujANai vayasA; 28 ahavA Na kAravei, kareMtaM NANujANai kAyasA / egavihaM tivi. heNaM paDikkamamANe 29 Na karei maNasA vayasA kAyasA; 30 ahakA Na kAravei maNasA vayasA kAyasA; 31 ahavA kareMtaM gANujANai maNasA vayasA kaaysaa| egavihaM duviheNaM paDikkamamANe 32 Na kre| For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra . 4 U 5 zrAvaka khana ke maMsa maNasA vayasA; 33 ahavA Na karei maNasA kAyamA 34 ahavA Na karei vayamA kAyasA; 35 ahavA Na kAravaii maNasA vayasA; 36 ahavANa kAravei maNamA- kAyasAH 37 ahavANa, kArakhe ghasA kAyasA; 38 ahavA kareMta NANujANai. maNamA vayasA; 39 ahavA karataM NANUjANai muNasA kAyasA; 41. ahavA. karata samujAmA kyA kApasAsagavihaM rAmaviheNaM -paDibakramamANe 41 Na karaI maNasI, 42 ahavANa karaI vayaso 43. ahavANa FFFEER- T HESfErs in arry TREETER. karei kAyamAH 44 ahavANa kAkheDa maNamA 15 ahavA, Na kArabeha vayasA 46 ahaMbA kArakhe kAyasA ahavA kareMta jANUjANaI maNamA 48 ahavIM karata jiNi vayamA 49 ahavA karata bhAjANAda kAyasA AfSTREAT FIFkya tha FTEYENEF mAratA- prati thalae-sthala (mATapANADA . .kaThina zabdArtha paTavAmeva ETHERHILE (hisA), apaccakkhAe-pratyAkhyAna (tyAga) nahIM hai, toyaM-atIta (bhatakAlIna), paDikka NEEDSEXRESTETRETREETETTERY mai-pratikramaNa karatA hai, pApaNNa-pratyutpanna (vartamAna-kAlIna), aNAgaye-anAgata (bhaviSya kAlIma), aNujANA-anumodana karatA hai, tiviha"tivihaMga-tIne karaNa tIna yoga se| prazna-he bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ne pahale sthala prANA tipAta kA nahIM kiyA, vaha pachi usakA pratyAkhyAna karatA haA kyA karatA hai? RT (finire TOTE E ntri garaat ; uttara hai gautama ! vaha atItakAla meM kiye hue prANAtipAta kA pratikramaNa karatA hai arthAt usa pApa kI nindA karake usase nivRtta hotA hai| pratyutpanna athAt vartamAnakAlIna prANAtipati kI savara (nirodha karatA hai / anAgata (bhaviSyatkAlIna) prANAtipAta kA pratyAsyAna karatI hai arthAt use na karane For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1382 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 zrAvaka vrata ke maMga kI pratijJA karatA hai| prazna-he bhagavan ! atItakAla ke prANAtipAtAdi kA pratikramaNa karatA humA zramaNopAsaka-1 kyA trividha trividha (tIna karaNa, tIna yoga se) yA : vividha vividha, 3 vividha ekavidha, 4 dvividha trividha, 5 dvividha vividha yA 6 dvividha ekavidha, 7 ekavidha vividha, 8 ekavidha dvividha athavA 9 ekavidha ekavidha pratikramaNa karatA hai ? 6 utara-he gautama ! trividha vividha pratikramaNa karatA hai, yA trividha vividha pratikramaNa karatA hai, athavA dhAvat ekavidha ekavidha bhI pratikramaNa karatA hai| 1 jaba trividha trividha pratikramaNa karatA hai, taba svayaM karatA nahIM, dUsare se karavAtA nahIM aura karanevAle kA anumodana bhI nahIM karatA-mana se, vacana se aura kAyA se / 2 jaba trividha vividha pratikramaNa karatA hai, taba svayaM karatA nahIM, dUsare se karavAtA nahIM, karane vAle kA anumodana karatA nahIM-mana aura vacana se / 3 athavA svayaM karatA nahIM, dUsare se karavAtA nahIM aura karane vAle kA anumodana karatA nahIM, mana aura kAyA se / 4 athavA svayaM karatA nahIM, dUsare se karavAtA nahIM aura karanevAle kA anumodana bhI nahIM karatA-vacana aura kAyA se| jaba trividha ekavidha (tIna karaNa eka yoga se) pratikramaNa karatA hai, taba 5 svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-mana se / 6 athavA svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-vacana se / 7 athavA svayaM karatA nahIM, dUsaroM se kara. vAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-kAyA se| ___ jaba dvividha trividha (do karaNa tIna yoga se) pratikramaNa karatA hai, taba 8 svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM-mana, vacana aura kAyA se / 9 athavA svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-mana, vacana aura kAyA se / 10 apavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-mana, vacana aura kAyA se / For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 8 u. 5 zrAvaka vrata ke bhaMga -4-444++++4 jaba dvividha dvividhaM pratikramaNa karatA hai, taba-11 svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM-mana aura vacana se / 12 athavA svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM-mana aura kAyA se / 13 athavA-svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM-vacana aura kAyA se / 14 athavA svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-mana aura vacana se| 15 athavA-svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-mana aura kAyA se| 16 athavA-svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIMvacana aura kAyA se / 17 athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-mana aura vacana se / 18 athavA-dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-mana aura kAyA se / 19 athavAdUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-vacana aura kAyA se / ___ jaba dvividha ekavidha pratikramaNa karatA hai, taba 20 svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM-mana se / 21 athavA svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM-vacana se / 22 athavA--svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM--kAyA se / 23 athavA-svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-mana se / 24 athavA-svayaM karatA nahIM, karate hue kA anu. modana karatA nahIM-bacana se / 25 athavA svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-kAyA se / 26 athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-mana se / 27 athavA dUsaroM se karavAtA nahIM karate hue kA anumodana karatA nahIM-vacana se / 28 athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM-kAyA se / jaba ekavidha trividha pratikramaNa karatA hai, taba 29 svayaM karatA nahIM--mana, vacana aura kAyA se| 30 athavA dUsaroM se karavAtA nahIM mana, vacana aura kAyA se / 31 athavA karate hue kA anumodana karatA nahIM mana, vacana For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-sa. 8 u. 5 zrAvaka vrata ke bhaMga jaba ekavidha vividha pratikramaNa karatA hai, taba 32 svayaM karatA nahIMmana aura vacana se / 3,3 athavA svayaM karatA nahIM, mana aura kAyAle / 34 athavA svayaM karatA nahIM-bAna aura kAyA se / 35 athavA TUsA se karavAtA nahIM mana aura vacana se / 36 athavA dUsaroM se karavAtA nahIM-mana aura kAyA se / 34 athavA dUsaroM se karavAtA nahIM vacana aura kAyA se / athavA karate hue kA anumokta kastA nahIM mana aura vacana se / 39 athavA karate hue kA anumodana karatA nahIM sana aura kAyA se / X athavA karate hae kA anumodana karatA nahIM vacata aura kAyA se f r istings - jaba ekavidha ekavidha atikramaNa karatA hai, taba svayaM karanA nahIM:mana se / 42 athavA svayaM karatA nahIM-vacana se 43 athavA svayaM karatA nahIM:kAyA se / 44 athavA dUsaroM se karavAtA nahIM--mana se / 45 athavA dUsaroM se karavAta na sa / 46 athavA dasaroM meM karavAtA ai. 47 athavA karate hae kA anamodana karatA nahIM-mana se| 48 athavA ana karatA nahIM--vacana se / 49 athavA anumodana karatA nahIM-kAyA se| AR chapa-paDupaNaM saMcaremANe kiM tivihaM tiviheNa saMvarei ? 73 EFLEISOS EN LEBEE 16 ra-eva jahA pADakkamamANaNagaNapaNNa bhagA bhANayA evaM saMvaramANepa vi eNamAM bhaMgA bhANiyatvA / TREES prabha aNAMgaNaM paJcakkhamANe "kiM tivihaM tiviheNe paJcakkhAi ? + wer ra-evaM taM cana - - - bhagA egRNapaNNa bhANa kareMta mANujANai vanayamA For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 zrAvaka vrata ke bhaMga . 1385 9 prazna-samaNovAsagassa NaM bhaMte ! puvAmeva thUlae musAvAe apavAkhAe bhavai, se NaM bhaMte ! pacchA paJcAikkhamANe0 ? 9 uttara-evaM jahA pANAivAyassa sIyAlaM bhaMgasayaM bhaNiya, tahA musAvAyassa vi bhANiyavvaM / evaM adiNNAdANassa vi, evaM thUlagassa mehuNassa vi, thUlagassa pariggahassa vi, jAva ahavA kareMtaM NANujANai kAyasA / evaM khalu erisagA samaNovAsagA bhavaMti, No khalu erisagA AjIviovAsagA bhvNti|| kaThina zabdArtha-egUNapaNNaM--unapacAsa, musAvAe -mRSAvAda / / bhAvArtha-7 prazna-he bhagavan ! pratyutpanna (vartamAna kAla) kA saMvara karatA huA zrAvaka kyA vividha trividha saMvara karatA hai ? ityAdi prazna / / 7 uttara-he gautama ! pahale kahe anusAra unapacAsa bhaMga kahane cAhiye arthAt pratikramaNa ke viSaya meM jo unapavAsa bhaMga kahe haiM, ve hI saMvara ke viSaya meM jAnanA caahiye| 8 prazna-he bhagavan ! anAgata (bhaviSyat) kAla ke prANAtipAta kA pratyAkhyAna karatA haA zrAvaka kyA vividha vividha pratyAkhyAna karatA hai? ityAdi prazna ? . . . . . . 8 uttara-he gautama ! pahale kahe anusAra yahAM bhI unapacAsa bhaMga kahanA cAhiye yAvat 'athavA karate hue kA anumodana karatA nahIM-kAyA se'-yahAM taka kahanA caahiye| 9 prazna-he bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ne pahale sthUla mRSAvAda kA pratyAkhyAna nahIM kiyA, kiMtu bAda meM vaha sthUla mRSAvAda kA pratyAkhyAna karatA hai, to kyA karatA hai ? 9 uttara-he gautama ! jisa prakAra prANAtipAta ke viSaya meM eka sau For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1386 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 AjIvikopAsaka aura zramaNopAsaka. saMtAlIsa (atIta kAla ke pApa se nivRtta, vartamAna meM saMvara karane aura AgAmI kAla ke pratyAkhyAna karane rUpa tIna kAla sambandhI 4943 = 147) bhaMga kahe gaye haiN| usI prakAra mRSAvAda ke viSaya meM bhI eka sau saMtAlIsa bhaMga kahanA caahiye| isI prakAra sthUla adattAdAna, sthUla maithuna aura sthUla parigraha ke viSaya meM bhI eka sau seMtAlIsa, eka sau seMtAlIsa bhaMga jAnanA cAhiye / yAvat 'athavA pApa karate hue kA anumodana karatA nahIM, kAyA se' vahA~ taka jAnanA caahiye| isa prakAra ke zramaNopAsaka hote haiM, kintu AjIvikopAsaka (gozAlaka ke upAsaka) isa prakAra ke nahIM hote| vivecana-zrAvaka 49 bhaMgoM meM se kisI bhI bhaMga se pratikramaNa Adi kara sakatA hai| unakA vivaraNa isa prakAra hai-karanA, karAnA, anumodanA-ye tIna 'karaNa' haiM / mana, vacana aura kAyA-ye tIna 'yoga' haiM / inake saMyoga se vikalpa nau aura bhaMga unapacAsa hote haiM / nau vikalpa ye haiM-1 tIna karaNa, tIna yoga / 2 te na karaNa, do yoga / 3 tIna karaNa, eka yog| 4 do karaNa, tIna yoga / 5 do karaNa, do yoga 6 do karaNa, eka yoga / 7 eka karaNa, tIca yoga / 8 eka karaNa, do yoga / 9 eka karaNa, eka yoga / ina nau vikalpoM ke 49 bhaMga hote haiN| inameM se kisI bhI bhaMga se zrAvaka bhUtakAla kA pratikramaNa karatA haiM, vartamAna kAla meM saMvara karatA hai aura bhaviSya ke liye pratyAkhyAna (pApa nahIM karane kI pratijJA) karatA hai / isa prakAra tInoM kAla kI apekSA una pacAsa bhaMgoM ko tIna se guNA karane se eka sau seMtAlIsa bhaMga hote haiN| ye prANAtipAta viSayaka haiM / sthUla mRSAvAda, sthUla adattAdAna, sthUla mathuna aura sthUla parigraha-ina pratyeka ke bhI eka so saMtAlIsa-ekasau seMtAlIma bhaMga hote haiM / pA~coM aNuvratoM ke milAkara kula 735 bhaMga hote hai haiM / AjIvikopAsaka aura zramaNopAsaka 10-AjIviyasamayasma NaM ayamaDhe-akkhINapaDibhoiNo mabve sattA se haMtA, chettA, bhettA, lupittA, vilaMpittA, uddavaittA For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 AjIvikopAsaka aura zramaNopAsaka 1387 AhAra AhAraiti / tattha khalu ime duvAlasa AjIviyovAsagA bhavaMti, taM jahA-1 tAle, 2 tAlapalaMbe, 3 ubihe, 4 saMvihe, 5 avavihe, 6 udae, 7 NAmudae, 8 Nammudae, 9 aNuvAlae 10 saMkhavAlae, 11 ayaMpule 12 kAyarae-iccee duvAlasa AjIviyovAsagA arihaMtadevatAgA, ammA-piusussUsagA, paMcaphalapaDikkatA, taM jahA-uMbarehi, vaDehi, borehi, satarehi, pilakhUhi, palaMGka-lahasuNakaMdamUlavivajagA, aNilaMchiehiM aNakabhiNNehiM goNehiM tasapANavivajiehiM vittehiM vittiM kappemANA viharati / ee vi tAva evaM icchaMti kimaMga ! puNa je ime samaNovAsagA bhavaMti, jesiM No kappaMti imAiM paNNarasa kammAdANAI sayaM karettae vA, kAravettae vA, kareMtaM vA aNNaM samaNujANettae / taM jahA-iMgAlakamme, vaNakamme, sADIkamme, bhADIkamme, phoDIkamme, daMtavANije, lakkhavANijje, kesavANijje, rasavANijje, visavANijje, jaMtapIlaNakamme, jillaMchaNakamme, davaggidAvaNayA, sara-daha-talAgaparisosaNayA, asaIposaNayA / iccee samaNovAsagA sukA, sukkAbhijAiyA bhavittA kAlamAse kAlaM kicA aNNayaresu devaloesu devattAe uvavattAro bhvNti| 11 prazna-kahavihA NaM bhaMte ! devalogA paNNattA ? For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. u. 5 AjIvikopAsaka aura zramaNopAsaka 11 uttara - goyamA ! cavvihA devalogA paNNattA, taM jahAbhavaNavAsI, vANamaMtarA, joisiyA, vemANiyA / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte / tti // aTTamasa paMcamao uddesao samatto // kaThina zabdArtha -- ayamaTThe - yaha artha akkhINapaDimoiNo-- akSINaparibhogI - sacittAhArI sacitta kA AhAra karane vAle haMtA - hananakara ( mArakara ) chettA - chedanakara (Tukar3ekara ) bhetA - bhedakara (zUlAdi bhoMkakara ) luMpittA-- lopakara (paMkha Adi tor3akara ) viluM - pittA- vilopakara ( camar3I udhar3akara) uddavaittA apadravya - vinAza karake, ammApi sussUsagAmAtA-pitA kI sevA karane vAle, paMcaphalapaDikkaMtA- pAMca prakAra ke phala ke tyAgI, uMbarehigUlara ke, vaha bar3a ke, borehi bera ke, satarohi- satara ( zahatUta ) ke, pilakhahi - pIpala ke palaMDU - pyAja- kAndA, aNillaMchiehi - anilachita badhiye khasI nahIM kiye hue) aNakkabhiNrNoha- ha - nAka meM nAtha nahIM DAle hue, goNeha - baila se, vittahi - vRtti (vyApAra) se vitta kappemANe- AjIvikA calAte hue, kimaMgapuNa - kyA kahanA ( athavA unakA to kahanA hI kyA ? ) sukkA, sukkAbhijAiyA - pavitra aura pavitratA pradhAna / 1388 bhAvArtha - 10 prazna - AjIvika ( gozAlaka ) ke siddhAMta kA yaha artha hai ki- ' pratyeka jIva akSINaparibhogI arthAt sacittAhArI hai|' isaliye ve Mast Adi se pITakara, talavAra Adi se kATa kara, zUlAdi se bhedana kara, pAMkha Adi ko katarakara, camaDI Adi ko utAra kara aura vinAza karake khAte haiM, arthAt saMsAra ke dUsare prANI isa prakAra jIvoM ko hanane meM tatpara haiM, paraMtu AjIvika ke mata meM ye bAraha AjIvikopAsaka kahe gaye haiN| yathA-1 tAla, 2 tAlapralamba, 3 udvidha, 4 saMvidha, 5 avavidha 6 udaya, 7 nAmodaya, 8 narmodaya 9 anupAlaka, 10 zaMkhapAlaka, 11 ayampula aura 12 kAtara / ye bAraha AjIvika ke upAsaka haiM / inakA deva gozAlaka hai| ve mAtA pitA kI sevA karanevAle hote haiM / ve pAMca prakAra ke phala nahIM khAte, yathA-1 umbara ke phala, 2 bar3a ke phala, 1 3 bora, 4 sattara ( zahatUta ) kA phala aura 5 pIpala kA phala / ve pyAja, lahasUna 1 For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 AjIvikopAsaka aura zramaNopAsaka 1389 aura kandamUla ke vivarjaka (tyAgI) hote haiN| ve aniAJchita (khasI nahIM kiye hue) aura nahIM nAthe hue (jinakA nAka biMdhA huA nahIM) aise baloM dvArA trasa prANI kI hiMsA rahita vyApAra se AjIvikA karate haiN| jaba gozAlaka ke upAsaka bhI isa prakAra se hiMsA rahita vyApAra dvArA AjIvikA karate haiM, to jo zramaNopAsaka haiM, unakA to kahanA hI kyA ? kyoMki unhoMne to viziSTatara deva-guru-dharma kA Azraya liyA hai| jo zramaNopAsaka hote haiM, unheM ye pandraha karmAdAna svayaM karanA, dUsaroM se karavAnA aura karate hue kA anumodana karanA nahIM kalpatA / ve karmAdAna isa prakAra haiM-- 1 aMgArakarma 2 vanakarma 3 zAkaTika karma 4 bhATI karma 5 sphoTaka karma 6 dantavANijya 7 lAkSAvANijya 8 kezavANijya 9 rasavANijya 10 viSavANijya 11 yantrapIDanakarma 12 nirlAJchanakarma 13 dAvAgnidApanatA 14 sarohRdatar3Aga-zoSaNatA aura 15 asatIpoSaNatA / ye zramaNopAsaka zukla (pavitra) zuklAbhijAta (pavitratA pradhAna) hokara kAla ke samaya kAla karake kisI eka . devaloka meM deva rUpa se utpanna hote haiN| .11 prazna-he bhagavan ! kitane prakAra ke devaloka kahe gaye haiM ? 11 uttara-he gautama ! cAra prakAra ke devaloka kahe gaye haiM / yathAbhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika / - 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / aisA kahakara gautamasvAmI yAvat vicarate haiN| vivecanayahA~ gozAlaka ke ziSyoM kA varNana diyA gayA hai| unake mukhyarUpa se tAla, tAlapralamba Adi bAraha AjIvikopAsakoM ke nAma diye gaye haiM / ve udumbara Adi pA~ca prakAra ke phala nahIM khaate|aniaanychit aura nAka na chide hue baloM se, trasa prANiyoM kI hiMsA rahita vyApAra se apanI AjIvikA karate haiM / viziSTa yogyatA se rahita hone para bhI jaba ki ve isa prakAra se dharma kI icchA karate haiM, to phira jIvAjIvAdi tattvoM ke jJAtA zramaNopAsaka to dharma kI icchA kareM, isameM kahanA hI kyA hai ? arthAt ve to dharma kI icchA karate hI haiM / kyoMki unheM to viziSTa deva, guru aura dharma kI prApti huI hai| For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1390 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 AjIvikopAsaka aura zramaNopAsaka jina dhandhoM aura kAryoM se jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA vizeSarUpa se grahaNa (bandha) hotA hai, unheM-'karmAdAna' kahate haiM / athavA karmoM ke hetuoM ko 'karmAdAna' kahate haiM / una karmAdAnoM kA AcaraNa svayaM karanA, dUsaroM se karAnA aura anumodana karanA nahIM klptaa| kamAMdAna pandraha haiN| unake nAma aura artha isa prakAra hai 1 iMgAlakamme (aMgArakarma)-aMgAra arthAt agni viSayaka kArya ko 'aMgArakarma' kahate haiM / agni se koyalA banAne aura becane kA dhandhA karanA / isI prakAra agni ke . prayoga se hone vAle dUsare karmoM kA bhI isameM grahaNa ho jAtA hai| jaise ki- IToM ke bhaTTe (pajAvA) pakAnA aadi| 2 vaNakamme (vanakarma)-vana viSayaka karma ko 'vana karma' kahate haiN| jaMgala ko kharIda kara vRkSoM aura pattoM Adi ko kATakara becanA aura usase AjIvikA karanA'vanakarma' hai / isI prakAra (vanotpanna) bIjoM kA pIsanA (ATe Adi kI cakkI Adi) bhI vanakarma hai| - 3 sADIkamme (zAkaTika karma)-gAr3I, tAMgA, ikkA Adi tathA unake avayavoM (pahiyA Adi) ko banAne aura becane Adi kA dhandhA karake AjIvikA karanA 'zAkaTika karma' hai| 4 bhADIkamme (mATI karma)-gAr3I Adi se dUsaroM kA sAmAna eka jagaha se dUsarI jagaha bhAr3e se le jAnA / baila, ghor3e Adi kirAye para denA aura makAna Adi banA banA kara bhAr3e para denA, ityAdi dhandhe kara ke AjIvikA karanA 'mATokarma' hai| 5 phoDIkamme (sphoTika karma)-hala kudAlI Adi se bhUmi ko phodd'naa| isa prakAra kA dhandhA karake AjIvikA karanA 'sphoTika karma' hai| 6 daMtavANijje (dantavANijya)-hAthI dAMta, mRga Adi kA carma (mRgachAlA Adi) camarI gAya ke kezoM se bane hue cAmara aura pUtikeza (bher3a ke keza-Una) Adi ko kharIdane aura becane kA dhandhA karake AjIvikA karanA 'daMtavANijya' hai| 7 lakkhavANijje (lAkSASANijya)-lAkha kA kraya-vikraya karake AjIvikA karanA 'lAkSAvANijya' hai / isameM trasa jIvoM kI mahAhiMsA hotI hai / isI prakAra trasa jIvoM kI utpatti ke kAraNabhUta tilAdi dravyoM kA vyApAra karanA bhI isI meM sammilita hai| . 8 kesavANijje (kezavANijya)-kezavAle jIvoM kA arthAt gAya, bhaisa Adi pazu tathA dAsI mAdi ko becane kA vyApAra karanA 'kezavANijya' hai| 9 rasavANijje (rasavANijya)-madirA Adi rasoM ko becane kA dhandhA karanA, For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 AjIvikopAsaka aura zramaNopAsaka 1391 www 'rasavANijya' hai| 10 visavANijje (viSavANijya)-viSa (aphIma, zaMkhiyA Adi jahara) ko becane kA dhandhA karanA 'viSavANijya' hai / jIvaghAtaka talavAra Adi zastroM kA vyApAra karanA bhI isI meM sammilita hai| . 11 jaMtapIlaNakamme (yantrapIDanakarma)-tila, Ikha Adi pIlane ke yantra-kolhU, carakhI Adi se tila Ikha Adi pIlane kA dhandhA karanA 'yantrapIDanava maM' hai / usI prakAra mahArambhapoSaka jitane bhI yantra haiM. una sabakA samAveza-yantrapIDanakarma meM hotA hai / tathA agni sambandhI mahArambha poSaka yantroM kA samAveza-aMgArakarma meM hotA hai| 12 nillaMchaNakamme (nirlAchanakarma)-baila, ghor3e Adi ko khasI (napuMsaka) banAne kA dhandhA karanA 'nilAMchanakarma' hai| 13 davaggidAvaNayA (dAvAgnidApanatA)-kheta Adi sApha karane ke liye jaMgala meM kisI se Aga lagavA denA athavA svayaM lagAnA 'dAvAgnidApanatA' hai| isameM asaMkhya trasa aura ananta sthAvara jIvoM kI hiMsA hotI hai| . 14 sara-daha-talAyaparisosaNayA (sarohRdataDAga parizoSaNatA)-svata: banA huA jalAzaya 'sarovara' kahalAtA hai| nadI Adi meM jo adhika U~DA pradeza hotA hai use 'hRda' kahate haiM / jo khodakara jalAzaya banAyA jAtA hai, use 'tar3Aga' (tAlAba) kahate haiM / ina (sarovara, hRda, tAlAba Adi) ko sUkhAnA-'sarohRdatar3AgaparizoSaNatA' hai| 15 asaIposaNayA (asatIpoSaNatA)-duScarita striyoM se vyabhicAra karavA kara unase bhAr3A grahaNa karane ke liye unakA poSaNa karanA arthAt AjIvikA kamAne ke liye duzcaritraH striyoM kA poSaNa karanA-'asatIpoSaNatA' hai| isI prakAra pApabuddhi pUrvaka kukarkuTa, mArjAra (billI) Adi hiMsaka jAnavaroM kA poSaNa karanA bhI isI meM sammilita hai| - isa prakAra vratoM kA pAlana karane vAle, matsarabhAva se rahita, kRtajJa (upakArI ke upakAra ko mAnane vAle) alpArambha se AjIvikA karane vAle, prANiyoM ke hitacintaka zuklAbhijAta (dhArmika vRtti vAle) zramaNopAsaka, kAla ke avasara kAla karake kisI devaloka meM utpanna hote haiN| ...bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika-ye cAra prakAra ke devaloka kahe gaye haiN| // iti AThaveM zataka kA pAMcavAM uddezaka sampUrNa // For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka uddezaka 6 zramaNa- azramaNa ke pratilAbha kA phala 1 prazna - samaNovAsagassa NaM bhaMte! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsa - esaNijjeNaM asaNa- pANakhAima sAimeNaM paDilA bhemANaraMsa kiM kajjai ? 1 uttara - goyamA ! egaMtaso se NijjarA kajjai, Natthi ya se pAve kamme kajjai / 2 prazna - samaNovAsagassa NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA aphAmupaNaM aNesaNijjeNaM asaNa-pANa jAva paDilA bhemANassa kiM kajjai ? 2 uttara - goyamA ! bahutariyA se NijjarA kajjaha, appatarAe se pAve kamme kajjai / 3 prazna - samaNoSAsagassa NaM bhaMte! tahArUvaM asaMjayavirayapaDihayapaccakkhAyapAvakammaM phAsueNa vA, aphAsueNa vA, esaNijjeNa vA, asaNijjeNa vA asaNa-pANa jAva kiM kajjai ? 3 uttara - goyamA ! egaMtaso se pAve kamme kajjaha, Natthi se kAi NijjarA kajjai / kaThina zabdArtha - tahArUbaM - - tathArUpa ke ( veza ke anusAra hI guNa aura AcaraNa se yukta) mAhaNaM - - brAhmaNa ( sAdhu athavA zrAvaka ) phAsuesaNijjeNaM - prAsuka aura eSaNIya For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - . 8 u 6 zramaNa- azramaNa ke pratilAbha kA phala nirjIva evaM nirdoSa ( grAhya), paDilA memANassa - pratilAbhatA huA ( uttamatA ke sAtha dekara lAbhAnvita honA), ki kajjai - kyA karatA hai ?, egaMtaso-ekAMta, NijjarA - karma tor3anA. aphAsue - jIva sahita, aNesaNijjeNaM - anicchanIya ( agrAhya), bahutariyA - adhikatara appatarAe - alpatara / 1393 bhAvArtha - 1 prazna - he bhagavan ! tathArUpa ke ( sAdhu ke veSa aura tadanukUla pravRtti tathA guNoM se yukta ) zramaNa yA mAhana ko prAsuka evaM eSaNIya azana, pAna, khAdima aura svAdima AhAra dvArA pratilAbhita karate hue zramaNopAsaka ko kisa phala kI prApti hotI hai ? 1 uttara - he gautama ! usake ekAMtarUpa meM nirjarA hotI hai, kintu pApa karma nahIM hotA / 2 prazna - he bhagavan ! tathArUpa ke zramaNa mAhana ko aprAmuka aura aneSaft azanAdi dvArA pratilAbhita karate hue zramaNopAsaka ko kisa phala kI prApti hotI hai ? 2 uttara - he gautama ! usake bahuta nirjarA aura alpa pApa hotA hai / 3 prazna - he bhagavan ! tathArUpa ke asaMyata, avirata, jisane pApa karmoM ko nahIM rokA aura pApa kA pratyAkhyAna bhI nahIM kiyA, use prAka yA aprAka, eSaNIya yA aneSaNIya azana pAnAdi dvArA pratilAbhita karate hue zramaNopAsaka ko kisa phala kI prApti hotI hai ? 3 uttara - he gautama! use ekAnta pApakarma hotA hai, nirjarA kucha bhI nahIM hotI / vivecana - azanAdi zabdoM kA artha isa prakAra hai -1 azana - jisase bhUkha zAMta ho / jaise - dAla, bhAta, roTI Adi / 2 pAna - jisase pyAsa zAMta ho| jaise- jala, dhovana Adi / 3 khAdima (khAdya) - jisase bhUkha aura pyAsa donoM kI zAMti ho / jaise - dUdha, chAcha, mevA, miSTAnna Adi / 4 svAdima ( svAdya ) - jisase na to bhUkha zAMta ho aura na pyAsa zAMta ho / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1394 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 zramaNa-azramaNa ke pratilAbha kA phala jo mukha ko svAda yukta karane ke liye, bhojana ke bAda khAne lAyaka svAdiSTa padArtha / jaise-loMga, cUrNa, golI, khaTAI Adi / ___Upara tInoM sUtroM meM 'tahArUvaM samagaM.....pATha AyA hai / usakA artha hai-'tathArUpa ke sAdhu arthAt sAdhu kA rUpa' / jo bAhya aura Abhyantara rUpa se sAdhu hai, sAdhu ke yogya vastra-pAtrAdi dhAraNa kiye hue haiM aura cAritrAdi guNayukta hai| ___ pahale aura dUsare sUtra meM 'tathArUpa' kA artha hai-'jainAgamoM meM varNita sAdhu ke veza tathA guNoM se yukta / ' tIsare sUtra meM jo 'tathArUpa' zabda AyA hai, usake sAtha 'asaMyata, 'avirata' Adi vizeSaNa lage hue haiN| isaliye vahA~ isakA artha hai-'mithyAmata ko dIpAnevAle bAbA, jogI, sanyAsI Adi / isako jo guru-buddhi se dAna de, usakA yahA~ kathana hai| tInoM hI pATha meM 'paDilAbhemANassa'-pATha AyA hai / yaha pATha guru-buddhi se dAna dene kA sUcaka hai / sAdhAraNa bhIkhamaMgoM Adi ko dene meM paDilAbhe' pATha nahIM AtA / jahA~ bhI se bhikhAriyoM Adi ko dene kA varNana AyA hai, vahAM-'ilayai' yA 'dalejjA' Adi pATha AyA hai| 'tathArUpa' ke arthAt sAdhu ke veSa pravRtti aura guNoM se yukta sAdhu ko prAsuka, eSaNIya (muni ke kalpa yogya nirdoSa ) azanAdi dene se dAtA ko ekAnta nirjarA hotI hai| dUsare sUtra meM yaha batalAyA gayA hai ki 'tathArUpa' (sAdhu ke guNoM se yukta) sAdhu ko aprAsuka, aneSaNIya azanAdi dene se alpa pApa aura bahuta nirjarA hotI hai arthAt pApakarma kI apekSA. bahuta adhika nirjarA hotI hai aura nirjarA kI apekSA pApa bahuta thor3A hotA hai| prAsuka aura eSaNIya zabdoM kA artha aneka sthAnoM para isa prakAra kiyA hai| yathA'prAsuka' arthAt 'nirjIva' aura 'eSaNIya' arthAt 'nirdoSa' / isa vyAkhyA ke anusAra 'aprAsuka' kA artha 'sajIva' aura 'aneSaNIya' kA artha 'sadoSa' hotA hai| kintu yahAM bahuta nirjarA alpa pApa ke prakaraNa meM yaha artha ghaTita nahIM hotaa| kyoMki tathArUpa ke zramaNa (zuddha sAdhu) ko jAnabUjhakara sacitta vastu tathA mahAdopayukta aneSaNIya vastu baharAkara, dAtA kyA kabhI bahuta nirjarA kA bhAgI ho sakatA hai ? nahIM / dUsarI bAta yaha hai ki AtmArthI muni aisA sacitta aura aneSaNIya (mahAdoSayukta) AhAra leMge hI kaise ? ataH 'aprAsuka aura aneSaNIya' kA jo artha AcArAMga sUtra ke dUsare zrutaskandha meM aneka For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8. u. 6 dUsaroM ke lie prApta piNDa kA upabhoga 1395 sthAnoM para diyA hai, vahI artha yahA~ bhI ghaTita hotA hai / yathA- .. bahuta parimANa meM baharA dene se jisa AhAra ko paraThanA par3e, jo AhAra bahuta usita dharmavAlA ho (jisameM khAne lAyaka aMza thor3A aura paraThane yogya aMza bahuta adhika ho, aisA AhAra acitta tathA anya doSoM se rahita hote hue bhI usameM se bahuta aMza paraThanA par3atA haiM, isa kAraNa use 'aprAsuka aneSaNIya kahA hai) / mAlohaDa (mAlApahRta) AhArAdi, zayyAtarapiNDa, svAmI kI AjJA binA diyA huA AhArAdi, jo vastra-pAtrAdi TikAU na ho tathA kAma meM Ane lAyaka na ho, maMgate-bhikhArI ko dene kA AhArAdi, ityAdi padArtha nirjIva evaM tatadgata doSa ke atirikta anya doSoM se rahita hote hue bhI unako 'aprAsuka aneSaNIya' batalAyA hai / ataH 'aprAsuka aneSaNIya' kA yahI artha yahAM bhI lenA cAhiye / arthAt yahA~ 'aprAsuka anevaNIya' kA artha hai-sAdhu ke liye akalpanIya / isa prakAra kA 'aprAsuka aneSaNoya' AhArAdi baharAne se bahuta nirjarA aura alpa pApa hotA hai / yathA __kisI puSTa kAraNa ke upasthita hone para sAdhAraNa saMghaTTA Adi (paramparA se bIjAdi kA saMghaTTA lagatA ho, svayaM kI jeba meM ilAyacI Adi koI sacitta padArtha ho) doSa ko gauNa karake dAtA ne jo AhArAdi baharAyA ho, usase bhI bahuta nirjarA aura alpa pApa hotA hai / jaise-koI santa mahAtmA, garmI ke mausama meM vihAra karake kisI gAMva meM pdhaare| vilamba se padhArane ke kAraNa dina bahuta car3ha gayA ho| aise samaya meM dhovana-pAnI kA kahIM bhI yoga nahIM milA / pyAsa ke mAre prANa jAne taka kI naubata AgaI, usa vakta eka zrAvaka ke ghara meM svAbhAvika dhovana pAnI par3A thA, kintu sAdhAraNa saMghaTTA Adi lagatA thaa| use gauNa karake zrAvaka ne vaha dhovana pAnI muni ko baharA diyaa| usa zrAvaka ko saMghaTTA sambandhI alpa pApa lagA aura usa santa mahAtmA ke prANa baca gaye / usase nirj| rUpa mahAlAbha milA / isI taraha kisI khAsa auSadha Adi ke sambandha meM bhI jAnanA caahiye| dUsaroM ke lie prApta piNDa kA upabhoga 4-NiggaMthaM ca NaM gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe aNuppaviTTha keha dohiM piMDehiM uvaNimaMtejA-egaM Auso ! appaNA bhuMjAhi, For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1366 bhagavatI sUtra - za. 8 u 6 dUsaroM ke lie prApta piNDa kA upabhoga egaM therANaM dalayAhi, se ya taM paDiggAhejjA, therA ya se aNugavesi - yavvA siyA, jattheva aNugavesamA there pAsijjA tattheva aNuppa - dAyavve siyA No ceva NaM aNugavesamANe there pAsijA taM No appaNA bhuMjejjA, No aNNesiM dAvae; egaMte aNAvAe acitte bahuphA sue thaMDille paDilehettA pamajittA pariDAveyavve siyA / .. " 5- NiggaMthaM ca NaM gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe aNuppavinaM ke tihiM piMDehiM vaNimaMtejA - egaM Auso ! appaNA bhuMjAhi, do therANaM dalayAhi; se ya te paDiggAhejjA therA ya se aNugavesiyavvA, sesaM taM cetra jAva paridvAveve siyA, evaM jAva dasahi piMDehiM uvaNimaMtejA; NavaraM egaM Auso ! appaNA bhuMjAhi, Nava therANaM dalayAhi; sesaM taM cetra jAva pariveyavve siyA / kaThina zabdArtha-gAhAbaikulaM - gRhastha ke yahA~, piDavAyapaDiyAe - AhAra grahaNa karane praveza kare, piDehi - piNDa (AhAra), uvaNimaMtejjA - upanimantraNa kare, apaNA jAhi-tuma khAnA, there- sthavira muni, paDiggAhejjA grahaNa kare, aNugavesiyacyAgaveSaNA kare (khoja kare ), jattheva - jahAM, pAsijjA-dikhAI de, tattheva vahAM, aNuppadAyanyede deve, aNAvAe-jahAM koI nahIM Ave, thaMDille - sthaMDila bhUmi ( paraThane kI jagaha ) paDilehittA - pratilekhanA karake, pamajjittA-pUMjakara, pariTThAveyadhve - paraThe ( DAla de ) / - bhAvArtha - 4 koI sAdhu, gRhastha ke ghara AhAra lene ke liye jAya, vahA~ vaha gRhastha, do piNDa ( do roTI yA do laDDU Adi padArtha) baharAve aura aisA kahe ki - ' he AyuSman zramaNa ! ina do piNDoM meM se eka piNDa apa khAnA aura dUsarA piNDa sthavira muniyoM ko denA / ' vaha muni donoM piNDa grahaNa karake apane sthAna para Ave / vahA~ Akara sthavira muniyoM ko gaveSaNA kare / For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 8 u. 6 dUsaroM ke lie prApta piNDa kA upabhoga 1397 gaveSaNA karane para ve sthavira muni mila jAya, , to vaha piNDa unheM de de / gaveSaNA karane para bhI yadi ve nahIM mileM, to usa piNDa ko na to Apa khAve na dUsaroM ko deve / kintu ekAnta aura anApAta, acitta, bahuprAsuka sthaNDila sthAna ko pratilekhanA aura pramArjanA karake vahA~ paraTha de / 5- koI sAdhu, gRhastha ke ghara gocarI jAya / vahA~ gRhastha use tIna piNDa ( tIna roTI athavA tIna laDDU Adi koI vastu ) deve aura aisA kahe ki 'he AyuSman zramaNa ! ina tIna piNDoM meM se eka piMDa to Apa khAnA aura do piMDa sthavira muniyoM ko denA / ' phira vaha muni una piMDoM ko lekara apane sthAna para Ave / vahA~ Akara sthavira muniyoM kI gaveSaNA kre| yadi ve mila jAya, to ve do piMDa unheM de de / yadi ve nahIM mileM, to una do piMDoM ko Apa svayaM nahIM khAve aura na dUsaroM ko de, kiMtu pUrvokta vizeSaNa yukta sthaNDila bhUmi kI pratilekhanA va pramArjanA karake paraTha de| isI prakAra cAra, pAMca, chaha yAvat dasa piMDa taka ke viSaya meM kahanA caahiye| unameM se eka piMDa svayaM grahaNa karane ke liye tathA zeSa piMDa sthavira muniyoM ko dene ke liye kahe, ityAdi kathana karanA cAhiye / zeSa sArA varNana pUrvokta prakAra se kahanA cAhiye / 6 NiggaMthaM ca NaM gAhAvai0 jAva ke dohiM paDiggahe hiM uvaNimaMtejA - egaM Auso ! appaNA paribhuMjAhi, egaM therANaM dalayAhi / se ya taM paDiggAhejjA, taheva jAva taM No appaNA paribhuMjejA, No aNNesiM dAvae; sesaM taM ceva, jAva pariTThAveyavve siyA / evaM jAva dasahiM paDiggA hehiM, evaM jahA paDiggahavattavvayA bhaNiyA, evaM gocchayarayaharaNa- colapaTTaga- kaMbala laTThi- saMthAragavattavvayA ya bhANiyavvA, jAva dasahiM saMthAraehiM uvaNimaMtejjA, jAva pariTThAveyavve siyA / For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1398 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 6 dUsaroM ke lie prApta piNDa kA upabhoga kaThina zabdArtha - paDiggaha -- pAtra, gocchaya-- gucchaka ( pAtra poMchane kA kapar3A) rathaharaNa -- rajoharaNa (oghA) colapaTTaka - - colapaTTA, saMthAraMga - saMstAraka ( bichaunA) / bhAvArtha - 6 koI sAdhu, gRhastha ke ghara gocarI ke liye jAya / vahA~ vaha gRhastha, do pAtra baharAve aura aisA kahe ki - ' he AyuSman zramaNa ! ina do pAtroM meM se eka pAtra kA upayoga Apa svayaM karanA aura dUsarA pAtra, sthavira muniyoM ko denA / ' to una donoM pAtroM ko grahaNa kara apane sthAna para Ave yAvat sArA varNana pUrvokta rUpa se kahanA / usa dUsare pAtra kA upayoga Apa svayaM na kare aura na vaha dUsaroM ko be, kiMtu yAvat usako paraTha de| isI prakAra tIna, cAra yAvat dasa pAtra taka kA kathana pUrvokta piMDa ke samAna kahanA caahiye| jisa prakAra pAtra kI vaktavyatA kahI, usI prakAra gucchaka, rajoharaNa, colapaTTa, kambala, daNDa aura saMstAraka kI vaktavyatA kahanI cAhiye / yAvat paraTha de- yahAM taka kahanA cAhiye / vivecana -- yahA~ yaha kathana kiyA gayA hai ki jo piNDa, pAtra Adi sthavira muniyoM ke nimitta se diye gaye haiM, unakA upayoga vaha muni svayaM nahIM kare aura na vaha dUsaroM ko de, kyoMki gRhastha ne sthavira muniyoM kA nAma lekara diyA hai| isaliye usa piNDa pAtrAdi kA upayoga svayaM kare, yA dUsaroM ko de, to usa muni ko adattAdAna lagatA hai / isaliye vaha use acittAdi vizeSaNa viziSTa sthaNDila bhUmi kI pratilekhanA aura pramArjanA karake vahA~ paraTha de | kaise sthaNDila meM paraThe, isake liye kahA gayA hai ki ; -- aNAvAyamasaMloe, aNAvAe ceva hoi saMloe / AvAyamasaMloe, AvAe ceva hoi saMloe / / 1 // aNAvAmasaMloe, parassa'NuvadhAie / same asire yAvi, acirakAlakayambhi ya // 2 // vitthiSNe dUramogADhe, nAsaNe bilavajjie / tasapANa bIyarahie, uccArAINi vosire // 3 // artha- sthaNDila ke dasa vizeSaNoM meM se prathama vizeSaNa ke cAra bhaMga karake batalAye jAte haiM - 1 jahAM koI AtA bhI na ho aura dekhatA bhI na ho, 2 jahA~ AtA to koi nahIM, For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 akRtya se bI ArAdhaka ? 1399 + kintu dUra khar3A dekhatA ho, : jahAM koI AtA to hai, parantu usakI ora dekhatA nahIM, 4 jahAM koI AtA bhI hai aura dekhatA bhI hai-ye cAra bhaMga haiN| inameM se pahalA bhaMga zuddha hai bAkI tIna azuddha haiN| - ava sthaNDila ke dama vizeSaNa kahe jAte haiN| yathA-1 anApAta asaMloka- jahA~ svapakSa aura parapakSa vAle logoM meM se kisI kA AnA jAnA nahIM ho aura dRSTi bhI nahIM par3atI ho / 2 anupaghAtaka-jahAM saMyama aura chaha kAya jIvoM kI evaM AtmA kI virAdhanA nahIM ho| 3 mama-jahAM U~cI jagaha nahIM hokara samatala-bhUmi ho / 4 azuSirajahAM polAra nahIM ho aura ghAsa tathA pattoM Adi se DhakI huI bhI nahIM ho arthAt sApha khulI huI bhUmi ho| 5 acirakAla kRta-jo sthAna dAha Adi se thor3e kAla pahale acitta huI ho| 6 vistIrNa-jo bhUmi vistRta ho arthAt kama se kama eka hAtha lambI caur3I ho| 7 dUrAvagADha-jahA~ kama se kama cAra aMgula nIce taka bhUmi acitta ho| 8 na Asanna-jahA~ gAMva tathA bAga bagIcA Adi ati nikaTa nahIM ho / 9 bilavarjita-jahA~ cUhe Adi kA bila nahIM ho / 10 bama-prANa-bIja rahita-jahA~ beindriyAdi trasa jIva tathA zAlI Adi bIja nahIM hoM / ina dama vizepaNoM yukta sthaNDila bhUmi meM uccAra Adi (malamUtrAdi) paraThe / akRtyasevI ArAdhaka 7 prazna-NiggaMtheNa ya gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe paviTeNaM aNNayare akicaTThANe paDisevie, tassa NaM evaM bhavai-iheva tAva ahaM eyarasa ThANassa Aloemi, paDikamAmi, jiMdAmi, garihAmi, viuTTAmi, visohemi, akaraNayAe anbhuTemi, ahArihaM pAyacchittaM tavokamma paDivajAmi; tao pacchA therANaM aMtiaM AloessAmi, jAva tavokamma paDivajissAmi / se ya saMpaTThie, asaMpatte therA ya puvAmeva amuhA siyA, se NaM bhaMte ! kiM ArAhae, virAhae ? For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1400 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 akRtyasevI ArAdhaka ? 7 uttara-goyamA ! ArAhae, No virAhae / 8 prazna-se ya saMpaTThie asaMpatte appaNA ya puvAmeva amuhe siyA, se NaM bhaMte ! kiM ArAhae, virAhae ? 8 uttara-goyamA ! ArAhae, No viraahe| 9 prazna-se ya saMpaTThie asaMpatte therA ya kAlaM karejA, se NaM bhaMte ! kiM ArAhae, virAhae ? 9 uttara-goyamA ! ArAhae, No viraahe| 10 prazna-se ya saMpaTThie asaMpatte appaNA ya puvvAmeva kAlaM karejA, se NaM bhaMte ! kiM ArAhae, virAhae ? 10 uttara-goyamA ! ArAhae, No viraahe| . 11 prazna-se ya saMpaTThie saMpatte, therA ya amuhA siyA se NaM. bhaMte ! kiM ArAhae, virAhae ? 11 uttara-goyamA ! ArAhae, No virAhae / se ya saMpadvie saMpatte, appaNA ya0-evaM saMpatteNa vi cattAri AlAvagA bhANiyavvA jaheva asNpttennN| kaThina zabdArtha-akiJcaTThANe-akRtya sthAna ( mUla guNAdi meM doSa sevana rUpa akArya vizeSa )paDisevie-pratisevana kiyA, viuTTAmi--tor3a dUM ( usake anubandha kA chedana kara dUM) visohemi-maiM vizuddha karUM, anmaThemi-tatpara vanUM, ahArihaM-yathArha-yathocita, pativajjAmisvIkAra karUM, saMpaTThie-pahuMcane, amuhA-amukhA arthAt jinakI jivhA banda ho gaI ho / . bhAvArtha-7 prazna-he bhagavan ! koI sAdhu, gAthApati (gRhastha) ke ghara For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 akRtya sevI ArAdhaka ? 1401 meM gocarI gayA, vahAM usa sAdhu dvArA (mala guNAdi meM doSa rUpa) kRtya kA sevana ho gayA ho aura tatkSaNa usake mana meM aisA vicAra utpanna ho ki-'prathama meM yahIM para isa kRtya sthAna kI AlocanA, pratikramaNa, nindA aura gardA karUM, usake anubandha kA chedana karU~, isase vizuddha banUM, bhaviSya meM aisA kArya na karane kI pratijJA karUM tathA yathocita prAyazcita aura tapaHkarma svIkAra krluu| phira maiM yahA~ se jAkara sthavira maniyoM ke pAsa AlocanA karUMgA yAvat yathocita tapaH-karma svIkAra kruuNgaa|' aisA vicAra kara vaha muni, sthavira muniyoM ke pAsa jAne ke liye nikalA / una sthavira muniyoM ke pAsa pahu~cane ke pUrva hI ve sthavira muni vAta Adi doSa ke prakopa se maka ho jAya (ve bola nahIM sakeM) aura isI kAraNa ve prAyazcitta na de sakeM, to he bhagavan ! vaha muni ArAdhaka hai yA virAdhaka ? 7 uttara-he gautama ! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 8 prazna-uparyukta akArya kA sevana karanevAle muni ne svayaM AlocanAdi karalI, phira sthavira maniyoM ke pAsa AlocanA karane ke liye nikalA, kiMtu vahA~ pahucane ke pUrva hI vaha svayaM vAta Adi doSa ke kAraNa mUka ho jAya, to he bhagavan ! vaha muni ArAdhaka hai, yA virAdhaka ? 8 uttara-he gautama ! vaha muni ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| ____9 prazna-uparyukta akArya sevana karanevAlA muni, svayaM AlocanAdi karake sthavira muniyoM ke pAsa AlocanA karane ko nikalA, kintu vahA~ pahu~cane ke pUrva hI ve sthavira muni kAla kara gaye, to he bhagavan ! vaha muni ArAdhaka hai, yA virAdhaka ? 6 uttara-he gautama ! vaha muni ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 10 prazna-uparyukta akArya kA sevana karanevAlA muni, svayaM AlocanAdi karake sthavira muniyoM ke pAsa AlocanA karane ke liye nikalA, kintu vahAM pahuMcane ke pUrva hI vaha svayaM kAla kara jAya, to he bhagavan ! vaha muni ArAdhaka hai, yA virAdhaka ? For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1402 bhagavatA sUtra-za. 8 u. 6 akRtyasevI ArAdhaka ? 10 uttara-he gautama ! vaha muni ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 11 prazna-uparyukta akArya kA sevana karane vAlA muni svayaM Aloca. nAdi karake sthavira muniyoM ke pAsa AlocanA karane ke liye nikalA aura vaha vahAM pahuMca gayA, tatpazcAt ve sthavira muni vAta Adi doSa ke kAraNa maka ho gaye, to he bhagavan ! vaha muni ArAdhaka hai, yA virAdhaka ? 11 uttara-he gautama ! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| jisa prakAra asaMprApta (sthaviroM ke pAsa na pahuMce hue) muni ke cAra AlApaka kahe gaye, usI prakAra samprApta (sthaviroM kI sevA meM pahuMce hue) mani ke cAra AlApaka kahanA caahiye| 12-NiggaMtheNa ya bahiyA viyArabhUmi vA vihArabhUmi vA NikkhateNaM aNNayare akicaTTANe paDisevie, tassa NaM evaM bhavaiiheva tAva ahaM0-evaM ettha vi te ceva aTTha AlAvagA bhANiyavyA; jAva No virAhae / NiggaMtheNa ya gAmANugAma duijamANeNaM aNNayare akicaTThANe paDisevie, tassa NaM evaM bhavai-iheva tAva ahaM0, ettha vi te ceva aTTha AlAvagA bhANiyavvA, jAva No viraahe| ___ 13 prazna-NiggaMthIe ya gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe aNupaviTThAe aNNayare akiccaTTANe paDisevie; tIse NaM evaM bhavaiiheva tAva ahaM eyassa ThANassa Aloemi, jAva tamokammaM paDivajjAmi, tao pacchA pavattiNIe aMtiyaM AloessAmi, jAva paDivajjissAmi / sA ya saMpaTTiyA asaMpattA pavattiNI ya amuhA For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 akRtyamevI ArAdhaka ? 1403 siyA, sA NaM bhaMte ! kiM ArAhiyA, virAhiyA ? . 13 uttara-goyamA ! ArAhiyA, No viraahiyaa| sA ya saMpaTThiyA jahA NiggaMthassa tiNNi gamA bhaNiyA evaM NiggaMthIe vi tiNNi AlAvagA bhANiyavvA, jAva ArAhiyA, No virAhiyA / ____kaThina zabdArtha-viyArabhUmi-nIhArabhUmi (sthaMDilabhUmi) vihArabhUmi-svAdhyAya bhUmi, NikkhaMteNaM-jAte hue, pattiNie-pravartinI ke pAsa / ___-bhAvArtha-12-koI muni bAhara vicArabhUmi (nohAra bhUmi) athavA vihArabhUmi kI ora jAte hue, usake dvArA kisI akArya kA sevana ho gayA ho, phira usake mana meM isa prakAra kA vicAra utpanna huA ho ki 'prathama meM svayaM yahA~ isa akArya kI AlocanA Adi karUM,' ityAdi pUrvavat sArA varNana kahanA cAhiye / pUrvokta prakAra se saMprApta aura asamprApta donoM ke ATha AlApaka kahanA cAhiye yAvat vaha muni ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM, yahA~ taka kahanA cAhiye / grAmAnugrAma vicarate hue kisI muni dvArA akArya kA sevana ho jAya, to usake bhI isI prakAra ATha AlApaka jAnanA caahiye| yAvat vaha muni ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM-yahAM taka kahanA cAhie / .13 prazna-koI sAdhvI gocarI ke liye gRhastha ke ghara gaI / vahAM usake dvArA kisI akArya kA sevana ho gyaa| tatpazcAt usake mana meM aisA vicAra utpanna huA ki 'pahale maiM yahIM akRtya sthAna kI AlocanA karUM, yAvat tapakarma ko svIkAra karUM, isake bAda pravartinI ke pAsa AlocanA karUMgI yAvat tapakarma ko svIkAra karUMgI,-aisA vicAra kara vaha sAdhvI, pratinI ke pAsa jAne ke liye nikalI / pravartinI ke pAsa pahuMcane ke pahale hI vaha pravartinI, vAta Adi doSa ke kAraNa maka ho gaI (jivhA banda ho gaI-bola na skii)| to he bhagavan ! kyA vaha sAdhvI ArAdhaka hai, yA virAdhaka ? 13 uttara-he gautama ! vaha sAdhvI ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| jisa For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1404 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 6 akRtya sevI ArAdhaka ? prakAra sAdhu ke tIna AlApaka kahe hai, usI prakAra sAdhvI ke bhI tIna AlApaka kahanA cAhiye, kintu itanI vizeSatA hai ki 'sthavira' zabda ke sthAna para 'pravartinI' zabda kA prayoga karanA cAhiye / 14 prazna - se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai - ArAhae, No virA hae ? 14 uttara - goyamA ! se jahA NAmae - kei purise egaM mahaM uSNAlomaM vA, gayalomaM vA, saNalomaM vA, kappAsalomaM vA, taNasUyaM vA duhA vAtihA vA saMkhenahAvA chiMdittA agaNikAyaMsi pakkhivejjA, se NUNaM goyamA ! chijamANe chiNNe, pakkhippamANe pavikhatte, DajjhamANe daDDhetti vattavvaM siyA ? haMtA bhagavaM ! chijjamANe chiNNe, jAva daDDhetti vattavvaM siyA / se jahA vA kei purise vatthaM ahayaM vA dhoyaM vA, taMtuggayaM vA maMjiTThAdoNIe pakkhivejjA, se NUNaM goyamA ! ukkhippamANe ukkhite, pakkhippamANe pakhitte, rajjamANe rattetti vattavvaM siyA ? haMtA bhagavaM ! ukkhippamANe ukkhitte jAva rattetti vattavvaM siyA / se teNaTTeNaM goyamA ! evaM buccai - ArAhae No virAhae / kaThina zabdArtha - uNNAlomaM - Una ke roma, gayalomaM - hAthI ke roma, ahayaM - akSata - ( akhaMDa - nayA ) / bhAvArtha - 14 prazna - he bhagavan ! aisA kyoM kahA gayA ki - ' ve ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM ?' For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 akRtyasevI ArAdhaka ? 1405 14 uttara-he gautama ! jaise koI puruSa Una (bheDa) ke bAla, hAthI ke bAla, yA saNa ke rese (tantu)kapAsa ke rese tathA taNa, ina saba ke eka, do tIna yAvat saMkhyeya TukaDe karake agni meM DAle,to kATate hue ve kATe gaye aura agni meM DAlate hue 'DAle gaye,' jalate hue 'jale'-isa prakAra kahalAtA hai ? (gautama svAmI kahate haiM) hAM, bhagavan ! kATe jAte hue-kATe gaye' DAle jAte hue-'DAle gaye' aura jalate hue-'jale' isa prakAra kahalAte hai| (bhagavAn phira pharamAte haiN| athavA koI puruSa, navIna athavA dhoye hue athavA yantra se turanta utare hue vastra ko majITha ke droNa (pAtra) meM DAle, to he gautama ! kyA uThAte hue vaha kapar3A uThAyA gayA, DAlate hue vaha DAlA gayA aura raMgate hue vaha 'raMgA gayA-aisA kahA jAtA hai ? (gautama svAmI kahate hai / ) hAM, bhagavan ! uThAte hue uThAyA gayA, DAlate hue 'DAlA gayA aura raMgate hue 'raMgA gayA'-aisA kahA jAtA hai| (bhagavAn pharamAte haiM) he gautama ! isI prakAra jo sAdhu yA sAdhvI, ArAdhanA karane ke liye taiyAra huA hai, vaha 'ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM'-aisA kahA jAtA hai / . vivecana-prathama zataka ke prArambha meM hI 'calamANe calie' yAvat "NijjarijjamANe NijjiNe' kA siddhAnta pratipAdana kiyA gayA hai| yahI bAta yahA~ Una, saNa, kapAsa Adi ke tantuoM ko kATane, agni meM DAlane aura jalAne kA kathana karake tathA navIna evaM dhoye hue sapheda kapar3e ko majITha ke raMga meM DAlane aura raMgane kA kathana karake, evaM inakA dRSTAnta dekara ArAdhakatA kI bAta ko puSTa kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki kisI sAdhu yA sAdhvI se mUlaguNAdi meM doSarUpa akArya kA sevana ho gayA ho, usake bAda tatkAla hI vaha svayaM hI AlocanA Adi kara letA hai aura bAda meM gurujanoM ke pAsa AlocanA karane ke liye cala detA hai, kintu vahAM pahuMcane ke pahale hI gurujana mUka ho jAya~, athavA kAla kara jAya, yA svayaM mUka ho jAya athavA kAla kara jAya, isI prakAra vahAM pahuMcane para AlocanA karane se pahale gurujana mUka ho jAye yA kAla kara jAya athavA Apa svayaM mUka ho jAya, yA kAla kara jAya, to vaha sAdhu yA sAdhvI, ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| kyoMki usake pariNAma AlocanA karane ke ho gaye the aura vaha AlocanA karane ke liye udyata bhI ho gayA thaa| uparokta paristhiti ke kAraNa vaha AlocanA nahIM kara sakA, aisI avasthA meM bhI vaha pUrvokta siddhAntAnusAra ArAdhaka hI hai, virAdhaka nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1406 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 6 dIpaka jalatA hai yA battI ? dIpaka jalatA hai yA battI ? 15 prazna - paIvassa NaM bhaMte! jhiyAyamANassa kiM paIve jhiyAi, laTThI jhiyAi, vattI jhiyAi, telle jhiyAha, dIvacaMpae jhiyAi, joI jhiyAha ? 15 uttara - goyamA ! No paIve jhiyAi, jAva No dI caMpae jhiyAi, joI jhiyAi / 16 prazna - agArassa NaM bhaMte ! jhiyAyamANassa kiM agAre jhiyAi, kuDDA jhiyAi, kaDaNA jhiyAi, dhAraNA jhiyAi, balaharaNe jhiyAi, vaMsA jhiyAi, mallA jhiyAi, vaggA jhiyAi, chittarA jhiyA, chANe jhiyAi, joI jhiyAi ? 16 uttara - goyamA ! No agAre jhiyAi, No kuDDA jhiyAi, jAva No chANe jhiyAi, joI jhiyAi / kaThina zabdArtha -paIva - pradIpa (dIpaka), siyAha - jalatA hai, laTThI - - yaSTi, ataiye -- dIpa- campaka ( dIpa kA Dhakkana ), agAra - ghara, kuDDA--mIMta, kaDaNA-- TATI, dhAraNA -- nIce ke staMbha | bhAvArtha - 15 prazna - he bhagavan ! jalate hue dIpaka meM kyA jalatA hai ? kyA dIpaka jalatA hai, dIpayaSTi (dIvI - dIvaTa ) jalatI hai, battI jalatI hai, tela jalatA hai, dIpa-campaka arthAt dIpaka kA Dhakkana jalatA hai, yA jyoti ( dIpazikhA ) jalatI hai ? 15 uttara - he gautama! dIpa nahIM jalatA, yAvat dIpaka kA Dhakkana bhI For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 6 kriyAe~ kitanI lagatI haiM ? nahIM jalatA, parantu jyoti ( dIpazikhA ) jalatI hai / 16 prazna - he bhagavan ! jalate hue ghara meM kyA jalatA hai ? kyA ghara jalatA hai, bhIMta jalatI hai, TaTTI (khasakhasa Adi kI TATo yA patalI dIvAra) jalatI hai, dhAraNa ( mukhya stambha) jalatA hai, balaharaNa ( mukhya stambha ke Upara rahanevAlI lakaDI - lambA kASTha) jalatA hai, kyA bAMsa jalate haiM, malla ( bhIMta ke AdhAra bhUta stambha ) jalate haiM, varga ( bAMsa Adi ke bandhanabhUta chAla) jalate haiM, chitvara ( bAMsa Adi ko Dhakane ke liye DAlI huI caTAI) jalate haiM, chAdana ( darbhAdi yukta paTala) jalatA hai, yA agni jalatI hai ? 16 uttara - he gautama ! ghara nahIM jalatA, bhIMta nahIM jalatI, yAvat chAdana nahIM jalatA, kintu agni jalatI hai / vivecana - yahAM dIpa aura ghara kA udAharaNa dekara yaha batalAyA gayA hai ki jalate hue dIpa meM dIpazikhA jalatI hai aura jalate hue ghara meM ghara, bhIMta Adi nahIM jalate, kintu agni jalatI hai / 1407 kriyAe~ kitanI lagatI haiM ? 17 prazna - jIve NaM bhaMte ! orAliyasa rAo kai kirie ? 17 uttara - goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, siya paMca kirie, siya akirie / 18 prazna - Neraie NaM bhaMte ! orAliyasarIrAo kaikirie ? 18 uttara - goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, siya paMcakarie / 19 prazna - asurakumAre NaM bhaMte ! orAliyasarIrAo kaha For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1408 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 kriyA + kirie ? ___ 19 uttara-evaM ceva, evaM jAva vemANie, NavaraM maNusse jahA jIve / ___20 prazna-jIve NaM bhaMte ! orAliyasarIrehito kaikirie ? 20 uttara-goyamA ! siya tikirie, jAva siya akirie / 21 prazna-Neraie NaM bhaMte ! orAliyasarIrohito kaikirie ? 21 uttara-evaM eso jahA paDhamo daMDao tahA imo vi apariseso bhANiyabo jAva vemANie, NavaraM maNusse jahA jIve / / kaThina zabdArtha--apariseso--aparizeSa (sampUrNa) / bhAvArtha-17 prazna-he bhagavan ! eka jIva, eka audArika zarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? 17 uttara-he gautama ! kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA hotA hai / tathA kadAcit akriya (kriyA rahita) bhI hotA hai| 18 prazna-he bhagavan ! eka narayika jIva, dUsare ke eka audArika zarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? 18 uttara-he gautama ! kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA hotA hai| 19 prazna-he bhagavan ! eka asurakumAra dUsare ke eka audArika zarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? 19 uttara-he gautama ! pUrva kathitAnusAra kadAcit tIna kriyA kAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA hotA hai / isI For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 8 u. 6 kriyA 1409 prakAra yAvat vaimAnika devoM taka jAnanA cAhiye / parantu manuSya kA kathana audhika jIva kI taraha jAnanA caahiye| . 20 prazna-he bhagavan ! eka jIva bahuta audArika zarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? 20 uttara-he gautama ! kadAcita tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA hotA hai / tathA kadAcit akriya (kriyA rahita) bhI hotA hai / - 21 prazna-he bhagavan ! eka narayika jIva, dUsare jIvoM ke audArika zarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? . 21 uttara-he gautama ! jisa prakAra prathama daNDaka (sUtra 18 meM) kahA gayA hai, usI prakAra sabhI daNDaka kahanA cAhiye, yAvat vaimAnika paryanta kahanA cAhiye / parantu manuSyoM kA kathana audhika jIvoM kI taraha jAnanA caahiye| 22 prazna-jIvA NaM bhaMte ! orAliyasarIrAo kaikiriyA ? 22 uttara-goyamA ! siya tikiriyA, jAva siya akiriyA / 23 prazna-NeraiyA NaM bhaMte ! orAliyasarIrAo kaikiriyA ? 23 uttara-evaM eso vi jahA paDhamo daMDao tahA bhANiyavvo, jAva vemANiyA, NavaraM maNussA jahA jIvA / 24 prazna-jIvA NaM bhaMte ! orAliyasarIrehiMto kaikiriyA ? 24 uttara-goyamA ! tikiriyA vi, caukiriyA vi, paMcakiriyA vi, akiriyA vi| __25 prazna-NeraiyA NaM bhaMte ! orAliyasarIrehito kaikiriyA ? For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1410 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 kriyAe~ kitanI haiM ? 25 uttara-goyamA ! tikiriyA vi, caukiriyA vi, paMcakiriyA vi / evaM jAva vemANiyA, NavaraM maNussA jahA jIvA / bhAvArtha-22 prazna-he bhagavan ! bahuta se jIva, eka audArika zarIra kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? 22 utara-he gautama ! kadAcit tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle aura kadAcit pAMca kriyA vAle hote hai, tathA kadAcit akriya hote haiN| 23 prazna-he bhagavana ! bahuta se narayika jIva, dUsare ke eka audArika zarIra kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? 23 uttara-he gautama ! jisa prakAra prathama daNDaka (sUtra 18) kahA, usI prakAra yAvat vaimAnika paryanta kahanA cAhiye / parantu manuSyoM kA kathana audhika jIvoM kI taraha kahanA caahiye| 24 prazna-he bhagavan ! bahuta jIva, bahuta audArika zarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? . 24 uttara-he gautama ! tIna kriyA vAle bhI, cAra kriyA vAle bhI aura pAMca kriyA vAle bhI hote haiM tathA akriya bhI hote hai| 25 prazna-he bhagavan ! bahuta narayika jIva, dUsare jIvoM ke audArika zarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? 25 uttara-he gautama ! tIna kriyA vAle bhI cAra kriyA vAle bhI aura pAMca kriyA vAle bhI hote haiN| isa prakAra yAvat vaimAnika paryanta jAnanA caahiye| parantu manuSyoM kA kathana isI ke audhika jIvoM kI taraha jAnanA caahiye| 26 prazna-jIve NaM bhaMte ! veubviyasarIrAo kaikirie ? 26 uttara-goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, siya akirie| For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za8 u. 6 kriyA 27 prazna - raie NaM bhaMte ! veDavviyasarIrAo kaha kirie ? 27 uttara - goyamA ! siya tikirie, siya caukirie; evaM jAva vemANie, NavaraM maNusse jahA jIve / evaM jahA orAliya sarIreNaM cattAri daMDagA bhaNiyA tahA veuvviyasarIreNa vi cattAri daMDagA bhANiyavvA NavaraM paMcamakiriyA Na bhaNNas, sesaM taM caiva / evaM jahA veubviyaM tahA AhAragaM pi, teyagaM pi, kammagaM pi bhANi - yavvaM: ekke+ke cattAri daMDagA bhANiyavvA, jAva vemANiyA NaM bhaMte ! kammagasarIrehiMto kai kiriyA ? goyamA ! tikiriyA vi, caukiriyA vi / * sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti // aTThamasa chaTTo uddeso samatto // 26 prazna - he bhagavan ! eka jIva, dUsare eka jIva ke vaikriya zarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hai ? 1411 26 uttara - he gautama ! kadAcit tIna kriyA vAlA, aura kadAcit cAra kriyA vAlA hotA hai / tathA kadAcit akriya hotA hai / 27 prazna- - he bhagavan ! eka nairayika jIva, dUsare eka jIva ke kriya zarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? 27 uttara - he gautama ! kadAcit tIna kriyA vAlA aura kadAcit cAra kriyA vAlA hotA hai / isa prakAra yAvat vaimAnika paryanta kahanA cAhiye / kintu manuSya kA kathana audhika jIva kI taraha kahanA caahiye| jisa taraha audArika zarIra ke cAra daMDaka kahe, usI prakAra vaikriya zarIra ke bhI cAra daNDaka kahanA For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 6 kriyAe~ kitanI lagatI hai ? cAhiye / parantu usameM pAMcavIM kriyA kA kathana nahIM karanA cAhiye / zeSa sabhI pUrva kI taraha kahanA caahiye| jisa prakAra vaikriya zarIra kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra AhAraka, tejas aura kArmaNa zarIra kA bhI kathana karanA cAhiye / pratyeka ke cAra cAra daNDaka kahanA caahiye| ' yAvat ( prazna ) he bhagavan ! vaimAnika deva, kArmaNa zarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? (uttara) he gautama ! tIna kriyA vAle bhI aura cAra kriyA vAle bhI hote haiM / ' yahAM taka kahanA cAhiye / 1412 he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / vivecana - karmabandha kI kAraNabhUta ceSTA athavA duSTa vyApAra vizeSa ko 'kriyA' kahate haiM / athavA karmabandha ke kAraNabhUta kAyikI Adi pA~ca pA~ca karake paccIsa kriyAe~ haiM / ve jainAgamoM meM 'kriyA' zabda se kahI gaI haiM / yahA~ kAyikI Adi pA~ca kriyAoM kA kathana hai / unakA svarUpa isa prakAra hai 1 kAyikI - kAyA se hone vAlI kriyA 'kAyikI kriyA' kahalAtI hai / 2 adhikaraNikI - jisa anuSThAna vizeSa se athavA bAhya khaDgAdi zastra se AtmA, narakAdi gati kA adhikArI hotA hai, vaha 'adhikaraNa' kahalAtA hai / usa adhikaraNa se hone vAlI kriyA 'AdhikaraNikI' kahalAtI hai / 3 prAdveSikI - karmabaMdha ke kAraNabhUta jIva ke matsara bhAva arthAt IrSA rUpa akuzala pariNAma ko 'pradveSa' kahate haiM / pradvaSa se hone vAlI kriyA prAdvaSikI kriyA kahalAtI hai / 4 pAritAnikI - tAr3anAdi se duHkha denA arthAt pIr3A pahu~cAnA 'paritApa' hai / ise hone vAlI kriyA 'pAritApanikI' kahalAtI hai / 5 prANAtipAtikI - indriya Adi dasa prANa haiM / unake atipAta ( vinAza ) se lagane vAlI kriyA 'prANAtipAtikI' kriyA hai / ye pAMca kriyAe~ haiM / jaba eka jIva, anya pRthvIkAyikAdi jIva ke zarIra kI apekSA kAyA kA vyApAra karatA hai, taba usake kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI ye tIna kriyAe~ lagatI haiN| kyoMki sarAga jIva ko kAyikI kriyA ke sadbhAva meM AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA avazya hotI hai / pAritApanikI aura prANAtipAtiko kriyA meM bhajanA (vikalpa) hai / kyoMki jIva, jaba dUsare jIva ko paritApa utpanna karatA hai, taba For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 8 u. 6 kriyAeM kitanI lagatI haiM ? 1413 use pAritApanikI kriyA lagatI hai aura jaba usake prANoM kA ghAta karatA hai, taba prANAtipAtikI kriyA lagatI hai| kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI ina tIna kriyAoM kA parampara avinAbhAva sambandha hai / isaliye sarAga jIva kadAcit eka kriyA aura do kriyA vAlA nahIM hotA, vaha niyama se tIna kriyA vAlA hI hotA hai| kyoMki sarAga jIva kI kAyA adhikaraNarUpa tathA pradveSa yukta hone se kAyikI kriyA ke sadbhAva meM ye donoM kriyAe~ avazya hI hotI hai / AdhikaraNikI aura prAdeSikI-ina do kriyAoM ke sadbhAva meM kAyikI kriyA avazya hotI hai / isa prakAra inakA paraspara adhinAbhAva sambandha hai / yahI bAta prajJApanAsUtra meM bhI kahI gaI hai / yathA "jassaNaM jIvassa kAiyA kiriyA kajjai tassa ahigaraNiyA kiriyA niyamA kajjA, jassa ahigaNiyA kiriyA kajjai tassa vi kAiyA kiriyA niyamA kjjii"...ityaadi| artha-jisa jIva ke kAyikI kriyA hotI hai, usa jIva ke AdhikaraNikI kriyA avazya hotI hai / jisa jIva ke AdhikaraNiko kriyA hotI hai, usa jIva ke kAyikI kriyA avazya hotI hai| isI prakAra jisa jIva ke kAyikI kriyA hotI hai, usake prAdvaiSikI kriyA avazya hotI hai aura jisa jIva ke prAdveSikI kriyA hotI hai, usa jova ke kAyikI kriyA avazya hotI hai| pAritApani kI aura prANAtipAtikI kriyAoM ke viSaya meM bhajanA hai / arthAt ye kadAcita lagatI haiM aura kadAcita nahIM bhI lgtii| jaba kAya-dhyApAra dvArA pahale kI tIna kriyAoM meM pravRtti karatA hai, kintu unheM paritApa nahIM upajAtA aura unakA vinAza bhI nahIM karatA, taba taka jIva ko tIna kriyAe~ lagatI haiM / jaba paritApa utpanna karatA hai, taba jIva ko cAra kriyAe~ lagatI haiN| kyoMki pAritApanikI kriyA meM pahale kI tIna kriyAoM kA avazya sadbhAva hai / jaba jIva ke prANoM kA vinAza karatA hai, taba use pAMca kriyAe~ lagatI haiM, kyoMki prANAtipAtakI kI kriyA meM pUrva kI cAra kriyAoM kA avazya sadbhAva hai / isIliye mUla meM kahA gayA haiM ki jIva ko kadAcit tIna kriyAeM lagatI haiM, kadAcit cAra kriyAe~ lagatI haiM aura kadAcit pA~ca kriyAe~ lagatI haiM / kadAcit jIva akriya bhI hotA hai / yaha bAta apramatta avasthA kI apekSA kahI gaI hai, kyoMki apramatta ko ina pAMcoM kriyAoM meM koI bhI kriyA nahIM lgtii| For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1414 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 kitanI kriyA lagatI hai ? ' nairayika jIva, jaba audArika zarIradhArI pRthvIkAyikAdi jIvoM kA sparza karatA hai, taba use tIna kriyAe~ lagatI haiM / jaba paritApanA upajAtA hai, taba cAra kriyAe~ lagatI haiM aura jaba prANoM kA vinAza karatA hai, taba pAMca kriyAe~ lagatI haiM / narayika jIva meM apramatatA nahIM ho sakatI, isaliye vaha akriya nahIM ho sktaa| isI prakAra manuSya ko chor3akara zeSa teIsa daNDaka ke jIva bhI akriya nahIM ho skte| manuSya akriya ho sakatA hai| eka jIva ko eka zarIra kI apekSA, eka jIva ko bahuta jIvoM ke zarIroM kI apekSA, bahuta jIvoM ko eka zarIra kI apekSA aura bahuta jIvoM ko bahuta jIvoM ke zarIroM kI apekSA. ye cAra daNDaka (AlApaka) audArika zarIra ko apekSA hote haiM / isI prakAra zeSa cAra zarIroM ke bhI pratyeka ke cAra cAra daNDaka (AlApaka) kahanA cAhiye / audArika zarIra ko chor3akara zeSa cAra zarIroM kA vinAza nahIM ho sakatA / isaliye vaikriya, AhAraka, tejam aura kArmaNa, ina cAra zarIroM kI apekSA jIva kadAcit tIna kriyA vAlA aura kadAcit cAra kriyA vAlA hotA hai, kintu pAMca kriyA vAlA nahIM hotaa| pratyeka ke cauthe daNDaka meM 'kadAcit' zabda nahIM kahanA caahiye| zaMkA-narayika jIva adholoka meM rahate haiN| AhAraka zarIra manuSya loka meM hotA hai / taba usa narayika jIva ko AhAraka zarIra kA apekSA tIna kriyA yA cAra kriyA kaise laga sakatI hai ? samAdhAna--narayika jIva ne apane pUrva bhava ke zarIra ko viveka (virati) ke abhAva se vosirAyA (tyAgA) nahIM / isaliye usa jIva dvArA banAyA huA vaha zarIra, jaba taka zarIra pariNAma kA sarvathA tyAga nahIM kara detA, taba taka aMza rUpa se bhI zarIra pariNAma ko prApta vaha pUrva bhava prajJApanA kI apekSA 'ghRta ghaTa' ke nyAya se vaha zarIra usI kA kahalAtA hai / jaise-jisa ghar3e meM pahale ghI rakhA thA, usameM se ghI nikAla lene para bhI loga use 'ghataghaTa' (ghI kA ghar3A) kahate haiN| isI prakAra vaha zarIra usa jIva dvArA banAyA huA hone se vaha zarIra usI kA kahalAtA hai / usa manuSya lokavartI zarIra ke aMza rUpa asthi (haDDA) Adi se jaba AhAraka zarIra kA sparza hotA hai athavA use paritApa utpanna hotA hai, isa kAraNa nairayika jIva ko AhAraka zarIra kI apekSA tIna kriyA yA cAra kriyA lagatI hai / isI prakAra deva Adi ke viSaya meM evaM beindriya Adi jIvoM ke viSaya meM bhI jAna lenA caahiye| .. tejas kArmaNa zarIra kI apekSA bhI jIvoM ko tIna kriyA aura cAra kriyA kA For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 8 u. 7 anya-tIthika aura sthavira saMvAda 4 . . laganA batalAyA gayA hai, vaha audArikAdi zarIrAzrita tejas-kArmaNa kI apekSA samajhanA cAhiye / kyoMki svayaM tejas-kArmaNa zarIra ko to paritApa nahIM pahuMcAyA jA sktaa| // iti AThaveM zataka kA chaThA uddezaka sampUrNa // zataka 8 uddezaka 7 anya-tIrthika aura sthavira saMvAda . 1-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe Nayare, vaNNao, guNasilae ceie, vaNNao, jAva puddhvisilaavtttto| tassa NaM guNasilassa ceiyasma adUrasAmaMte vahave aNNautthiyA parivasaMti / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre Aigare jAva samosaDhe; jAva parisA paDiMgayA / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa bahave aMtevAsI therA bhagavaMto jAisaMpaNNA, kulasaMpaNNA, jahA biiyasae jAva jIviyAsa-maraNabhaya-vippamukkA, samaNassa bhagavao mahAvIrassa adUrasAmaMte uDDhaMjANU ahosirA, jhANakoTThovagayA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvamANA jAva viharati / kaThina zabdArtha--jIviyAsa--jIne kI AzA, maraNabhayavippamukA--marane ke bhaya se vimukta, adUrasAmaMte--nikaTa (AsapAsa), uDDhUjANU--Udhrva jAnu, ahosirAnIcA mastaka, mANakoTThovagayA--dhyAna rUpI koThe meM rahe hue| For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1416 - bhagavatI sUtra-za. 8 u. 7 anya-tIthika aura sthavira saMvAda bhAvArtha-1-usa kAla usa samaya meM rAjagRha nAmakA nagara thaa| (varNana karanA cAhiye / ) vahAM guNazIlaka nAmaka udyAna thA (vrnnn)| yAvat pRthvI. zilApaTTaka thA / usa guNazIlaka bagIce ke AsapAsa-na bahuta dUra, na bahuta nikaTa, bahuta se anyatIrthika rahate the| usa kAla usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI, dharmatIrtha kI sthApanA karanevAle yAvat vahAM samavasare (padhAre) yAvat dharmopadeza sunakara pariSad vApisa calI gii| usa kAla usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke bahuta-se ziSya sthavira bhagavanta jAti-saMpanna kulasampanna ityAdi dUsare zataka meM varNita guNoM se yukta yAvat jIvana ko AzA aura maraNa ke bhaya se rahita the / ve zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa na ati dUra na bahuta nikaTa, Urdhva-jAnu (ghuTane khaDe rakhakara) adho-sira (mastaka ko kucha jhukAkara) dhyAna-koSThopagata hokara saMyama aura tapa dvArA apanI AtmA ko bhAvita karate hue yAvat vicarate the| 2-taeNaM te aNNautthiyA jeNeva therA bhagavaMto teNeva uvAgacchati uvAgacchittA te there bhagavaMte evaM vayAsI-tumbhe NaM ajo! tivihaM tiviheNaM asaMjaya-viraya-ppaDihaya0 jahA sattamasae biie uddesae jAva egaMtabAlA yA vi bhavaha / - 3-taeNaM te therA bhagavaMto te aNNautthie evaM vayAsI-keNa kAraNeNaM ajo ! amhe tivihaM tiviheNaM assaMjaya viraya0 jAva egaMtavAlA yAvi bhavAmo ? / . 4-taeNaM te aNNautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI-tumbhe NaM ajo ! adiNNaM geNhaha, adiNNaM bhuMjaha, adiNaM sAijaha; For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ga. 8 u. 7 anya-tIthika aura sthavira saMvAda 1417 taeNaM te tumbhe adiNaM geNhamANA, adiNaM bhuMjamANA, adiNNaM mAijamANA tivihaM tiviheNaM asaMjaya-viraya0 jAva egaMtavAlA yAvi bhvh| 5-taeNaM te therA bhagavaMto te aNNausthie evaM vayAsI-keNa kAraNeNaM ajo : amhe adiNNaM geNhAmo, adiNNaM bhuMjAmo, adigNaM mAijAmo ? jae NaM amhe adiNNaM geNhamANA, jAva adigNaM mAijamANA tivihaM tiviheNaM asaMjaya0 jAva egaMtabAlA yAvi bhavAmA ? -taeNaM te aNNautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI-tumhANaM ajo ! dijamANe adiNNe, paDiggahejamANe apaDiggahie, NissarijamANe aNisiddhe, tumbhaM NaM ajo ! dijamANaM paDiggahagaM asaM. pattaM etya gaM aMtarA keha avaharijA, gAhAvaissa NaM taM, No khalu taM tumbha, taeNaM tumbhe adiNNaM geNhaha, jAva adiNNaM sAijaha, taeNaM tumbhe adiNNaM geNhamANA jAva egaMtabAlA yAvi bhavaha / . kaThina zamvArtha-egaMtabAlA-ekAnta bAla (atyAgI), adiNaM-binA diyA, sAijaha-svAda lete haiM, anumati dete haiM, vijjamANe aviNNe-dete hue nahIM diyA, Nissari jamAne amisiDe-DAlate hue nahIM DAlA, asaMpattaM-prApta nahIM huA, aMtarA-bIca meM se, avaharijjA-apaharaNa krle| bhAvArtha--2-taba ve anyatIthika, jahA~ sthavira bhagavanta the vahAM aaye| yahAM Akara unhoMne sthavira bhagavantoM se isa prakAra kahA-'he AryoM ! tuma trividha For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1418 bhagabatI sUtra-za. 8 u. 7 anya-tIthika aura sthavira saMvAda - trividha (tIna karaNa tIna yoga se) asaMyata, avirata, apratihata, apratyAkhyAtapApa-karma vAle ho|' ityAdi / sAtaveM zataka ke dUsare uddezaka meM kahe anusAra kahA / 'yAvat tuma ekAMta bAla ho|' 3-yaha sunakara una sthavira bhagavantoM ne una anyatIthikoM se isa prakAra pUchA-'he AryoM / hama kisa kAraNa trividha-trividha asaMyata avirata yAvat ekAMta bAla haiM ?' 4-taba una anyatIthikoM ne una sthavira bhagavantoM se isa prakAra kahA'he AryoM ! tuma adatta padArtha grahaNa karate ho, adatta khAte ho aura adatta kI anumati dete ho| isa prakAra adata kA grahaNa karate hue, adatta khAte hue aura adatta kI anumati dete hue tuma trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAMta bAla ho|' 5-taba una sthavira bhagavantoM ne una anyatIthikoM se isa prakAra pUchA-- 'he AryoM ! hama kisa prakAra adatta kA grahaNa karate haiM, adatta kA bhojana karate hai aura adatta ko anumati dete haiM, jisase ki adatta kA grahaNa karate hue adatta khAte hue aura adatta kI anumati dete hue hama trividha-trividha masaMyata, avirata bAvat ekAnta bAla haiM ?' 6--una anyatIthikoM ne una sthavira bhagavantoM se isa prakAra kahA'he Aryo ! Apake mata meM diyA jAtA huA padArtha nahIM diyA gayA,' grahaNa kiyA jAtA huA 'grahaNa nahIM kiyA gayA aura pAtra meM DAlI jAtI huI vastu 'nahIM DAlI gaI'--aisA kathana hai, isalie he AryoM ! bhApako diyA jAtA huA padArtha jaba taka pAtra meM nahIM par3A, taba taka bIca meM se hI koI usakA apaharaNa karale, to vaha usa gRhapati ke padArtha kA apaharaNa huA'--aisA Apa kahate haiM, parantu 'Apake padArtha kA apaharaNa huA'-aisA nahIM kahate / isaliye Apa adatta kA grahaNa karate ho yAvat adatta kI anumati dete ho aura avatta kA grahaNa karate hue yAvat ekAnta bAla ho| For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 7 anya-tIthika aura sthavira saMvAda 1419 7-taeNaM te therA bhagavaMto te aNNauthie evaM vayAsI-No khalu ajo ! amhe adigNaM geNhAmo, adiNNaM bhuMjAmo, adiNNaM mAijAmo; amhe NaM ajo ! diNaM geNhAmo, diNaM bhuMjAmo, diNNaM sAijAmA / taeNaM amhe diNNaM geNhamANA, diNNaM muMjamANA, diNaM sAijamANA tivihaM tiviheNaM maMjaya-viraya-paDihaya0 jahA satamamae jAva ematapaMDiyA yA vi bhvaamo| 8-taeNaM te aNNautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI-keNa kAraNeNaM ajo ! tumhe diNNaM geNhaha, jAva diNNaM sAijaha, jae NaM tunbhe diNNaM geNhamANA, jAva egaMtapaMDiyA yA vi bhavaha ? . 9-taeNaM te therA bhagavaMto te aNNautthie evaM vayAsI-amhe (mhaM) NaM ajo ! dijamANe diNNe, paDiggAhijamANe paDiggahie gissarijamANe NimiTe, amhaM NaM ajo ! dijamANaM paDiggahagaM asaMpattaM ettha NaM aMtarA kei avaharejA, amhaM NaM taM, No khalu taM gAhAvaissa; taeNaM amhe diNNaM geNDAmo, diNNaM bhuMjAmo, digaNaM sAijAmo, tae NaM amhe diNNaM geNhamANA, jAva diNNaM sAijamANA tivihaM tiviheNaM saMjaya0 jAva egaMtapaMDiyA vi bhvaamo| tumbhe NaM ajo ! appaNA ceva tivihaM tiviheNaM assaMjaya0 jAva egaMtavAlA yAvi bhvh| bhAvArtha-7-yaha sunakara una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIthikoM se isa For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1420 bharas -.8 u. 7 anya-tIthika aura sthavira saMvAda prakAra kahA ki-he AryoM ! hama adatta kA grahaNa nahIM karate, adatta AhAra nahIM karate aura adatta ko anumati bhI nahIM dete / ' 'he AryoM ! hama datta (svAmI dvArA diye hue)-Artha ko grahaNa karate haiM, datta kA AhAra karate haiM aura datta kI anumati dete haiN| isalie datta kA grahaNa karate hue, datta kA AhAra karate hue aura datta kI anumati dete hue hama trividha-vividha saMyata, virata, pratihata-pratyAkhyAtapApakarma vAle haiN| isa prakAra sAtaveM zataka ke dUsare uddezaka meM kahe anusAra yAvat hama ekAMta paMDita hai|' 8-taba una anyatothikoM ne una sthavira bhagavaMtoM se isa prakAra kahA'he AryoM ! tuma kisa prakAra datta kA grahaNa karate ho, yAvat datta kI anumati dete ho, jisase datta kA grahaNa karate hue yAvat tuma ekAMta paNDita ho ?' 9-taba una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIthikoM se isa prakAra kahA'he Aryo ! hamAre siddhAnta meM-diyA jAtA hA padArtha 'diyA gayA,' grahaNa kiyA jAtA huA 'grahaNa kiyA gayA' aura pAtra meM DAlA jAtA huA 'DAlA gayA' kahalAtA hai / isaliye he AryoM ! hamako diyA jAtA huA padArtha jaba taka hamAre pAtra meM nahIM par3A hai, taba taka bIca meM hI koI vyakti usakA apaharaNa karale, to vaha padArtha hamArA apahRta humA kahalAtA hai, kintu baha gRhastha kA padArtha apahRta huA-aisA nahIM kahalAtA / imaliye hama datta kA grahaNa karate haiM, datta kA AhAra karate hai aura datta kI anumati dete haiN| isa prakAra datta kA grahaNa karate hue yAvat datta kI anumati dete hue hama trividha, trividha saMyata yAvat ekAMta paMDita haiM / he Aryo ! tuma svayaM trividha-trividha asaMyata yAvat ekAMta bAla ho| 10-taeNaM te aNNautthiyA ne dhere bhagavaMte evaM vayAsI-keNa kAraNeNaM ajjo ! amhe tivihaM jAva egaMtavAlA yAvi bhavAmo ? For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 7 anya-tIyika ra sthavira saMvAda 1021 11-taeNaM te therA bhagavaMto te aNNautthie evaM vayAsItumbhe gaM ajo! adiNNaM geNhaha, adiNNaM bhuMjaha, adiNNaM sAijaha, taeNaM tumbhe adiNaM geNhAmo, jAva egaMtavAlA yAvi bhvh| 12-taeNaM te aNNautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI-keNa kAraNeNaM ajo ! amhe adiNNaM geNhAmo, jAva egaMtabAlA yAvi bhavAmo ? - 13 taeNaM te therA bhagavaMto te aNNautthie evaM vayAso-tumbhe (bhaM) NaM ajjo ! dijamANe adiNNe, taM ceva jAva gAhAvaissa NaM taM, No khalu taM tu , taeNaM tujhe adiNaM geNhaha, taM ceva jAva egaMtavAlA yAvi bhavaha / bhAvArtha-10 isake bAda una anyatauthikoM ne una sthavira bhagavantoM se isa prakAra kahA ki-'he AryoM ! hama kisa kAraNa trividha trividha asaMyata yAvat ekAMta bAla haiM ?'... .. 11-una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIthikoM se isa prakAra kahA ki 'he AryoM ! tuma adatta kA grahaNa karate ho, adatta kA AhAra karate ho aura adatta kI anumati dete ho| isaliye adatta kA grahaNa karate hue tuma yAvat ekAMta bAla ho|' - 12-taba una anyatIthikoM ne una sthavira bhagavaMtoM se isa prakAra pUchA'he AryoM ! hama kisa kAraNa adata kA grahaNa karate haiM yAvat ekAMta bAla haiM ?' 13-una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIdhikoM se isa prakAra kahA For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1422 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 7 anya tIrthika aura sthavira saMvAda 'he Aryo ! tumhAre mata meM diyA jAtA huA padArtha 'nahIM diyA gayA,' ityAdi pUrvokta sArA varNana kahanA cAhiye / yAvat vaha padArtha gRhastha kA hai, tumhArA nahIM / isaliye tuma adatta kA grahaNa karate ho yAvat pUrvokta prakAra se tuma ekAMta bAla ho / 14 - taraNaM te aNNautthiyA te dhere bhagavaMte evaM vayAsI tumbhe NaM ajo ! tivihaM tiviheNaM assaMjaya jAva egaMtabAlA yAvi bhavaha / 15 - taNaM te therA bhagavaMto te aNNautthie evaM vayAsIkeNa kAraNeNaM ajo ! amhe tivihaM tiviheNaM jAva egaMtabAlA yAvi bhavAmo ? 16- taraNaM te aNNautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI - tubhe NaM ajo ! rIyaM rIyamANA puDhaviM pecceha, abhihaNaha, vatteha, leseha, saMghA eha, saMghaTTeha, paritAveha, kilAmeha, uvaddaveha, taraNaM tubhe puDhavi peccamANA, abhihaNamANA jAva uvaddavemANA tivihaM tiviheNaM asaMjayaviraya0 jAva egaMtabAlA yAvi bhavaha / 17 - taraNaM te therA bhagavaMto te aNNautthie evaM vayAsI - No khalu ajo ! amhe rIyaM rIyamANA puDhaviM peccemo, abhihaNAmo, jAva uvadavemo; amhe NaM ajo ! rIyaM rIyamANA kArya vA, joyaM vA, riyaM vA paDucca detaM deseNaM vayAmo, paesaM paraseNaM vayAmo; teNaM For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 7 anya-taurthika aura sthavira saMvAda 1423 amhe desaM demeNaM vayamANA paemaM paemeNaM vayamANA No puDhaviM peJcemo abhihaNAmo, jAva uvaddavemo; taeNaM amhe puDhaviM apeccemANA, aNabhihaNemANA, jAva aNubaddavemANA tivihaM tiviheNaM saMjaya0 jAva egaMtapaMDiyA yA vi bhavAmo / tumbhe NaM ajo ! appaNA ceva tivihaM tiviheNaM assaMjaya0 jAva vAlA yA vi bhavaha / kaThina zabdArtha--royaM rIyamANA--gati karate hue pecceha-davAte ho, vattehaAghAta karate ho, leseha-bhUmi meM saMzliSTa karate ho, saMghaTTeha-sparza karate ho, joyaM-yoga / bhAvArtha-14 yaha sunakara una anyatIthikoM ne una sthavira bhagavaMtoM se isa prakAra kahA-'he AryoM ! tuma trividha-trividha asaMyata yAvat ekAMta bAla ho|' 15-taba una sthavira bhagavaMtoM ne anyatIthikoM se isa prakAra pUchA-'he AryoM ! hama kisa kAraNa se trividha-trividha asaMyata yAvat ekAMta bAla haiM ?' 16-taba una anyatIthikoM ne una sthavira bhagavantoM se isa prakAra kahA-'he AryoM ! calate hue tuma pRthvokAyika jIvoM ko dabAte ho, mArate ho, pAdAbhighAta karate ho, bhUmi ke sAtha unheM zliSTa karate ho, saMhata (ektrit| karate ho, saMghaTTita karate ho, paritApita karate ho, klAnta karate ho, mAraNAntika kaSTa dete ho, upadravita karate ho (mAra dete ho) isa prakAra pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte hue yAvat mArate hue tuma trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAnta bAla ho| . 17-taba una sthavira bhagavantoM ne una anyatIthikoM se isa prakAra kahA'he AryoM ! calate hue hama pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte nahIM, hanate nahIM, yAvat mArate nahIM / he AryoM ! calate hue hama kAya arthAt zarIra ke laghu-nIta, baDI. nIta Adi kArya ke liye, yoga ke liye arthAt glAnAdika ko sevA For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1424 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 7 anya-tIthika aura vira saMvAda ke liye aura kRta (satya) ke liye arthAt apkAyAdi jIva-rakSaNa rUpa saMyama ke liye eka sthala se dUsare sthala para jAte haiM, eka pradeza se dUsare pradeza meM jAne isa prakAra eka sthala se dUsare sthala para aura eka pradeza se dUsare pradeza meM jAne hae hama pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte nahIM, unakA hanana nahIM karate pAvana unako mArate nahIM, ataH pRthvokAyika jIvoM ko nahIM dabAte hue, nahIM hanane hue yAsata nahIM mArate hue hama trividha-trividha saMyata, virata yAvata ekAMta prit| kiMtu he AryoM ! tuma svayaM trividha-trividha asaMyata abhirata pAvana kAla bAla ho|' 18-taeNaM te aNNautthiyA te dherai bhagavana navaM vayAmI-kaNa kAraNeNaM ajo ! amhe tivihaM tiviheNaM jAva pagaMnavAlA yA vi bhavAmo ? 19-taeNaM te terA bhagavaMto te aNNandhita evaM vayAmA-tambha NaM ano! rIyaM rIyamANA puDhavi panceha, jAva vavahaH nANaM tumbhe puDhaviM peccamANA, jAva bahavemANA nivihaM niviNaM jAva egaMtavAlA yAvi bhvh| 20-taeNaM te aNNautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAmA-tume (bhaM) NaM ajo! gammamANe agae. bIDakamintramANa avIikkane. rAyagihaM NayaraM saMpAviukAme amaMpana / ___21-taeNaM te therA bhagavaMto te aNNautthie evaM vayAmINoM khalu ajo ! amhaM gammamANe agae, bIikaminjamANe avIikkate. For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 8 u. 7 anya-tIthika aura sthavira saMvAda 1425 rAyagihaM NayaraM jAva asaMpatte; amhaM NaM ajo ! gammamANe gae, voikkamijamANe vIikkate, rAyagihaM NayaraM saMpAviukAme saMpatte; tumbhaM NaM appaNA ceva gammamANe agae, vIikkamijamANe avIisakate, rAyagihaM NayaraM jAva asaMpatte / taeNaM te therA bhagavaMto aNNauthie evaM paDihaNaMti, paDihaNittA gaippavAyaM NAma ajjhayaNaM paNNavaiMsu / kaThina zabdArtha-gammamANe agae-gamyamAna agata (jAte hue ko nahIM gayA) voikkaminjamANe avAhakate-ullaMghana karate hue anulaMdhita, paDihaNaMti-niruttara kiye, gaippavAyaM-gati-pravAda-jisameM gati ke sambandha meM varNana kiyA gayA ho, paNNavaiMsu-prarUpaNA kii| bhAvArtha-18-taba una anyatIthikoM ne una sthavira bhagavaMtoM se isa prakAra kahA-'he Aryo ! kisa kAraNa hama vividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAMta bAla hai?' 19-taba una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIthikoM se isa prakAra kahA'he AryoM ! calate hue tuma pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte ho yAvat mArate ho| isaliye pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte hue yAvat mArate hue tuma trividhatrividha asaMyata, avirata yAvat ekAMta bAla ho| 20-taba una anyatIthikoM ne una sthavira bhagavaMtoM se isa prakAra kahA-'he Aryo! tumhAre mata meM 'gacchan' (jAtA huA) 'agata' (nahIM gayA) kahalAtA hai / jo ullaMghana kiyA jAtA ho, vaha 'ullaMghana nahIM kiyA gayA'-aisA kahalAtA hai aura rAjagRha nagara ko prApta karane kI icchAvAlA puruSa 'asaMprApta' (prApta nahIM kiyA huA) kahalAtA hai|' - 21-taba una sthavira bhagavantoM ne una anyatIthikoM se isa prakAra kahA-'he AryoM ! hamAre mata meM gacchan, agata nahIM kahalAtA / vyatikramyamANa (ullaMghana kiyA jAtA huA) 'avyatikrAnta' (ullaMghana nahIM kiyA) nahIM kahalAtA For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1426 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 7 anya-tIthika aura sthavira saMvAda aura rAjagRha nagara ko prApta karane kI icchA vAlA vyakti asaMprApta nahIM kahalAtA, kintu he AryoM ! hamAre mata meM 'gacchan' gata, vyatikramyamANa 'vyatikrAnta' aura rAjagRha nagara ko prApta karane kI icchA vAlA vyakti 'saMprApta' kahalAtA hai / he AryoM ! tumhAre hI mata meM 'gacchan' 'agata,' vyatikramyamANa 'avyatikrAnta' aura rAjagRha nagara ko prApta karane kI icchA vAlA 'asaMprApta' kahalAtA isa prakAra una sthavira bhagavantoM ne una anyatIthikoM ko niruttara kiyA, nirutara karake unhoMne 'gati-prapAta' nAmaka adhyayana prarUpita kiyaa| 22 prazna-kaivihe NaM bhaMte ! gaippavAe paNNatte ? 22 uttara-goyamA ! paMcavihe gaippavAe paNNatte, taM jahApayogagaI, tatagaI, baMdhaNa-cheyaNagaI, uvavAyagaI, vihAyagaI; etto Arabbha payogapayaM giravasesaM bhANiyavvaM, jAva settaM vihAyagaI / * sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti * // aTThamasae sattamo uddeso smtto|| kaThina zabdArya-payogagaI-prayoga gati, tatagaI-vistIrNa gati, baMdhaNa-cheyaNagaIbandhana chedana gati, ubavAyagaI-utpAda gati, bihAyagaI-AkAza meM gamana karanA, ArambhaprArambha krke| bhAvArtha-22 prazna-he bhagavan ! gati-prapAta kitane prakAra kA kahA gayA hai ? . 22 uttara-he gautama ! gati-prapAta pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yathA-1 prayoga gati, 2 tata gati, 3 bandhana chedana gati, 4 upapAta gati aura For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - ga. 8 u. 7 anya tIrthika aura sthavira saMvAda. 5 vihAyogati / yahAM se prArambha karake prajJApanA sUtra kA solahavAM prayoga pada sampUrNa kahanA cAhiye / yAvat 'yaha vihAyogati kA varNana huA' - yahAM taka kahanA cAhiye / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / aisA kahakara gautamasvAmI yAvat vicarate hai / 1827 vivecana - rAjagRha nagara ke bAhara bahuta se anyatIrthika rahate the| eka samaya ve zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke sthavira muniyoM ke pAsa Aye aura unase kahA ki tuma tIna karaNa tIna yoga se asaMyata, avirata yAvat ekAnta bAla ho, kyoMki tuma adatta ko grahaNa karate ho, adatta khAte ho aura adatta kI anumati dete ho, taba sthavira muniyoM ne unako yuktipUrvaka samajhAyA ki hama ( jaina muni) adatta grahaNa nahIM karate, adatta nahIM khAte aura adatta kI anumati bhI nahIM dete / apitu tuma hI adatta grahaNa karate ho yAvat adatta kI anumati dete ho / ataH tuma hI tIna karaNa tIna yoga se asaMyata, avirata yAvat ekAnta bAla ho / isake bAda anyatIrthikoM ke prazna ke uttara meM sthavira bhagavantoM ne unheM yaha bhI samajhAyA ki hama zArIrika kAraNa ke liye, glAnAdi kI sevA ke liye tathA jIvarakSA rUpa saMyama ke liye eka sthAna se dUsare sthAna para yatanApUrvaka gamanAgamana karate haiM / isaliye hama pRthvIkAyikAdi kisI bhI jIva ko nahIM dabAte, yAvat nahIM mArate / ataeva hama trividha-trividha saMyata, virata yAvat ekAnta paNDita haiM / kintu he AryoM ! tuma eka sthAna se dUsare sthAna para ayatanApUrvaka gamanAgamana karate ho| isa prakAra tuma pRthvIkAyika Adi jIvoM ko dabAte ho yAvat mArate ho / ataeva tuma trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAnta bAla ho / sthavira bhagavantoM ne isa prakAra uttara dekara anyatIrthikoM ko niruttara kiyaa| isake bAda unheM 'gatiprapAsa' nAmaka adhyayana khaa| gatiprapAta ke pAMca bheda haiN| yathA- prayoga gati, tatagati, bandhanachedana gati, upapAta gati aura vihAyogati / saMkSepa meM inakA artha isa prakAra hai / 1 prayoga gati - jIva ke vyApAra se arthAt pandraha prakAra ke yogoM se jo gati ho, vaha 'prayogagati' kahalAtI hai / yahA~ kSetrAntara yA paryAyAntara prApti rUpa gati samajhanI cAhiye, kyoMki jIva ke dvArA vyAvRta satyamanoyoga Adi ke pudgala alpa mAtrA meM athavA adhika mAtrA meM kSetrAntara gamana karate haiM / For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za 8 u. 8 pratyanIka 2 tatagati-tata arthAt vistAra vAlI gati ko 'tatagati' kahate haiN| jaise- koI vyakti dUsare gAMva jAne ke liye ravAnA huA, parantu abhI usa grAmAdi meM pahu~cA nahIM, usakI eka eka paira rakhate hue jo kSetrAntara prApti rUpa gati hotI hai, vaha 'tatargata ' kahalAtI hai / isa gati kA viSaya vistRta hone se isake sAtha 'tata' yaha vizeSaNa lagAyA gayA hai, ataeva isakA kathana pRthak kiyA gayA hai / anyathA pairoM se calanA' yaha kAyavyApAra rUpa hai, ataH isakA prayoga gati meM hI samAveza ho jAtA hai / 1428 3 bandhanachadana gati-bandhana ke chedana se hone vAlI gati-' bandhana chedanagati' kahalAtI hai / jaise-jIva se mukta zarIra kI athavA zarIra se mukta jIva kI gati hotI hai / 4 upapAta gati - utpanna hone rUpa gati ko 'upapAta gati' kahate haiN| isake tIna bheda haiN| kSetra upapAta, bhava upapAta aura nobhavopapAta / jahA~ nArakAdi jIva aura siddha jIva rahate haiM vaha AkAza kSetropapAna' kahalAtA hai / karmoM ke vaza hokara jIva, jisa nArakAdi paryAya meM utpanna hote haiM, vaha 'bhopAna' kahalAtA hai| karma sambandha se rahita arthAt nArakAdi paryAya se rahita utpanna hone rUpa gati 'nobhavopapAta' gati kahalAtI hai| isa prakAra kI gati siddha jIva aura pudgaloM meM pAI jAnI hai ! 5 vihAyogati - AkAza meM hone vAlI gati ko 'vihAyogati' kahate haiM / ina gatiyoM ke bheda, prabheda, unakA svarUpa evaM vistRta varNana prajJApanA sUtra ke solahaveM prayogapada meM hai / // iti AThaveM zataka kA sAtavA~ uddezaka sampUrNa // zataka uddezaka pratyanIka 1 prazna - rAyagihe jAva evaM vayAsI-gurU NaM bhaMte ! paDucca kar3a pariNIyA paNNattA ? For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra - za. 8 u. 8 pratyanIka . 1 uttara-goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taMjahA-AyariyapaDiNIe, uvajjhAyapaDiNIe, therapaDiNIe / 2 prazna-gaI NaM bhaMte ! paDucca kai paDiNIyA paNNattA ? 2 uttara-goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taMjahA-ihalogapaDiNIe, paralogapaDiNIe, duhologpddinniie| 3 prazna-samUhaM NaM bhaMte ! paDuna kai paDiNIyA paNNatA ? - 3 uttara-goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taMjahA-kulapaDiNIe, gaNapaDiNIe, saMghapaDiNIe / 4 prazna-aNukaMpaM paDucca pucchA ? - 4 uttara-goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taMjahA-tavassipaDiNIe, gilANapaDiNIe, sehapaDiNIe / 5 prazna-suyaM NaM bhaMte ! paDucca pucchA ? 5 uttara-goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taMjahA-sutta. paDiNIe, atthapaDiNIe, tadubhayapaDiNIe / 6 prazna-bhAvaM NaM bhaMte ! paDucca puccha ? 6 uttara-goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taM jahA-NANapaDiNIe, desaNapaDiNIe, carittapaDiNIe / kaThina zabdArtha-paDucca-apekSA, paDiNIe-pratyanIka (dveSI, virodhI)kula-eka AcArya ke ziSya, gaNa-kuloM kA samUha, saMgha-samasta sAdhu samudAya, gilA-rogI, sehapariNIe For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1430 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 8 pratyanIka kSa (navadIkSita ) pratyanIka, sUrya-zruna, tadubhaya-donoM / bhAvArtha - 1 prazna - rAjagRha nagara meM gautamasvAmI ne yAvat isa prakAra pUchA- he bhagavan ! guru mahArAja kI apekSA kitane pratyanIka (dveSI ) kahe gaye haiM ? 1 uttara - he gautama! tIna pratyanIka kahe gaye haiN| yathA-1 AcArya pratyanIka, 2 upAdhyAya pratyanIka aura 3 sthavira pratyanIka | 2 prazna - he bhagavan ! gati kI apekSA kitane pratyanIka kahe gaye haiM ? 2 uttara - he gautama! tIna pratyanIka kahe gaye haiM / yathA - 1 ihaloka pratyanIka, 2 paraloka pratyanIka aura 3 ubhayaloka pratyanIka | 3 prazna - he bhagavan ! samUha kI apekSA kitane pratyanauka kahe gaye haiM ? 3 uttara - he gautama! tIna pratyanIka kahe gaye haiN| yathA-1 kula pratyanIka, 2 gaNa pratyanIka aura 3 saMgha pratyanIka / 4 prazna - he bhagavan ! anukampA kI apekSA kitane pratyanIka kahe gaye haiM ? 4 uttara - he gautama! tIna pratyanIka kahe gaye haiN| yathA-1 tapasvI pratyanIka, 2 glAna pratyanIka aura 3 zaikSa pratyanIka / 5 prazna - he bhagavan ! zruta kI apekSA kitane pratyanIka kahe gaye hai ? 5 uttara - he gautama! tIna pratyanIka kahe gaye hai| yathA-1 sUtra pratyanIka, 2 artha pratyanIka aura 3 tadubhaya pratyanIka | 6 prazna - he bhagavan ! bhAva kI apekSA kitane pratyanIka kahe gaye haiM ? 6 uttara - he gautama ! tIna pratyanIka kahe gaye haiN| yathA-1 jJAna pratyanIka, 2 darzana pratyanIka aura 3 cAritra pratyanIka / vivecana - pratikUla AcaraNa karane vAle ko 'pratyanIka' kahate haiN| artha ke vyAkhyAtA AcArya aura sUtra ke dAtA upAdhyAya kahalAte haiM / sthavira ke tIna bheda haiN| yathA-1 vayasthavira, 2 zrutasthavira aura 3 pravrajyA sthavira / sATha varSa kI umra vAle sAdhu 'vayasthavira,' sthAnAMga aura samavAyAMga sUtra ke jJAtA sAdhu 'zrutasthavira' aura bIsa varSa kI dIkSA paryAya vAle mAdhu 'pravrajyA sthavira' kahalAte haiM / AcArya, upAdhyAya aura sthavira muniyoM kA jAti Adi se avarNavAda bolanA, doSa dekhanA, ahita karanA, unake vacanoM kA apamAna karanA, unake For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 8 pratyanIka samIpa na rahanA, unake upadeza kA upahAsa karanA, vaiyAvRtya na karanA Adi pratikUla vyava hAra karane vAle inake 'pratyanIka' kahalAte haiM / manuSya Adi gati kI apekSA pratikUla AcaraNa karane vAle 'gati pratyanIka' kahalAte haiN| paMcAgni tapa karane vAle kI taraha ajJAnavaza indriyoM ke pratikUla AcaraNa karanevAlA 'ihaloka - pratyanIka' hai / aisA karane vAlA vyartha hI indriya aura zarIra ko duHkha pahuMcAtA hai| aura apanA vartamAna bhava bigAr3anA hai / indriyoM ke viSayoM meM Asakta rahane vAlA - 'paraloka pratyanIka' hai / vaha Asakti bhAva se azubha karma upArjita karatA hai aura paraloka meM duHkha bhogatA hai / corI Adi karane vAlA 'ubhaya-loka pratyanIka' hai| vaha vyakti apane kukRtyoM se yahA~ daNDita hotA hai aura parabhava meM durgati pAtA hai / mamUha ( sAdhu samudAya) ke viruddha AcaraNa karane vAlA 'samUha pratyanIka' hai / kulapratyanIka, gaNa pratyanIka aura saMgha pratyanIka ke bheda se samUha pratyanIka tIna prakAra kA hai / eka AcArya kI saMtati 'kula' haiM, jaise-cAndra Adi / Apasa meM saMbaMdha rakhane vAle tIna kuloM kA samUha 'gaNa' kahalAtA hai| jJAna, darzana aura cAritra ke guNoM se alaMkRta makala sAdhuoM kA samudAya 'saMgha' hai / kula, gaNa aura saMgha ke viruddha AcaraNa karane vAle kramaza: kulapratyanIka, gaNa pratyanIka aura saMgha pratyanIka kahalAte haiM / 143 anukampA karane yogya sAdhuoM kI AhArAdi dvArA sevA nahIM karake unake pratikUla AcaraNa karane vAlA sAdhu 'anukampA pratyanIka' hai| tapasvI, glAna aura zaikSa ( nava dIkSita ) ye tIna anukampA yogya haiN| inake bheda se anukaMpA pratyanIka ke bhI tIna bheda haiN| yathAtapasvI - pratyanIka, glAna- pratyanIka aura zaikSapratyanIka / pratyanIka - zruta ke viruddha kathana Adi karane vAlA 'zruta pratyanIka' hai| sUtra artha aura tadubhaya ke bheda se zruta tIna prakAra kA hai| zruta ke bheda se zrutapratyanIka ke bhI sUtra- pratyanIka, artha- pratyanIka aura tadubhaya-pratyanIka, ye tIna bheda haiM / zarIra, vrata, pramAda, apramAda Adi bAteM loka meM prasiddha hI haiM / phira zAstroM ke adhyayana se kyA lAbha ? nigoda, deva, nArakI Adi kA jJAna bhI vyartha hai / isa prakAra zAstrajJAna ko niSprayojana athavA usameM doSa batAne vAlA 'zruta pratyanIka' hai / bhAvapratyanIka - kSAyikAdi bhAvoM ke pratikUla AcaraNa karane vAlA 'bhAva - pratyanIka' hai / jJAna, darzana aura cAritra ke bheda se bhAva pratyanIka ke tIna bheda haiN| jJAna, darzana aura cAritra ke viruddha AcaraNa karanA athavA inameM doSa Adi dikhAnA 'bhAvapratyanIkatA' hai| For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1432 bhayavatI sUtra-za. 8 u. 8 vyavahAra ke bheda . vyavahAra ke bheda 7 prazna-kaivihe NaM bhaMte ! vavahAre paNNate ? 7 uttara-goyamA ! paMcavihe vavahAre paNNatte, taM jahA-Agame, suyaM, ANA, dhAraNA, jIe / jahA se tatya Agame siyA AgameNaM vavahAra paTTavejA; No ya se tatya Agama miyA, jahA me tattha sue siyA, sueNaM vavahAraM paTTavejA No ya me natya mue siyA, jahA me tattha ANA siyA, ANAe vavahAraM paTTavebA; No ya se tattha ANA siyA, jahA se tattha dhAraNA miyA, dhAraNAe vavahAra paTTavejA; No ya se tattha dhAraNA siyA; jahA se tatya jIe miyA, jIeNaM vavahAraM paTTavejA, icceehiM paMcahiM vavahAra paTTavebA; jahA-AgamaNaM, mueNaM ANAe, dhAraNAe, jIeNaM; jahA jahA me Agame sue ANA dhAraNA jIe tahA tahA vavahAra pttttvejaa| 8 prazna-se kimAhu bhaMte ! AgamavaliyA samaNA NiggaMthA ? 8 uttara-icceyaM paMcavihaM vavahAraM jayA jayA jahiM jahiM tayA tayA tahiM tahiM aNissiovasiyaM sammaM vavaharamANe samaNe NiggaMthe ANAe ArAhae bhvi| kaThina zamdArtha-bahAre-vyavahAra(pravRtti), paTuvejjA-pravRtti kare, AgamabaliyAvizepa balavAna jAnI (Agama ke bala bAre) iehi-isa prakAra, jayA jayA-jaba java, jahi jahi-jahA~ jahA~, tayA tayA tahiM tAhi-taba taba vahA~ vahA~, anissimovasiyaM For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatA sUtra - za. 8 u 8 vyavahAra ke bheda anizrapazrita ( rAga-dveSa ke tyAgapUrvaka ) | bhAvArtha - 7 prazna - he bhagavan ! vyavahAra kitane prakAra ke kahe gaye hai ? 7 uttara - he gautama ! vyavahAra pAMca prakAra ke kahe gaye haiM / yathA1 Agama vyavahAra, 2 zruta vyavahAra, 3 AjJA vyavahAra, 4 dhAraNA vyavahAra, aura 5 jIta vyavahAra / ina pAMca prakAra ke vyavahAroM meM se jisake pAsa Agama- jyava hAra ho, use Agama-vyavahAra se kArya calAnA caahiye| jisake pAsa Agama vyavahAra na ho, use zruta vyavahAra se kArya calAnA caahiye| jisake pAsa zruta vyavahAra na ho, use AjJA-vyavahAra se kArya calAnA caahiye| jisake pAsa AjJAvyavahAra na ho, use dhAraNA vyavahAra se kArya calAnA caahiye| jisake pAsa dhAraNA na ho, use jIta vyavahAra se kArya calAnA caahiye| isa prakAra ina pAMca vyavahAroM se kArya calAnA cAhiye / uparokta rIti ke anusAra Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta, ina vyavahAroM meM se jisake pAsa jo vyavahAra ho, usase kArya calAnA cAhiye / 1433 8 prazna - he bhagavan ! Agama-balika zramaNa nirgrantha kyA kahate haiM ? 8 uttara - he gautama ! ina pAMca prakAra ke vyavahAroM meM se jisa samaya jo vyavahAra ho, usase anizrapazrita ( rAgadveSa ke tyAgapUrvaka) bhalI prakAra se vyavahAra calAtA huA zramaNa-nirgrantha, AjJA kA ArAdhaka hotA hai / vivecana - mokSAbhilASI AtmAoM kI pravRtti, nivRtti evaM tatkAraNaka jJAna vizeSa ko 'vyavahAra' kahate haiM / usake uparokta pA~ca bheda haiM / unakA svarUpa isa prakAra hai1 Agama vyavahAra- kevala jJAna, mana:paryaya jJAna, avadhi jJAna, caudaha pUrva, dasa pUrva aura nava pUrva kA jJAna 'Agama' kahalAtA hai / Agama jJAna se pravartita pravRtti nivRtti rUpa vyavahAra - 'Agama vyavahAra' kahalAtA hai / 2 zruta vyavahAra-AcAra prakalpa Adi jJAna zruta hai| isase pravartAyA jAne vAlA vyavahAra 'zruta-vyavahAra' kahalAtA hai| nava, dasa aura caudaha pUrva kA jJAna bhI zrutarUpa hai, parantu atIndriya artha viSayaka viziSTa jJAna kA kAraNa hone se ukta jJAna atizaya vAlA hai / isaliye vaha 'AgamarUpa' mAnA gayA 1 For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1434 . bhagavatI sUtra-za. 8 u 8 vyavahAra ke bheda 3 AjJA vyavahAra-do gItArtha sAdhu, dUsare se alaga dUra deza meM rahe hue hoM aura jaMghAbala kSINa ho jAne se ve vihAra karane meM asamartha hoN| unameM se kisI eka ko prAyazcita Ane para vaha muni, agItArtha ziSya ko, Agama kA sAMketika gUr3ha bhASA meM apane aticAra doSa kahakara yA likhakara use anya gItArtha muni ke pAsa bhejatA hai aura usake dvArA AlocanA karatA hai / gUr3ha bhASA meM kahI huI AlocanA sunakara ve gItArthamuni, AlocanA kA saMdeza lAne vAle ke dvArA hI gUr3ha bhASA meM aticAra kI zuddhi arthAt prAyazcitta dete haiM / yaha AjJA-vyavahAra hai| 4 dhAraNA vyavahAra-kimI gItArtha saMvigna muni ne dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA jisa aparAdha meM jo prAyazcita diyA hai, usakI dhAraNA se, vaise aparAdha meM usI prAyazcitta kA prayoga karanA 'dhAraNA vyavahAra' hai / vaiyAvRtya karane Adi se jo sAdhu gaccha kA upakArI ho, vaha yadi sampUrNa cheda sUtra sIkhAne yogya na ho. to use guru mahArAja kRpApuvaka ucita prAyazcitta padoM kA kathana karate haiM / ukta mAdhu 'kA guru mahArAja se kahe hue una prAyazcitta kA dhAraNa karanA 'dhAraNA vyavahAra' hai| 5 jIta myavahAra-dravya, kSetra, kAla, bhAva, puruSa, pratisevanA kA aura saMhanana dhani Adi kI hAni kA vicAra kara jo prAyazcitta diyA jAtA hai, vaha 'jIta vyavahAra' hai| athavA-kisI gaccha meM kAraNa vizapa se sUtra se atirikta prAyazcitta kI pravRti huI ho aura dUsaroM ne usakA anusaraNa kara liyA, to vaha prAyazcitta 'jIta vyavahAra' kahA jAtA hai| __athavA-aneka gItArtha muniyoM dvArA kI huI maryAdA 'jIta vyavahAra' kahalAtA hai / jo ki aneka gItArtha muniyoM dvArA Acarita ho, asAvadaya ho aura Agama se abAdhita ho| - ina pAMca vyavahAroM meM se yadi vyavahartA ke pAsa Agama ho, to use Agama se vyavahAra calAnA cAhiye / Agama meM bhI kevalajJAna, manaHparyaya nAna, avadhijJAna, caudaha pUrva, dasa pUrva aura nava pUrva, ye chaha bheda haiM / inameM pahale kevalajJAna Adi ke hote hue unhIM se vyavahAra calAyA jAnA cAhiye / pichale manaHparyAya Adi se nahIM / isI prakAra uttarottara samajhanA cAhiye / Agama-vyavahAra ke abhAva meM zruta-vyavahAra se, zruta vyavahAra ke abhAva meM AjJA se, AjJA ke abhAva meM dhAraNA me aura dhAraNA ke abhAva meM jIta-vyavahAra se pratti nivRtti rUpa vyavahAra kA prayoga honA cAhiye / - Upara kahe anusAra samyagrUpeNa, pakSapAta rahita vyavahAroM kA prayoga karatA huA mAdhu, bhagavAn kI AjJA kA ArAdhaka hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 epithika aura sAparAyika bandha airyApathika aura sAmparAyika bandha 9 prazna-kaivihe NaM bhaMte ! baMdhe paNNatte ? 9 uttara-goyamA ! duvihe vaMdhe paNNatte, taM jahA-iriyAvahiyavaMdhe ya saMparAiyabaMdhe y| ___10 prazna-iriyAvahiyaM NaM bhaMte ! kammaM kiM Neraio baMdhai, tirikvajoNio baMdhai, tirikkhajoNiNI baMdhai, maNusso baMdhai, maNusmI baMdhai, devo baMdhai, devI baMdhai ? ___10 uttara-goyamA ! No Neraio baMdhai, No tirivakhajoNio baMdhai, No tirikkhajoNiNI baMdhai, No devo baMdhai, No devI baMdhai / puvapaDiyaNNae paDucca maNussA ya maNussIo ya baMdhaMti, paDivajamANae paDucca-1 maNusso vA baMdhai, 2 maNussI vA baMdhaMDa, 3 maNussA vA baMdhaMti, 4 maNussIo vA baMdhaMti 5 ahavA maNusso ya maNussI ya vaMdhai, 6 ahavA maNusso ya maNussIo ya baMdhaMti, 7 ahavA maNussA ya maNussIya baMdhaMti, 8 ahavA maNussA ya maNussIo ya baMdhaMti / ___11 prazna-taM bhaMte ! kiM itthI baMdhai, puriso baMdhai, NapuMsago baMdhai, itthIo baMdhaMti, purisA baMdhaMti, NapuMsagA baMdhati; NoitthI Nopuriso NoNapuMsago baMdhai ? 11 uttara-goyamA ! NoitthI baMdhai, NopurisoM baMdhai, jAva For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1436 . bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 aipithika aura sAmparAyika bandha goNapuMsago baMdhai, puvvapaDivaNNae paDuca avagayavedA vA baMdhati, paDivajamANae paDuca avagayavedo vA baMdhai, avagayavedA vA baMdhati / kaThina zabdArtha-baMdhe-AsmA kA karma vargaNAoM se baMdhanA, iriyAvahiyA-aipithika (vItarAga ko yoga ke kAraNa hone vAlA), sAmparAiya-kaSAyajanya, puzvapaDivaNNae-pUrva pratipanna (pahale ke), paDivajjamANa-pratipadyamAna (vartamAna), baMdhai-bAMdhatA hai, avagayavedAvedarahita (strI, puruSa aura napuMsaka saMbaMdhI bhoga saMskAra naSTa ho gae hoN)| .. bhAvArtha-9 prazna-he bhagavan ! bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 9 uttara-he gautama ! bandha do prakAra kA kahA gayA hai / yathA-aipithika bandha aura sAmparAyika bNdh| 10 prazna-he bhagavan ! airyApathika bandha kyA narayika bAMdhatA hai, tiryaca bAMdhatA hai, tiyaMcaNI (tiyaMca strI) bA~dhatI hai, manuSya bAMdhatA hai, manuSyaNI bAMdhatI hai, deva bAMdhatA hai, yA devI bAMdhatI hai ? 10 uttara-he gautama ! narayika nahIM bAMdhatA, tiryaca nahIM bAMdhatA, tiyacaNI nahIM bAMdhatI, deva nahIM bA~dhatA aura devI bhI nahIM bA~dhatI / kintu pUrva pratipanna kI apekSA manuSya aura manuSyastriyA~ bAMdhatI hai / pratipadyamAna kI apekSA (1) manuSya bAMdhatA hai, athavA (2) manuSya-strI bAMdhatI hai, athavA (3) manuSya bAMdhate haiM, athavA (4) manuSya-striyAM bAMdhatI haiM, athavA (5) manuSya aura manuSya-strI bAMdhatI hai, athavA (6) manuSya aura manuSya-striyA~ bAMdhatI hai, athavA (7) manuSya (bahuta manuSya) aura manuSya-strI bAMdhatI hai, athavA(8) manuSya aura manuSya-striyAM bAMdhatI haiN| 11 prazna-he bhagavan ! airyApathika karma kyA (1) strI bAMdhatI hai, (2) puruSa bAMdhatA hai, (3) napuMsaka bAMdhatA hai, (4) striyAM bAMdhatI haiM, (5) puruSa bAMdhate haiM, (6) napuMsaka bAMdhate haiM, (7) yA nostrI-nopuruSanonapuMsaka bAMdhatA hai? For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 aipithika aura sAmparAyika bandha 1437 11 uttara-he gautama ! strI nahIM bAMdhatI, puruSa nahIM bAMdhatA, napuMsaka nahIM bAMdhatA, striyAM nahIM bAMdhatI, puruSa nahIM bAMdhate aura napuMsaka bhI nahIM bAMdhate, kintu pUrva-pratipanna kI apekSA veda rahita jIva bAMdhate haiM / athavA pratipadyamAna kI apekSA veda rahita jIva bAMdhatA hai athavA veda rahita jIva bAMdhate hai / 12 prazna-jar3a bhaMte ! avagayavedo vA vandhai, avagayavedA vA vandhanti taM bhaMte ! kiM 1 itthIpacchAkaDo vandhai, 2 purisapacchAkaDo vandhai, 3 NapuMsagapacchAkaDo bandhai, 4 itthIpacchAkaDA baMdhanti, 5 purisapacchAkaDA bandhanti, 6NapuMsagapacchAkaDA vadhanti; udAhu itthIpacchAkaDo ya purisapacchAkaDo ya vandhanti 4, itthIpacchA kaDo ya purisapacchAkaDA ya vandhanti 4, udAhu isthipacchAkaDo ya NapuMsagapacchAkaDo ya vandhaDa 4, udAhu purisapacchAkaDo ya NapuMsagapacchAkaDo ya bandhai 4, udAhu isthipacchAkaDo ya purisapacchAkaDo ya NapuMsagapacchAkaDo ya vandhar3a 8; evaM ee chavvIsaM bhaMgA, jAva udAhu itthIpacchAkar3A ya purisapacchAkaDA ya NapuMsagapacchAkaDA ya bandhanti ? __12 uttara-goyamA ! 1 itthIpacchAkaDo vi baMdhai, 2 purisapacchAkaDo vi baMdhai, 3 NapuMsagapacchAkaDo vi baMdhar3a; 4 itthIpacchAkaDA vi baMdhanti, 5 purisapacchAkaDA vi baMdhanti, 6 NapuMsagapacchAkaDA vi baMdhanti; 7 ahavA itthIpacchAkaDo ya purisapacchAkaDo ya baMdhai, evaM ee ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA, jAva ahavA itthI For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 1438 - bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 aipithika aura sAMparAyika baMdha pacchAkaDA ya purisapacchAkaDA ya NapuMsagapacchAkaDA ya baMdhaMti / kaThina zabdArtha-jai-yadi, itthipacchAkaDo-strI-pazcAtkRta (jo pahale strI vedI ho) udaahu-athvaa| __bhAvArtha-12 he bhagavan ! yadi veda rahita eka jIva, yA veda rahita bahuta jIva, airyApathika karma bAMdhate haiM, to kyA (1) strIpazcAtkRta (jo jIva gata kAla meM strI thA, aba vartamAna kAla meM avedI ho gayA hai) jIva bAMdhatA hai, (2) puruSapazcAtkRta (jo pahale puruSa vedI thA kintu aba avedo hai) jIva bAMdhatA hai, (3) napuMsakapazcAtakRta (jo pahale napuMsaka vedI thA, kiMtu aba avedI hai|) jIva bAMdhatA hai, (4) strIpazcAtkRta jIva vAMdhate haiM, (5) puruSapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, yA (6) napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, (7) athavA eka strI-pazcAtkRta aura eka puruSa-pazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, athavA (8) eka strI-pazcAtkRta jIva aura bahuta puruSa-pazcAtkRta jova bAMdhate haiM, athavA (9) bahuta strI-pazcAtkRta jIva aura eka puruSapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, athavA (10) bahuta strI-pazcAtkRta jIva aura bahuta puruSapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, athavA (11) eka strI-pazcAtkRta jIva aura eka napuMsaka-pazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, athavA (12) eka strI-pazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, athavA (13) bahuta strI-pazcAtkRta jIva aura eka napuMmakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, athavA (14) bahuta strI-pazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, athavA (15) eka puruSapazcAtakata jIva aura eka napuMsaka-pazcAtakRta jIva bAMdhatA hai, athavA (16) eka puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkata jIva bAMdhate haiM, athavA (17) bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, athavA (18) bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, athavA (19) eka strI pazcAtkRta jIva, eka puruSapazcAtkRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai athavA (20) eka strIpazcAtkRta For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u 8 airyApathika aura sAMparAyika bandha jIva, eka puruSa - pazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsaka - pazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, athavA (21) eka strI- pazcAtkRta jIva, bahuta- puruSapazcAtkRta jIva aura eka napuMsaka - pazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, athavA (22) eka strI pazcAtkRta jIva, bahuta puruSa - pazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsaka pazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, athavA (23) bahuta strI- pazcAtkRta jIva, eka puruSa pazcAtkRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, athavA ( 24 ) bahuta strI pazcAtkRta jIva, eka puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, athavA (25) bahuta strI-pazcAtkRta jIva, bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, athavA (26) bahuta strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSa - pazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM ? 1439 12 uttara - he, gautama ! ( 1 ) strIpazcAtkRta jIva bhI bAMdhatA hai, (2) puruSapazcAtkRta jIva bhI bAMdhatA hai, (3) napuMsaka - pazcAtkRta jIva bhI bAMdhatA hai, (4) strI pazcAtkRta jIva bhI bAMdhate haiM, (5) puruSapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, (6) napuMsakapazcAtkRt jIva bhI bAMdhate haiM, athavA (7) eka strIpazcAtkRta jIva aura eka puruSa - pazcAtkRta jIva bhI bAMdhatA hai, athavA yAvat bahuta strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsaka - pazcAtkRta jIva bhI bAMdhate haiM, isa prakAra prazna meM jo chabbIsa bhaMga kahe gaye haiM, uttara meM bhI ve chabbIsa bhaMga jyoM ke tyoM kahanA cAhiye / 13 prazna - taM bhaMte! kiM . 1 baMdhI baMdha baMdhissaha, 2 baMdhI ass u bandhisa, 3 bandhINa bandhai bandhissai, 4 bandhI Na bandhar3a Na vandhissai, 5 Na bandhI bandhai bandhissa, 6 Na bandhI bandhaiNa vandhissara, 7 Na bandhI Na bandhai bandhissara, 8 Na bandhI Nabandha Na For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1440 bhagavatI sUtra - za. 8 u 8 airyApathika aura sAMparAyika baMdha bandhissai ? 13 uttara - goyamA ! bhavAgarisaM paDucca athegaie bandhI bandhai bandhassaha, attheiie bandhI bandhai Na bandhissara, evaM taM caiva savvaM jAva atthe NabandhI Na bandhai Na bandhissa / gahaNA garisaM pahuca atthegaie bandhI bandhai bandhissara, evaM jAva atthegaie Na bandhI bandha bandhissa, No ceva NaM Na bandhI bandhai Na bandhirasaha, atthegaie Na bandhI Na bandhai bandhissaha, atthegaie Na bandhI Na bandhai Na bandhissa / 14 prazna - taM bhaMte ! kiM sAiyaM sapajjavasiyaM bandhai, sAiyaM apajjavasiyaM bandhai, aNAiyaM sapajjavasiyaM bandhai, aNAiyaM apaja - vasiyaM bandhai ? 14 uttara - goyamA ! sAiyaM sapajjavasiyaM bandhai, No sAiyaM apajjavasiyaM bandhai, No aNAiyaM sapajjavasiyaM bandhai, No aNAiyaM apajavasiyaM bandha / 15 prazna- taM bhaMte ! kiM deseNaM detaM bandhar3a, deseNaM savvaM bandhar3a, savveNaM detaM bandhai, savveNaM savvaM bandhai ? 15 uttara - goyamA ! No deseNaM desaM vandha, No deseNaM savvaM bandha, No savveNaM detaM bandhai, savveNaM savvaM bandha / kaThina zabdArtha-baMdhI - bA~dhA, baMdhissai - bA~dhegA, bhavAgari - bhavAvarSa ( aneka bhavoM meM), atyegaie- kisI eka ne, gahanAgarisaM grahaNAkarSa ( karma - dalika kA grahaNa karanA ), For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 8 airyApathika aura sAmparAyika vandha puJca - apekSA, sAiyaM sapajjavasiyaM Adi aura aMta sahita sAiyaM apajjabasiyaM Adi sahita aMta rahita, aNAiyaM sapajjavasiyaM Adi rahita aura aMta sahita, aNAiyaM apajja. vasiya Adi aura aMta rahita / bhAvArtha - 13 prazna - he bhagavan ! ( 1 ) kyA jIva ne airyAthika karma dha, bA~dhatA hai aura bA~dhegA, (2) bAMdhA, bA~dhanA hai, nahIM bA~dhegA, (3) bA~dhA, nahIM bA~dhatA hai, bA~dhegA, (4) bA~dhA, nahIM bA~dhatA hai, nahIM bA~dhe gA, (5) nahIM bAMdhA, bA~dhatA hai, bAMdhegA, (6) nahIM bA~dhA, bA~dhatA hai, nahIM bAMdhegA aura (7) nahIM bAMdhA nahIM bA~dhatA hai, nahIM bA~dhegA ? 13 uttara - he gautama ! bhavAkarSa kI apekSA kisI eka jIva ne bA~dhA, NET hai aura baaNdhegaa| kisI eka jIva ne bA~dhA, bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA / yAvat kisI eka jIva ne nahIM bAMdhA, nahIM bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA / isa prakAra uparokta AThoM bhaMga yahAM kahanA cAhiye / grahaNAkarSa kI apekSA kisI eka jIva bAMdhA, bAMdhatA hai, bAMdhegA / yAvat kisI eka jIva ne nahIM bAMdhA, bAMdhatA hai, bAMdhegA / kintu yahAM chaThA bhaMga (nahIM bAMdhA, bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA / ) nahIM kahanA cAhiye / kisI eka jIva ne nahIM bAMdhA, nahIM bAMdhatA hai, bAMdhegA / kisI eka jIva ne nahIM bAMdhA, nahIM bAMdhatA hai aura nahIM bAMdhegA / 14 prazna - he bhagavan ! jIva airyApathika karma kyA sAdi saparyavasita bAMdhatA hai, yA sAdi - aparyavasita bAMdhatA hai, yA anAdi saparyavasita bAMdhatA hai, yA anAdi - aparyavasita bAMdhatA hai ? 14 uttara - he gautama ! sAdi saparyavasita bAMdhatA hai, kintu sAdi- aparyavasita nahIM bAMdhatA, anAdi - saparyavasita nahIM bAMdhatA aura anAdi - aparyavasita bhI nahIM bAMdhatA / - 14 prazna - he bhagavan ! jIva airyApathika karma deza se AtmA ke deza ko bAMdhatA hai, deza se sarva ko bAMdhatA hai, sarva se deza ko bAMdhatA hai, yA sarva se sarva ko bAMdhatA hai ? 15 uttara - he gautama ! deza se deza ko nahIM bAMdhatA, deza se sarva ko 1441 For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1442 bhagavatI sUtra - za. 8 u 8 eryApathika aura sAmparAyika bandha nahIM bAMdhatA, sarva se deza ko nahIM bAMdhatA, kintu sarva se sarva ko bA~dhatA hai / 16 prazna - saMparAiyaM NaM bhaMte ! kammaM kiM Nerahao baMdhaha, tirikkhajoNio baMdhai, jAva devI baMdhai ? 16 uttara - goyamA ! raio vi baMdhaha, tirikkhajoNio vi baMdha, tirikkhajoNiNI va baMdhai, maNusso vi baMdhai, maNurasI vi baMdha, devo vibaMdha, devI vibaMdha | 17 prazna - taM bhaMte! kiM itthI baMdhara, puriso baMdha; taheva jAva NoitthI Nopuriso goNapuMsago baMdhai ? 17 uttara - goyamA ! itthI vi baMdhai, puriso vi baMdhai, jAva puMgA vi baMdhaMti, ahavee ya avagayaveo ya baMdhar3a, ahavee ya avayaveyA ya bandhati / 10 prazna - jai bhaMte! avagayaveo ya baMdhai avagayaveyA ya baMdhaMti taM bhaMte! kiM itthIpacchAkaDo baMdhaha, purisapacchAkaDo baMdhai0 ? 18 uttara - evaM jaheva iriyAvahiyAbaMdhagassa taheva NiravasesaM, jAva ahavA itthIpacchAkaDA ya purisapacchAkaDA ya NapuMsagapacchAkaDA ya baMdhati / 19 prazna- taM bhaMte ! kiM 1 baMdhI baMdhai baMdhissai, 2 baMdhI baMdha Na baMdhissara, 3 baMdhI Na vaMdha baMdhissai, 4 bandhI Na bandhar3a For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 8 airyApathika aura sAmparAyika vandha baMdhissa ? 19 uttara - goyamA ! 1 atyegaie baMdhI baMdhar3a baMdhissaha, 2 atthegaie baMdhI baMdha Na baMdhissara, 3 atthegaie baMdhI Na baMdhai afras 4 attheiie baMdhI Na baMdhai Na baMdhissaha / 20 prazna- taM bhaMte! kiM sAiyaM sapajjavasiyaM baMdhar3a 1 pucchA tava / 20 uttara - goyamA ! sAiyaM vA sapajjavasiyaM baMdhar3a, aNAiyaM vA sapajjavasiyaM vaMdhai, aNAiyaM vA apajjavasiyaM baMdhai, No ceva NaM sAyaM apajjavasiyaM baMdha | 21 prazna- taM bhaMte! kiM deseNaM desaM baMdhana ? 21 uttara - evaM jaheva iriyAvahiyAbaMdhagassa, jAva savveNaM savvaM baMdhai / 1443 bhAvArtha- - 16 prazna - he bhagavan ! sAmparAyika karma nairayika bA~dhatA hai, tiryaJca bAMdhatA hai, tiyaMcaNI bAMdhatI hai, manuSya bAMdhatA hai, manuSyaNI bAMdhatI hai, deva bAMdhatA hai, yA devI bAMdhatI hai ? 16 uttara - he gautama! nairathika bhI bAMdhatA hai, tithaMca bhI bAMdhatA hai, tiyaMcinI bhI bAMdhatI hai, manuSya bhI bAMdhatA hai, mAnuSI bhI bAMdhatI hai, deva bhI bAMdhatA hai aura devI bhI bAMdhatI hai / 17 prazna - he bhagavan ! sAmparAyika karma kyA strI bAMdhatI hai, puruSa bAMdhatA hai, yAvat nostrI-nopuruSa - nonapuMsaka bAMdhatA hai ? 17 uttara - he gautama ! strI bhI bAMdhatI hai, puruSa bhI bAMdhatA hai, napuMsaka For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1444 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 aipithika aura sAmparAyika bandha bhI bAMdhatA hai, athavA bahuta striyAM bhI bAMdhatI hai, bahuta puruSa bhI bAMdhate haiM aura bahuta napuMsaka bhI bAMdhate haiM / athavA ye saba aura avedI eka jIva bhI bAMdhatA hai athavA ye saba aura avedI bahuta jIva bhI bAMdhate haiN| 18 prazna-he bhagavan ! yadi veda rahita eka jIva aura veda rahita bahuta jIva, sAmparAyikakarma bAMdhate haiM, to kyA strI-pazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, puruSapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, ityAdi prazna ? 18 uttara-he gautama ! jisa prakAra airyApathika karmabandha ke viSaya meM chabbIsa bhaMga kahe haiM, usI prakAra yahAM bhI kahanA cAhiye / yAvat 'bahuta strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSa-pazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsaka-pazcAtkRta jIva bAMdhate haiM,-yahAM taka kahatA caahiye| .... 19 prazna-he bhagavan ! 1 kyA jIva ne sAmparAyika karma bAMdhA, bAMdhatA hai aura bAMdhegA? 2 bAMdhA, bAMdhatA hai aura nahIM bAMdhegA ? 3 bAMdhA, nahIM bAMdhatA hai aura bAMdhegA aura 4 bAMdhA, nahIM bAMdhatA hai aura nahIM bAMdhegA? . 19 uttara-he gautama ! 1 kitane hI jIvoM ne bAMdhA hai, bAMdhate haiM aura bAMdhege, 2 kitane hI jIvoM ne bAMdhA hai, bAMdhate haiM aura nahIM bAMdhege, 3 kitane hI jIvoM ne bAMdhA hai, nahIM bAMdharahe aura bAMdhege, 4 kitane hI jIvoM ne bAMdhA hai, nahIM bAMdharahe. aura nahIM baaNdhege| ___20 prazna-he bhagavan ! sAmparAyika karma sAdi-saparyavasita bAMdhate haiM ? ityAdi prazna / 20 uttara-he gautama ! sAdi-saparyavasita bAMdhate haiM, anAdi-saparyavasita bAMdhate haiM, anAdi-aparyavasita bAMdhate haiM, parantu sAdi-aparyavasita nahIM baaNdhte| 21 prazna-he bhagavan ! sAmparAyika karma, deza se Atma-deza ko bAMdhate haiM ? ityAdi prazna ? 21 uttara-he gautama ! jisa prakAra airyApathika karma ke sambandha meM kahA gayA hai, usI prakAra sAmparAyika karma ke viSaya meM bhI jAna lenA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 aiyapithika aura sAmparAyika bandha yAvat sarva se sarva ko bAMdhate haiN| vivecana-bandha-jisa prakAra koI vyakti, apane zarIra para tela lagAkara dhUlI meM leTe, to dhUlI usake zarIra para cipaka jAtI hai| usI prakAra mithyAtva, kaSAya, yoga Adi se jIva ke pradezoM meM jaba halacala hotI hai, taba jima AkAza meM AtmA ke pradeza hai, vahIM ke ananta ananta kama yogya pudgala jIva ke pratyeka pradeza ke sAtha bandha jAte haiM / karma aura Atma-pradeza isa prakAra mila jAte haiM, jaise-dUdha aura pAnI tathA Aga aura lohapiNDa paraspara eka hokara mila jAte haiN| imI prakAra AtmA ke sAtha karmoM kA jo sambandha hotA hai, vahI 'bandha' kahalAtA hai / yadyapi bandha ke dravya-bandha aura bhAva-bandha-aise do bheda bhI haiM / khor3A-ber3I Adi kA bandha-'dravya-bandha' kahalAtA hai aura karma-bandha 'bhAva-bandha' kahalAtA hai| yahA~ bhAva-bandha rUpa karmabandha kA prakaraNa hai| vivakSA vizeSa se yahA~ karma bandha ke do bheda kahe gaye haiN| yathA-airyApathika karma-bandha aura sAmparAyika karma-bandha / yogoM ke nimitta se hone vAle bandha ko aipithika bandha kahate haiM / yaha kevala sAtAvedanIya karma kA hotA hai| . samparAya-jinase jIva saMsAra meM paribhramaNa kare, unako 'samparAya' kahate haiN| samparAya kA artha hai-kaSAya' / kaSAyoM ke nimitta se hone vAle karma-bandha ko 'sAmparAyika karma-bandha' kahate haiN| yaha pahale guNasthAna se lekara dasaveM guNasthAna. taka hotA hai| aipithika karma kA bandha-narayika, tiryaJca aura deva ko nahIM hotA, kevala manuSya ke hI hotA hai| manuSyoM meM bhI gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAnavI manuSyoM ke hI hotA hai| jisane pahale. airyApathika karma kA bandha kiyA ho, use 'pUrva pratipanna' kahate haiN| arthAt jo airyApathika karma-bandha ke dUsare, tIsare Adi samaya meM vartamAna ho. aise puruSa aura striyAM bahuta hotI haiM, isaliye isakA bhaMga nahIM banatA, kyoMki donoM prakAra ke kevalI (puruSa kevalI aura strI kevalI) sadA pAye jAte haiM / airyApathika karma ke bandhaka vItarAga upazAntamoha, kSINa-moha aura sayoga-kevalI guNasthAna meM rahane se hote haiM / jo jIva. eryApathika karma-bandha ke prathama samaya meM vartamAna hote haiM. unako 'prati. padadhamAna' kahate haiM / inakA viraha ho sakatA hai / isaliye inake asaMyogI cAra bhaMga aura dvi-saMyogI cAra bhaMga-ye.ATha bhaMga hote haiN| ... airyApathika karma-bandha ke viSaya meM jo strI puruSa Adi kA kathana kiyA gayA hai, For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1446 bhagavatI sUtra - za. 8 u8 airyApathika aura sAmparAyika bandha vaha liMga kI apekSA samajhanA cAhiye, veda kI apekSA nhiiN| kyoMki airyApathika karma-baMdhaka jIva, upazAntavedI yA kSoNavedI hI hote haiM / pUrva pratipannaka veda rahita jIva, sadA bahuta hI hote haiN| isaliye unake viSaya meM bahuvacana kA uttara hI diyA gayA hai| pratipadayamAna veda rahita jIvoM meM viraha pAyA jAtA hai / ataH unameM ekatva Adi kA sambhava hone se ekavacana aura bahuvacana ko lekara yahA~ do vikalpa kahe gaye haiM / jo jIva, gata-kAla meM strI thA, aba vartamAna kAla meM avedI ho gayA hai, use 'strI pacchAkaDA' (strI pazcAtkRta ) kahate haiM / isI taraha 'puruSapacchAkaDA' aura 'napuMsakapacchA'kaDA' kA artha bhI jAnalenA cAhiye / veda rahita jIvoM kI apekSA yahA~ prazna kiyA gayA hai, jinameM ekavacana aura bahuvacana kI apekSA asaMyogI chaha bhaMga haiM, dvika-saMyogI bAraha bhaMga hai, aura trika-saMyogI ATha bhaMga haiM / ye kula 26 bhaMga haiN| inase prazna kiyA gayA hai aura ina 26 bhaMgoM dvArA hI uttara diyA gayA hai| 1 isake pazcAt pathika karma-bandha ko lekara hI bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kAla sambandhI ATha bhaMgoM dvArA prazna kiyA gayA hai| usakA uttara 'bhavAkarSa' aura 'grahaNAkarSa' kI apekSA diyA gayA hai / aneka bhavoM meM upazama zreNyAdi kI prApti dvArA egrapathika karma pudgaloM kA AkarSa arthAt grahaNa karanA 'bhavAkarSa' kahalAtA hai / aura eka bhava meM airyApathika karma pudgaloM kA grahaNa karanA 'grahaNAkarSa' kahalAtA hai / bhavAkarSa meM AThoM bhaMga pAye jAte haiM / unameM se pahalA bhaMga hai - 'vA~dhA thA, bA~dhatA hai, bAMdhegA' - yaha bhaMga usa jIva meM pAyA jAtA hai jisane gata kAla ( pUrva bhava) meM upazama zreNI kI thii| usa samaya airyApathika karma bA~dhA thA / vartamAna meM upazama zreNI karatA hai usa samaya bA~dhatA hai aura AgAmI bhava meM zreNI karegA usa samaya bAMdhegA / (2) dUsarA bhaMga hai - bA~dhA thA, bA~dhatA hai, nahIM baaNdhegaa| yaha usa jIva meM pAyA jAtA hai, jisane pUrvabhava meM upazama zreNI kI thI, usameM airyApathika karma vA~dhA thaa| vartamAna meM kSapaka zreNI meM bA~dhatA hai aura phira usI bhava meM mokSa calA jAyegA, isaliye AgAmI kAla meM nahIM bAdhegA / (3) tIsarA bhaMga hai - bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA hai aura bAMdhegA / yaha usa jIva meM pAyA jAtA hai, jisane pUrvabhava meM upazama zreNI kI thI usameM bAMdhA thA / vartamAna bhava meM zreNI nahIM karatA, isaliye airyApathika karma nahIM bAMghatA, kiMtu AgAmI bhava meM upazama-zreNI For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra -za. 8. u.8 airyApathika aura sAMparAyika baMdha yA kSapaka zreNI karegA, usameM bAMdhegA / (4) cauthA bhaMga hai - bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA, nahIM baaNdhegaa| yaha usa jIva meM pAyA jAtA hai, jo vartamAna meM caudahaveM guNasthAna meM vidyamAna hai| usane pUrva kAla meM bAMdhA thA, vartamAna meM nahIM bAMdhatA aura AgAmI kAla meM bhI nahIM bAMdhegA / 1447 (5) pAMcavAM bhaMga hai- nahIM bAMdhA thA, bAMdhatA hai, baaNdhegaa| yaha usa jIva meM pAyA jAtA hai, jisane pUrvabhava meM upazama-zreNI nahIM kI thI, isaliye airyApathika karma nahIM bAMdhA thA, vartamAna bhava meM upazama-zreNI meM bAMdhatA hai / AgAmI bhava meM upazapa-zreNI yA kSapakazreNI meM bAMdhegA / (6) chaThA bhaMga hai- nahIM bAMdhA thA, bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA / yaha bhaMga usa jIva meM pAyA jAtA hai, jisa jIva ne pUrva bhava meM upazama-zreNI nahIM kI thI, isaliye airyApathika karma nahIM bAMdhA thA / vartamAna bhava meM kSapaka zreNI meM bAMdhatA hai / phira usI bhava meM mokSa calA jAvegA isaliye AgAmI kAla meM nahIM bAMdhegA / (7) sAtavAM bhaMga hai - nahIM bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA hai, baaNdhegaa| yaha bhaMga usa jIva meM pAyA jAtA hai jo jIva bhavya hai, kiMtu bhUtakAla meM upazama zreNI nahIM kI, isaliye nahIM thaa| vartamAna kAla meM bhI upazama-zreNI Adi nahIM karatA, isaliye nahIM bAMdhatA, kiMtu AgAmI kAla meM upazama zreNI yA kSapakazreNI karegA, usameM bAMdhegA | ( 8 ) AThavAM bhaMga hai - nahIM bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA aura nahIM baaNdhegaa| yaha bhaMga abhavya jIva meM pAyA jAtA hai / abhavya jIva ne pUrvabhava meM airyApathika karma nahIM bAMdhA thA, . vaha vartamAna bhava meM nahIM bAMdhatA aura AgAmI bhava meM bhI nahIM bAMdhegA / kyoki abhavya jIva ne upazama yA kSapaka zreNI nahIM kI, nahIM karatA aura nahIM karegA / 'grahaNAkarSa' arthAt eka hI bhava meM airyApathika karma pudgaloM kA grahaNarUpa AkarSa jisameM ho, use 'grahaNAkarSa' kahate haiN| usakI apekSA prathama bhaMga usa jIva meM pAyA jAtA hai jisane bhUtakAla meM upagama zreNI yA kSapaka zreNI ke samaya airyApathika karma bAMdhA thA / vartamAna kAla meM zreNI meM bAMdhatA hai aura AgAmI kAla meM baaNdhegaa| dUsarA bhaMga terahaveM guNasthAna meM eka samaya zeSa rahate samaya pAyA jAtA hai, kyoMki usane bhUtakAla meM bAMdhA thA, vartamAna kAla meM bAMdhatA hai aura AgAmI kAla meM zailezI avasthA meM nahIM bAMdhegA / tIsarA aMga usa jIva meM pAyA jAtA hai jo upazama-zreNI karake usase gira gayA hai / usane upazamazreNI ke samaya airyApathika karma bAMdhA thaa| aba vartamAna meM nahIM bAMdhatA aura usI bhava For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 airyApathika aura sAMparaoNyika bandha meM phira upazama zreNI karane para.airyApathika karma baaNdhegaa| kyoMki eka bhava meM eka jIva, do bAra upazama zreNI kara sakatA hai / cauthA bhaMga caudahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM pAyA jAtA hai / sayogI avasthA meM usane airyApathika karma bAMdhA thA, kintu eka samaya pazcAt hI caudahaveM guNasthAna kI prApti ho jAne para zailezI avasthA meM nahIM bAMdhatA aura vaha AgAmI kAla meM bhI nahIM baaNdhegaa| pAMcavAM bhaMga usa jIva meM pAyA jAtA hai jisane AyuSya ke pUrvabhAga meM upazama-zreNI Adi nahIM kI, isaliye nahIM bAMdhA, vartamAna samaya meM zreNI prApta kI hai isaliye bAMdhatA hai aura bhaviSya meM bhI bAMdhegA / chaThA bhaMga zUnya hai / yaha kisI bhI jIva meM nahIM pAyA jAtA / kyoMki 'nahIM bAMdhA thA aura bAMdhatA hai,' ye do bAteM to pAI jA sakatI hai, kintu 'nahIM bAMdhegA'-yaha bAta nahIM pAI jA sakatI, arthAt chaThA bhaMga hai-nahIM bAMdhA thA, bAMdhatA hai, nahIM baaNdhegaa| kisI jIva ne AyuSya ke pUrvabhAga meM upazama-zreNI Adi prApta nahIM kI thI, isaliye airyApathika karma nahIM bAMdhA thA / vartamAna samaya meM zreNI prApta kI hai isaliye bAMdhatA hai, kintu usake bAda ke samayoM meM nahIM bAMdhegA'-yaha bAta ghaTita nahIM hotii| kyoMki aipithika karma-bandha eka samaya mAtra kA nahIM hai / yadyapi upazama zreNI ko prApta huA koI jIva, eka samaya ke pazcAt hI kAla kara jAtA hai, usakI apekSA airyApathika karma-bandha eka samaya mAtra kA hotA hai, kintu vaha chaThe vikalpa kA kAraNa nahIM bana sakatA / kyoMki usake pazcAt airyApathika karmabandha kA abhAva usI bhava meM nahIM hotA, bhavAntara meM hotA hai aura yahAM para grahaNAkarSa rUpa eka bhava AzrayI prakaraNa cala rahA hai / yadi yaha kahA jAya ki sayogI-kevalI guNasthAna ke antima samaya kI apekSA yaha bhaMga ghaTita ho jAyagA / kyoMki vaha usa samaya aipithika karma bAMdhatA hai aura AgAmI kAla meM nahIM bAMdhegA, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai / kyoMki jo jIva sayogI-kevalI guNasthAna ke antima samaya meM aipithika karma bAMdhatA hai| usane usake pUrva samaya meM nizcita rUpa se airyApathika karma bAMdhA thaa| isa taraha uparyukta kathana kA samAveza dUsare bhaMga meM hotA hai, kintu isase chaThA bhaMga nahIM bana sakatA / sAtavA bhaMga bhavya vizeSa kI apekSA se hai aura AThavAM bhaMga abhavya kI apekSA se hai| (1) sAdi saparyavasita-Adi aura anta sahita / (2) sAdi aparyavasita-jisakI Adi to hai, kintu anta nhiiN| (3) anAdi saparyavasita-jisakI Adi to nahIM, kintu anta haiN| (4) anAdi aparyavasita-Adi aura anta rahita / ina cAra vikalpoM meM se prathama For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 aipithika aura sAMparAyika baMdha vikalpa meM aipithika kama kA bandha hotA hai| zeSa tIna meM nhiiN| jIva ke sAtha airyApathika karma-vandha ke cAra vikalpoM sambandhI prazna / yathA(1) deza se deza-bandha-jIva ke eka deza se karma ke eka deza kA bandha / (2) deza se sarvabandha-jIva ke eka deza se sampUrNa karma kA bandha / (3) sarva se dezabandha-sampUrNa jIva se karma ke eka deza kA bandha / (4) sarva se sarva-bandha-sampUrNa jIva se sampUrNa karma kA bandha / inameM se cAye vikalpa meM karma kA vandha hotA hai, kyoMki jIva kA aisA hI svabhAva hai / zeSa tIna vikalpoM se jIva ke mAtha karma kA bandha nahIM hotaa| . samparAya kA artha hai-kaSAya' / kaSAya ke nimitta se bandhane vAle karma-bandha ko 'sAmparAyika bandha' kahate haiM / sAmparAyika bandha ke viSaya meM yahA~ sAta prazna kiye gaye haiM aura unakA uttara bhI diyA gayA hai| una sAta meM se nairayika, tiryaJca, tiryaJcinI, deva aura devI, ye pAMca to sakapAyaryA hone se sadA sAmparAyika baMdhaka hote haiN| manuSya aura manuSyinI, sakapAyI avasthA meM sAmparAyika bandhaka hote haiM aura jaba ye akaSAyI ho jAte haiM taba mAmpagayika bandhaka nahIM hote| isake pazcAt strI, puruSa aura napuMsaka inakI apekSA eka vacana aura bahuvacana AzrayI prazna kiyA gayA hai / jisake uttara meM kahA gayA hai ki ekatva vivakSita aura bahutva vivakSita strI, puruSa aura namaka / ye chaha sadA sAmparAyika karma bAndhate hai| kyoMki ye saba savadI haiM / avedI kAdAcitka (kabhI kabhI) pAyA jAtA hai, isaliye vaha kadAcit sAmparAyika karma bA~dhatA hai / ataH stryAdika chaha sAmparAyika karma bAMdhate haiM / athavA stryAdika chaha aura veda rahita eka jIva sAmparAyika karma bAMdhate haiN| kyoMki veda rahita jova eka bhI pAyA jA sakatA hai / athavA stryAdika chaha aura veda rahita bahuta jIva sAmparAyika karma bAMdhate haiM / kyoMki veda rahita jIva, bahuta bhI pAye jA sakate haiM / tInoM vedoM ke upazAnta yA bhaya ho jAne para jabataka jIva, yathAkhyAta cAritra ko prApta nahIM karatA, tabataka vaha veda rahita jIva, sAMpayika bandhaka hotA hai| yahA~ pUrva-pratipanna aura pratipadyamAna kI vivakSA nahIM kI gaI / kyoMki donoM meM bhI ekatva aura bahutva pAyA jA sakatA hai. isaliye vizeSatA kA abhAva hai| jaise ki-vaMda rahita ho jAne para sAmparAyika baMdha alpakAlIna hotA hai / isaliye pUrva-pratipanna veda rahita jIva sAMparAyika karma ko bAMdhane vAle eka yA aneka bhI ho sakate haiM / isI prakAra pratipadyamAna jIva bhI eka yA aneka ho For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1450 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 epithika aura sAmparAyika bandha sakate haiN| airyApathika karma-bandha ke viSaya meM kAla kI apekSA jo ATha bhaMga kahe the, una meM se sAmparAyika karma-bandha ke viSaya meM cAra bhaMga hI pAye jAte haiN| kyoMki jIvoM ke sAmparAyika karma-bandha anAdikAla se haiN| isaliye bhUtakAla sambandhI 'Na bandhI-nahIM bAndhA thaa|' ye cAra bhaMga nahIM bana sakate / jo cAra bhaMga bana sakate haiM. ve ye haiM-(1) bAMdhA thA bA~dhatA hai, baaNdhegaa| (2) bA~dhA thA, bAMdhatA hai, nahIM baaNdhegaa| (3) bAMdhA thA, nahIM bAMdha rahA, baaNdhegaa| (4) bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA hai, nahIM baaNdhegaa| prathama bhaMga yathAkhyAta cAritra kI prApti se do samaya pahale taka sarva saMsArI jIvoM meM pAyA jAtA hai, kyoMki bhUtakAla meM unhone sAmparAyika karma vA~dhA thA, vartamAna. meM bA~dhate haiM aura bhaviSyat kAla meM yathAkhyAta cAritra kI prApti ke pahale taka baaNdhege| athavA yaha prathama bhaMga abhavya jIva kI apekSA bhI ghaTita ho sakatA hai / dUsarA bhaMga bhavya jIva kI apekSA se hai / mohanIya karma ke bhaya se pahale usane . sAmparAyika karma bA~dhA thA, vartamAna meM bAMdhatA hai aura AgAmI kAla meM moha-kSaya kI apekSA nahIM baaNdhegaa| tIsarA bhaMga upazama-zreNI prApta jIva kI apekSA hai| upazama-zraNI karane ke pUrva usane sAmparAyika karma bAMdhA thA, vartamAna meM upazAnta-moha hone se nahIM bAMdhatA aura upazama zreNI se gira jAne para AgAmI kAla meM phira baaNdhegaa| cauthA bhaMga kSapaka-zreNI prApta kSINamoha jIva kI apekSA hai| mohanIya karma kA kSaya karane ke pUrva usane sAmparAyika karma vAMdhA thA, vartamAna meM mohanIya karma kA kSaya ho jAne se nahIM bA~dhatA aura bAda meM mokSa calA jAyagA, isaliye AgAmI kAla meM nahIM baaNdhegaa| ___mAmparAyika karma bandha ke viSaya meM Adi anta kI apekSA cAra prazna kiye gaye haiN| yathA-(1) sAdi saparyavasita (2) sAdi aparyavasita (3) anAdi saparyavasita (4) anAdi aparyavasita / ina cAra bhaMgoM meM se-sAdi-apayaMvasita bhaMga ko chor3akara zeSa tIna bhaMgoM se jIva sAmparAyika karma bAMdhatA hai / inameM se jo jIva upazama-zreNI kara ke gira gayA hai aura AgAmI kAla meM phira upazama-zreNI yA kSapaka-zreNI ko aMgIkAra karegA, usakI apekSA 'sAdi-saparyavasita'-yaha prathama bhaMga ghaTita hotA hai / jo jIva prArambha meM hI kSapakazreNI karane vAlA hai, usakI apekSA 'anAdi-saparyavasita' yaha tRtIya bhaMga ghaTita hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra--1. 8 u. 8 karma-prakRti aura parIpada 1451 abhavya jIva kI apekSA 'anAdi-aparyavamita' yaha cauthA bhaMga ghaTita hotA hai / 'sAdiaparyavasita' yaha dUsarA bhaMga kisI bhI jIva meM ghaTita nahIM hotaa| kyoMki upazama-zreNI meM girA huA jIva hI sAdi-sAmparAyika bandhaka hotA hai aura vaha kAlAntara meM avazya mokSagAmI hotA hai / usa samaya sAmparAyika bandha kA vyavaccheda ho jAtA hai / isa prakAra 'sAdi-aparyavasita' mAmparAyika bandhaka nahIM hotA / karma-prakati aura parISaha . 22 prazna- kai NaM bhaMte ! kammappagaDIo paNNattAo? . 22 uttara-goyamA ! aTTa kammappagaDIo paNNattAo, taM jahANANAvaraNijjaM, jAva aMtarAiyaM / . - 23 prazna-kai NaM bhaMte ! parisahA paNNattA ? 23 uttara-goyamA ! bAvIsaM parisahA paNNattA, taM jahAdigiMAparisahe, pivAsAparisahe, jAva, desaNaparisahe / ____ 24 prazna-ee NaM bhaMte ! vAvIsaM parisahA kaisu kammapayaDIsu samoyaraMti ? - - 24 uttara-goyamA ! causu kammapayaDIsu samoyaraMti, taM jahA NANAvaraNije, veyaNije, mohaNije, aNtraaie| - kaThina zabdArtha-samoyaraMti--samAveza hotA hai| bhAvArtha-22 prazna-he bhagavan ! karma prakatiyAM kitanI kahI gaI haiM ? 22 uttara-he gautama ! karma prakRtiyAM ATha kahI gaI haiM / yathA-jJAnA. dharaNIya, yAvat antarAya / For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1452 bhagavatI sUtra - za8 u. 8 karma prakRti aura parIvaha 23 prazna - he bhagavan ! parISaha kitane kahe gaye haiM ? 23 uttara - he gautama ! parISaha bAIsa kahe gaye haiN| yathA-1 kSudhA parIbaha, 2 pipAsA parISaha yAvat (3 zIta parISaha, 4 uSNa paroSaha 5 daMzamazaka parISaha, 6 acela parISaha, 7 arati parISaha, 8 strI parISaha, 9 caryA parISaha, 10 nisIhiyA (niSadacA ) parISaha, 11 zayyA parISaha, 12 Akroza parISaha, 13 vadha parISaha, 14 yAcanA parISaha, 15 alAbha parISaha, 16 roga parISaha, 17 tRNasparza parISaha, 18 jalla parISaha, 19 satkArapuraskAra parISaha, 20 prajJA parISaha 21 ajJAna parISaha) 22 darzanaparISaha / 24 prazna - he bhagavan ! kitanI karmaprakRtiyoM meM ina vAIsa parISahoM kA samavatAra ( samAveza) hotA hai ? 24 uttara - he gautama! cAra karma prakRtiyoM meM bAIsa parISahoM kA samavatAra hotA hai / yathA-jJAnAvaraNIya, vedanIya, mohanIya aura antarAya / 25 prazna - NANAvaraNije NaM bhaMte ! kamme kaha parIsahA rumoya raMti ? 25 uttara - goyamA ! do parIsahA samoyaraMti, taM jahA - paNNAparIsa NANaparIsa ya / 26 prazna - veyaNi NaM bhaMte! kamme kaha parIsahA samoyaraMti ? 26 uttara - goyamA ! ekkArasa parIsahA samoyaraMti, taM jahA 66 "paMceva ANupuvvI cariyA sejjA vahe ya roge ya / taNakAsa- jallameva ya ekkArasa veyaNijjammi || " 27 prazna - daMsaNamohaNije NaM bhaMte ! kamme kaha parIsahA For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samoyarati ? bhagavatI sUtra - zaM. 8 u. 8 karma prakRti aura parISah 27 uttara - goyamA ! ege daMsaNaparIsa he samora | 28 prazna - carittamohaNijje gaM bhaMte ! kamme kaha parIsahA samoyaraMti ? 1453 28 uttara - goyamA ! satta parIsahA samoyaraMti, taM jahA"araI acela itthI NisIhiyA jAyaNA ya akose | sakAra - purakAre caritamohammi sattete // " 29 prazna - aMtarAie NaM bhaMte ! kamme kaha parIsahA samoyaraMti ? 29 uttara - goyamA ! ege alAbhaparIsahe samoyaraha | kaThina zabdArtha - ANuputhvI -- kramAnusAra / bhAvArtha - 25 prazna - he bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? 25 uttara - he gautama ! do parISahoM kA samavatAra hotA hai / yathA-prajJA parISaha aura jJAna parISaha / 26 prazna - he bhagavan ! vedanIya karma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? 26 uttara - he gautama ! vedanIya karma meM gyAraha parISahoM kA samavatAra hotA hai / yathA - anukrama se pahale ke pAMca parISaha ( kSudhA parISaha, pipAsA parIvaha, zIta parISaha, uSNa parISaha aura daMzamazaka parISaha) caryA parISaha, zayyA parISaha, vadha parISaha, roga parISaha, tRNasparza parISaha aura jalla ( maila) parISaha / ina gyAraha parISahoM kA samavatAra vedanIya karma meM hotA hai / 27 prazna - he bhagavan ! darzana- mohanIya karma meM kitane parISahoM kA For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24:4 bhagavatI sUtra za. u. 8 karma prakRti aura parISah samavatAra hotA hai ? 27 uttara - he gautama ! isameM eka darzana parISaha kA samavatAra hotA hai / 28 prazna - he bhagavan ! cAritra mohanIya karma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? 28 uttara - he gautama ! usameM sAta parISahoM kA samavatAra hotA hai / yathA-arati parISaha, avela parISaha, strI parISaha, niSadacA parISaha, yAcanA parISaha, Akroza parISaha aura satkAra puraskAra parISaha / ina sAta parISahoM kA samavatAra cAritra mohanIya karma meM hotA hai / 29 prazna - he bhagavan ! antarAya karma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? 29 uttara - he gautama! eka alAbha parISaha kA samavatAra hotA hai / 30 prazna - sattavihabandhagassa NaM bhaMte ! kai parIsahA paNNattA ? 30 uttara - goyamA ! bAvIsaM parIsahA paNNattA, vIsaM puNa veei / jaM samayaM sIyaparIsahaM veei No taM samayaM usiNaparIsahaM veeDa, jaM samayaM usiNaparIsahaM veeDa No taM samayaM sIyaparIsahaM veeDa, jaM samayaM cariyAparIsahaM veei No taM samayaM NisIhiyAparIsahaM veei, jaM samayaM NisIhiyA parIsahaM veNDa No taM samayaM cariyAparIsahaM veei / 31 prazna - aTThavihabandhagassa NaM bhaMte ! kai parIsahA paNNattA ? 31 uttara - goyamA ! bAvIsaM parIsahA paNNattA, taM jahAchuhAparIsahe, pivAsAparIsahe, sIyaparIsahe, daMsa-masaga parIsahe, jAva alAbhaparIsahe / For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 8 karma prakRti aura parIbaha 32 prazna - chavvihabaMdhagassa NaM bhaMte! sarAgachaumattharasa kaha parIsahA paNNattA ? 32 uttara - goyamA ! coisa parIsahA paNNattA, bArasa puNa vers, jaM samayaM sIyaparIsahaM veNDa No taM samayaM usiNaparIsahaM veus, jaM samayaM usiNaparIsahaM veNDa No taM samayaM sIyaparIsahaM des, jaM samayaM cariyAparIsahaM veei No taM samayaM sejjAparIsahaM vers, jaM samayaM senA parIsahaM veei, No taM samayaM cariyAparIsahaM ver3a / 33 prazna - eka vibandhagassa NaM bhaMte ! vIyarAgachaumatthassa kaha parIsahA paNNattA ? 33 uttara - goyamA ! evaM ceva jaheva chavvihabandhagassa / 34 prazna - egavihabandhagassa NaM bhaMte! sajogibhavattha kevalirasa kaha parIsahA paNNattA ? 1455 34 uttara - goyamA ! ekkArasaparIsahA paNNattA, Nava puNa veeha, sesaM jahA chavvibandhagassa / 35 prazna - abandhagassa NaM bhaMte! ajogi bhavattha kevalissa kaha parIsahA paNNattA ? 35 uttara - goyamA ! ekArasa parIsahA paNNattA, Nava puNa veus / jaM samayaM sIyaparIsahaM veNDa No taM samayaM usiNaparIsahaM For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 karma-prakRti aura parISaha veei, jaM samayaM usiNaparIsahaM veei No taM samayaM sIyaparIsahaM veei, jaM samayaM carIyAparisahaM veei No taM samayaM sejAparIsahaM veei, jaM samayaM sejAparIsahaM veei No taM samayaM cariyAparIsahaM veei / __bhAvArtha-30 prazna-he bhagavan ! sAta prakAra ke karma bAMdhane vAle jIva ke kitane parISaha hote haiM ? | 30 utara-he gautama ! usake bAIma parISaha hote haiM, parantu vaha jIva eka sAtha bIsa parISahoM ko vedatA hai| kyoMki jisa samaya zIta parISaha vedatA hai, usa samaya uSNa parISaha nahIM vedatA aura jisa samaya uSNa parISaha vedatA hai, usa samaya zIta parISaha nahIM dedtaa| jisa samaya caryA parISaha vedatA hai, usa samaya niSadayA paroSaha nahIM vedatA aura jisa samaya niSadayA parISaha vedatA hai, . usa samaya caryA parISaha nahIM vedatA / 31 prazna-he bhagavan ! ATha prakAra ke karmoM ko bAMdhane vAle jIva ke kitane parISaha kahe gaye haiM ? 31 uttara-he gautama ! bAIsa parISaha kahe gaye haiN| yathA-kSudhA parISaha, pipAsA paroSaha, zIta parISaha, daMzamazaka parISaha yAvat alAbha priissh| kintu vaha eka sAtha bIsa parISahoM ko vedatA hai| 32 prazna-he bhagavan ! SaD-vidha bandhaka sarAga chadmastha ke kitane parISaha kahe gaye haiM ? 32 uttara-he gautama ! caudaha parISaha kahe gaye haiM, kiMtu vaha eka. sAtha bAraha parISaha vedatA hai / jisa samaya zIta parISaha vedatA hai, usa samaya uSNa parISaha nahIM vedatA aura jisa samaya uSNa parISaha vedatA hai, usa samaya zIta parISaha nahIM vedtaa| jisa samaya caryA parISaha vedatA hai, usa samaya zayyA parIvaha nahIM vedatA aura jisa samaya zayyA parISaha vedatA hai, usa samaya caryA parISaha nahIM vedtaa| 33 prazna-he bhagavan ! eka-vidha bandhaka vItarAga chapastha jIva ke For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 karma prakRti aura parISaha 1457 kitane parISaha kahe gaye haiM ? 33 uttara-he gautama ! SaD-vidha bandhaka ke samAna caudaha parISaha kahe gaye haiM, kintu vaha eka sAtha bAraha paroSaha vedatA hai| jisa prakAra SaD vidha bandhaka ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra eka-vidha bandhaka vItarAga chadmastha ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| - 34 prazna-he bhagavan ! eka-vidha baMdhaka sayogI bhavastha kevalI ke kitane parISaha kahe gaye hai ? .. 34 uttara-he gautama ! gyAraha parISaha kahe gaye haiM, kiMtu eka sAtha nau parISaha vedatA hai / zeSa sArA kathana SaD vidha baMdhaka ke samAna jAnanA caahiye| __35 prazna-he bhagavan ! abandhaka ayogI bhavastha kevalI ke kitane parISaha kahe gaye haiM ? ___35 uttara-he gautama ! gyAraha parISaha kahe gaye haiN| kintu vaha eka sAtha nau parISaha vedatA hai| kyoMki jisa samaya zIta parISaha vedatA hai, usa samaya uSNa parISaha nahIM vedatA aura jisa samaya uSNa parISaha vedatA hai, usa . samaya zIta parISaha nahIM vedatA / jisa samaya caryA parISaha vedatA haiM, usa samaya zayyA parISaha nahIM vedatA aura jisa samaya zayyA parISaha vedatA hai, usa samaya caya parISaha nahIM vedtaa| vivecana-bAIma paroSahoM kA kina-kina karma-prakRtiyoM meM samAveza hotA hai, isa bAta ko batalAne ke liye pahale ATha karmoM ke nAma batalAye haiN| . . __ parISaha-Apatti Ane para bhI saMyama meM sthira rahane ke liye tathA karmoM kI nirjarA ke liye jo zArIrika aura mAnasika kaSTa sAdhu-sAdhviyoM ko sahane cAhiye, unheM 'parISaha' kahate haiM / ve bAIma haiM / unake nAma aura artha isa prakAra haiM . 1 kSudhA parIpaha-bhUkha kA parISaha / saMyama kI maryAdAnusAra nirdoSa AhAra na milane para muniyoM ko bhUkha kA kaSTa hotA hai / isa kaSTa ko sahanA cAhiye, kintu maryAdA kA ullaMghana nahIM karanA cAhiye / isI prakAra dUsare parISahoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| . 2 pipAsA parISaha-pyAsa kA paroSaha / For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1458 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 karma-prakRti aura parISaha / * zIta parISaha-ThaNDa kA parISaha / 4 uSNa parISaha-garmI kA parISaha / 5 daMzamazaka parISaha-DAMsa, macchara, khaTamala, jU , ciTI Adi kA priissh| .. 6 acela parISaha-nagnatA kA parISaha / jIrNa, apUrNa aura malIna Adi vastroM ke sadbhAva meM bhI yaha parISaha hotA hai| ___7 arati parISaha-mana meM arati arthAt udAsI se hone vAlA kaSTa / saMyama mArga meM kaThinAiyoM ke Ane para, usameM mana na lage aura usake prati arati (aruci) utpanna ho, to dhairyapUrvaka usameM mana lagAte hae arati ko dUra karanA caahiye| 8 strI parISaha-striyoM se hone vAlA kaSTa tathA puruSoM kI tarapha se sAdhviyoM ko hone vAlA kapTa / (yaha anukUla parISaha hai) 9 caryA parISada-grAma, nagara Adi ke vihAra meM evaM calane-phirane se hone vAlA kaSTa / 1. nisIhiyA parISaha-(niSadyA parISaha = naSedhikI parISaha) svAdhyAya Adi karane kI bhUmi meM tathA sUne ghara Adi meM kisI prakAra kA upadrava hone se hone vAlA kaSTa / 11 zayyA parISaha-rahane ke sthAna kI pratikUlatA se hone vAlA kaSTa / 12 Akroza parISaha-kaThora vacana sunane se hone vAlA kaSTa / arthAt kisI ke dvArA dhamakAyA yA phaTakArA jAne para hone vAlA kaSTa / 13 vadha parISaha-lakar3I Adi se pITA jAne para hone vAlA kaSTa / 14 yAcanA parISaha-bhikSA mAMgane meM hone vAlA kaSTa / 15 alAbha parISaha-bhikSA Adi ke na milane para hone vAlA kaSTa / 16 roga parISaha-roga ke kAraNa hone vAlA kaSTa / 17 tRRNasparza parISaha-ghAsa ke vichaune para sote samaya zarIra meM cubhane se yA mArga meM calate samaya tRNAdi paira meM cubhane se hone vAlA kaSTa / 18 jalla parIpaha-zarIra aura vastra Adi meM cAhe jitanA maila lage, kintu udvega ko prApta nahIM honA tathA snAna kI icchA nahIM krnaa| - 15 satkAra-puraskAra parISaha-janatA dvArA mAna-pUjA hone para harSita nahIM honA, aura mAna-pUjA na hone para gvedita na honA (yaha anukUla parISaha hai)| 20 prajJA parISaha-prajJA arthAt buddhi kI maMdatA se hone vAlA kaSTa / 21 ajJAna parISaha-tapa saMyama kI ArAdhanA karate hue bhI avadhi Adi pratyakSa For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za.8 u. 8 karma-prakRti aura paropaha 1459 jJAnoM ke nahIM hone se hone vAlA kheda / 22 darzana parISaha-tIrthakara bhagavAn meM aura tIrthaMkara bhASita sUkSma tattvoM meM azraddhA (zaMkA)honA 'darzana parISaha' hai / zaMkA Adi kA tyAga karanA 'darzana parISaha' kA vijaya hai / tathA dUsare matavAloM kI Rddhi tathA ADambara ko dekhakara bhI apane mata meM dRr3ha rahanA-darzana parISaha kA vijaya hai| isake pazcAt yaha batalAyA gayA hai ki kisa parIpaha kA samavatAra kisa karma meM hotA hai arthAt kisa karma ke udaya se kaunasA parISaha hotA hai, prajJA parISaha aura ajJAna parISaha jJAnAvaraNIya karma ke udaya se hote haiM arthAt prajJA (buddhi) kA abhAva mati-jJAnAvaraNIya karma ke udaya se hotA hai| isI prakAra ajJAna parISaha avadhi Adi jJAnAvaraNIya karma ke udaya se hotA hai| vedanIya karma ke udaya se gyAraha parIpaha hote haiM / yathA-kSudhA parISaha, pipAsA parISaha, zIta parISaha, uSNa parISaha, daMzamazaka parISaha, caryA parISaha, zayyA parISaha, vadha parISaha, roga parISaha, tRNasparza parISaha aura jalla (maila) parISaha / ina parISahoM ke dvArA pIr3A (vedanA) utpanna honA-vedanIya karma kA udaya hai aura use samyak prakAra se sahana karanA cAritra-mohanIya karma ke kSayopazamAdi se hotA hai| . sAmAnyataH mohanIya karma ke udaya se ATha parISaha hote haiN| unameM se darzana-mohanIya karma ke udaya se eka darzana parIpaha hotA hai| cAritra-mohanIya ke udaya se sAta parISaha hote haiM / yadyapi ye sAtoM parISaha cAritra-mohanIya karma kI bhinna-bhinna prakRtiyoM ke udaya se hote haiM, kintu yahAM sAmAnyataH kathana kiyA gayA hai ki ye saba cAritra-mohanIya karma ke udaya se hote haiN| antarAya karma (lAbhAntarAya karma) ke udaya se eka alAbha parISaha hotA hai / Ayu karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kA bandha karane vAle jIva ke bAIsa parIpaha hote haiM / isI prakAra ATha karmoM ko bA~dhane vAle jIva ke bhI bAIsa parISaha hote haiM, kintu vaha jIva eka samaya meM bIsa parISaha vedatA hai| zIta aura uSNa-ina donoM parISahoM meM se eka samaya meM eka vedatA hai, kyoMki ye donoM paraspara virodhI haiM, isaliye eka hI samaya meM eka jIva meM ye donoM nahIM ho sakate / caryA aura nisIhiyA (nipadayA)parISaha-ina donoM meM se eka samaya meM eka vedatA hai| caryA kA artha hai-vihAra karanA aura niSadyA kA artha hai-svAdhyAya Adi ke nimitta vivikta (strI, pazu, napuMsaka se rahita) upAzraya meM baiThanA / isa prakAra vihAra aura avasthAna rUpa paraspara virodhI haiN| For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1460 bhagavatI sUtra-ga. 8 u. 8 karma-prakRti aura parISaha zaMkA-niSadyA ke samAna zayyA parISaha bhI caryA parISaha kA virodhI hai, kyoMki zayyA aura caryA-ye donoM eka samaya meM saMbhavita nahIM hai / isaliye eka samaya meM utkRSTa * unnIsa paroSaha hI ho sakate haiM, phira yahA~ bIsa kaise batalAye haiM* ? ____samAdhAna-uparyukta zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki koI muni vihAra karate hue kisI grAma meM pahuMce / vahA~ svalpa kAla ke liye vizrAma aura AhArAdi ke liye Thaharane para bhI utsukatA ke kAraNa, vihAra ke pariNAma nivRtta nahIM hue, (vihAra karane kI utsukatA evaM caMcalatA citta meM banI huI hai| isa kAraNa caryA parISaha aura zayyA parISaMha donoM aviruddha haiM / tAtparya yaha hai ki abhI caryA kI AkulatA samApta nahIM hone ke kAraNa svalpa kAla ke liye sthAna meM Thaharane para bhI eka sAtha donoM parISahoM ko vedate haiN| ___zaMkA-yadi isa prakAra zayyA aura caryA parISaha meM yugapat aviruddhatA batalAI jA rahI hai, to par3a-vidha bandhaka kI apekSA-jo Age kahA gayA hai ki-'jisa samaya vaha caryA parIpaha vedatA hai, usa samaya zayyA parISaha nahIM vedatA aura jisa samaya zayyA parISaha vedatA hai, usa samaya caryA parISaha nahIM vedatA'-yaha kaise saMbhava hogA? . samAdhAna-SaD-vidha bandhaka jIva mohanIya karma ke asadbhAva tulya hotA hai / isaliye usameM utsukatA aura caJcalatA kA abhAva hai| isaliye zayyA ke samaya meM unakA citta zayyA meM hI rahatA hai, caryA meM nahIM / isa apekSA me usa samaya zayyA aura caryAina donoM parISahoM meM paraspara virodha hai / isaliye donoM kA yugapat (eka sAtha) asadbhAva hai / Ayu karma aura mohanIya karma ko chor3akara zeSa chaha karmoM ke bandhaka sarAgI chadmastha (dasaveM guNasthAnavartI) jIva ke tathA kevala eka vedanIya karma ke bandhaka chadmastha vItarAgI (gyArahaveM bArahaveM guNasthAnavartI) jIva ke caudaha parISaha (bAIsa parISahoM meM se mohanIya karma ke ATha parI grahoM ko chor3akara) hote hai, kintu eka sAtha vAraha parISaha vedate haiM, arthAt zIta aura uSNa meM se eka tathA caryA aura zayyA meM se eka vedate haiM / terahaveM guNasthAnavartI eka karma ke bandhaka jIva ke aura caudahaveM guNasthAnavartI avandhaka jIva ke vedanIya ke gyAraha parIpaha hote haiN| unameM se eka sAtha nau vedate haiM arthAt zIta aura upNa meM se eka tathA caryA aura zayyA meM se eka vedate haiN| . zaMkA-dasaveM guNasthAnavartI sarAga chadastha jIva ke caudaha parISaha batalAye gaye haiN| aura mohanIyakarma ke udaya se hone vAle ATha parISahoM kA abhAva batalAyA gayA hai, isameM paMca-saMgraha' meM 19 batalAye hai-DozI / For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. u. 8 karma-prakRti aura parIpada - 1461 prazna yaha upasthita hotA hai ki jaba mUkSma-samparAya vAle jIva ke mohanIya meM hone vAle ATha parISahoM kA abhAva batalAyA gayA hai, isase aApatti dvArA yaha artha svataH dhvanita ho jAtA hai ki anivRti-vAdara-samparAya (navaveM guNasthAnavartI) vAle jIva ke mohanIya sambhava AThoM parIpada hote haiM, kintu yaha kima prakAra saMgata ho makatA hai ? kyoMki darzana-saptaka (cAra anantAnubandhI kaSAya, samyaktva mohanIya, mithyA va mohanIya aura samyamithyAtva mohanIya) kA upazama ho jAne para bAdara kapAya vAle jIva ke bhI darzana-mohanIya kA udaya nahIM hone se darzanaparIpaha kA abhAva hai| isaliye usake mohanIya sambandhI sAta parISaha hI ho sakate haiM. ATha nhiiN| yadi isa viSaya meM yaha kahA jAya ki usake darzana mohanIya sattA meM rahA huA hai, imaliye darzana parISaha kA sadbhAva hai, isa taraha mohanIya sambandhI ATha hI parISaha usake hote haiM, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki isa taraha to upazama-zreNI prApta mUkSmasaMparAya (damaveM guNasthAnavartI) vAle jIva ke bhI mohanIya karma sattA meM hai. phira usake bhI mAnAya kama saMvandhI AThoM parISaha mAnane par3eMge, kyoMki donoM jagaha nyAya kI samAnatA hai? mamAdhAna-darzana-saptaka kA upazama karane ke pazcAt napuMsaka vedAdi ke upazama ke samaya meM anivRtti bAdara-saMpagaya hotA hai / usa samaya Avazyaka Adi graMthoM ke sivAya . graMthoM ke mata se darzana-trika kA bahuta bhAga upazAnta ho jAtA hai aura kucha bhAga anupazAnta rahatA hai, usa kucha bhAga ko upazama karane ke sAtha hI napuMsakaveda ko upazAMta karane ke liye upakrama karatA hai / isaliye napuMsaka-veda ke upazama ke samaya anivRtti-bAdara-saMparAya vAle jIva ke kevala darzana-mohanIya kI sattA hI nahIM hai, kintu darzanamohanIya kA pradezataH udaya bhI hai / usa udaya kI apekSA usa jIva ke darzana parISaha bhI hai / isa prakAra usake mohanIya saMbaMdhI AThoM parISaha hote haiM / sUkSmasaMparAya (dasaveM guNasthAnavartI) vAle jIva ke yadyapi mohanIyakarma sattA meM hai tathApi vaha parISaha kA kAraNa nahIM haiM, kyoMki usa meM mohanIya kA sUkSma udaya bhI nahIM hai / imaliya mohanIyakarma saMbaMdhI bhI parISaha usake nahIM hotaa| sUkSma-saMparAya vAle jIva ke sUkSma-loma-kiTTikAoM kA udaya hai, kintu vaha parISaha kA kAraNa vahIM hotA / kyoMki lobhanimittaka koI parISaha nahIM batalAyA gyaa| yadi koI kathaJcit isakA Agraha kare, to vaha atyanta alpa hone ke kAraNa usakI yahAM vivakSA nahIM kI gii| Agama meM to samuccaya rUpa se bAdara saMparAya meM mohanIya ke AThoM parISaha batalAye hai| nauveM guNasthAna meM ATha parISaha alaga nahIM batalAye hai / bAdara saMparAya meM chaThA, sAtavA For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14.62 bhagavatI sUtra-za. 8-3. 8 sUrya aura usakA prakAza . - Adi guNasthAna bhI sammilita hone se bAdara-saMparAya mohanIya ke ATha parISaha batalAnA ucita hI hai| sUrya aura usakA prakAza 36 prazna-jabuddIve NaM bhaMte ! dove sUriyA uggamaNamuhuttasi dUre ya mUle ya dIsaMti, majjhatiyamuhuttasi mUle ya dUre ya dIsaMti, atthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya diisNti| ____36 uttara-haMtA, goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve sUriyA uggamaNa. muhuttaMsi dUre ya, taM ceva jAva asthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya diimNti| 37 prazna-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi . majjhaMtiyamuhattaMsi ya asthamaNamuhattaMsi ya savvattha samA uccatteNaM ? . 37 uttara-haMtA, goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve sUriyA uggamaNa. jAva uccatteNaM / 38 prazna-jai NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA uggamaNamuhattasi, majjhatiyamuhurtasi, asthamaNamuhuttaMsi ya jAva uccatteNaM, se keNaM khAi aTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-jaMbuddIve NaM dIve sUriyA uggamaNamuhuttasi dUre ya mUle ya dIsaMti, jAva asthamaNamuhattaMsi, dUre ya mUle ya dIsaMti ? 38 uttara-goyamA ! lessApaDighAeNaM uggamaNamuhattaMsi dUre For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra--za. 8 u. 8 sUrya aura usakA prakAza 1463 ya mUle ya dIsaMti. lessAbhitAveNaM majjhatiyamuhuttasi mUle ya dUre ya dIsaMti, lemmApaDighAeNaM asthamaNamuhattaMsi dUra ya mUle ya dIsaMti; se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccai-jaMbuddIve NaM dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti; jAva asthamaNa jAva dIsaMti / kaThina zabdArtha- sUriyA- sUrya, uggamaNamahattaMsi- udaya hone ke samaya, majjhatiyamahattaMsi--madhyAnha ke samaya, mUle--nikaTa, dIsaMti-dikhAI detA hai, asthamaNamuhutaMsi-asta hota samaya, savvatya--sarvatra, samAuccatteNaM--samAna UMcAI para hai, lessApaDighAeNaM--teja ke pratighAta se, lessAbhitAveNaM-teja ke abhitApa se / . bhAvArtha-36 prazna-he bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM do sUrya, udaya ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM ? madhyAnha ke samaya nikaTa hote hue bhI dUra dikhAI dete haiM ? aura asta hone ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM ? . 36 uttara-hAM, gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM do sUrya, udaya ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM, ityAdi / yAvat asta samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM / .37 prazna-he bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, udaya ke samaya, madhyAnha ke samaya aura asta ke samaya sabhI sthAnoM para UMcAI meM barAbara haiM ? 37 uttara-hAM gautama ! jambUdvIpa meM rahe hue do sUrya, udaya ke samaya yAvat sabhI sthAnoM para UMcAI meM barAvara haiM / - 38 prazna-he bhagavan ! yadi jambUdvIpa meM do sUrya udaya ke samaya madhyAnha ke samaya aura asta ke samaya, sabhI sthAnoM para UMcAI meM barAbara hai, to aisA kisa kAraNa kahate haiM ki jambUdvIpa meM do sUrya udaya ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM, yAvat asta ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM ? For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1464 bhagavatI sUtra za. 8 u. 8 sUrya aura usakA prakAza 38 uttara - he gautama! lezyA ( teja) ke pratighAta se sUrya udaya ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM / madhyAnha meM teja ke abhitApa se pAsa hote hue bhI dUra dikhAI dete haiM aura asta ke samaya teja ke pratighAta se dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM / isaliye he gautama ! maiM kahatA hUM ki jambUdvIpa meM do sUrya, udaya ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete hai, yAvat asta ke samaya dUra hote bhI nikaTa dikhAI dete haiM / 39 prazna - jaMbuddove NaM bhaMte! dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM gaccheti, paDuppaNNaM khetaM gacchati, aNAgayaM khetaM gacchati ? 39 uttara - goyamA ! No tIyaM khettaM gacchaMti, paDuppaNNaM khettaM gacchati, No aNAgayaM khettaM gacchati / 40 prazna - jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM obhAsaMti, paDuppaNNaM khetaM obhAsaMti, aNAgayaM khettaM obhAsaMti ? 40 uttara - goyamA ! No tIyaM khettaM obhAsaMti, paDuppaNNaM khettaM obhAsaMti, No aNAgayaM khettaM obhAsaMti / kaThina zabdArtha-tIyaM - atIta ( bItA huA), paDuppaNNaM - pratyutpanna ( varttamAna), aNAyaM - anAgata ( bhaviSya ), obhAsaMti - prakAzita karatA hai / bhAvArtha - 39 prazna he bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, kyA atIta kSetra kI ora jAte haiM, vartamAna kSetra kI ora jAte haiM, yA anAgata kSetra kI ora jAte haiM ? 39 uttara - he gautama ! atIta kSetra kI ora nahIM jAte, anAgata kSetra kI ora bhI nahIM jAte, vartamAna kSetra kI ora jAte haiM / For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 sUrya aura usakA prakAza 1465 40 prazna-he bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, atIta kSetra ko prakAzita karate haiM, vartamAna kSetra ko prakAzita karate haiM, yA anAgata kSetra ko prakAzita karate hai ? - 40 uttara-he gautama ! atIta kSetra ko prakAzita nahIM karate aura na anAgata kSetra ko hI prakAzita karate hai, vartamAna kSetra ko prakAzita karate haiM / 41 prazna-taM bhaMte ! kiM puDhe obhAsaMti, apuSTuM obhAsaMti ? 41 uttara--goyamA ! puTuM obhAsaMti, No apuTuM obhAsaMti, jAva NiyamA chdisiN| 42 prazna-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM ujjoti ? .. 42 uttara-evaM ceva, jAva NiyamA chaddirsi, evaM taveMti, evaM bhAsaMti, jAva NiyamA chadisi / __43 prazna-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyANaM kiM tIe khete kiriyA kajai, paDuppaNNe khette kiriyA kajai, aNAgae khette kiriyA kajai ? - 43 uttara-goyamA ! No tIe khette kiriyA kajai, paDuppaNNe khete kiriyA kajai, No aNAgae khette kiriyA kajai / ... 44 prazna-sA bhaMte ! kiM puTThA kajai, apuTThA kajaha ? .. 44 uttara-goyamA ! puTThA kajai, No apuTThA kajai, jAva NiyamA chdisiN| For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1466 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 8 sUrya aura usakA prakAza kaThina zabdArtha-puTTha-sparza hue, ujjoveMti-udyotita karatA hai, taveMti-tapAtA hai, kiriyA kanjaMti-kriyA kI jAtI haiN| 41 prazna-he bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, spRSTa kSetra ko prakAzita karate haiM, yA aspRSTa kSetra ko prakAzita karate haiM ? 41 uttara-he gautama ! ve spRSTa kSetra ko prakAzita karate haiM, aspRSTa kSetra ko prakAzita nahIM karate, yAvat niyamA chaha dizAoM ko prakAzita karate haiN| 42 prazna-he bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, atIta kSetra ko udayotita karate haiM, ityAdi prazna / 42 uttara-he gItama ! pUrvokta prakAra se jAnanA cAhiye / yAvat niyama se chaha dizA ko udayotita karate haiM / isI prakAra tAte haiM / yAvat chaha dizA ko niyama se zobhita karate haiM / . ___43 prazna-he bhagavan ! jambUdvIpa meM sUryoM kI kriyA,, kyA atIta kSetra meM kI jAtI haiM, vartamAna kSetra meM kI jAtI hai athavA anAgata kSetra meM kI jAtI hai ? 43 uttara-he gautama ! atIta kSetra meM kriyA nahIM kI jAtI aura na anAgata kSetra meM kI jAtI hai, vartamAna kSetra meM kriyA kI jAtI hai| .44 prazna-he bhagavan ! ve sUrya spRSTa kriyA karate haiM, yA aspRSTa ? 44 uttara-he gautama ! ve spRSTa kriyA karate haiM, aspRSTa kriyA nahIM karate, yAvat niyama se chaha dizA meM spaSTa kriyA karate haiN| 15 prazna-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA kevaiyaM khetaM uDDhe tavaMti, kevaiyaM khetaM ahe tavaMti, kevaiyaM khetaM tiriyaM tavaMti ? ___45 uttara-goyamA ! egaM joyaNasayaM uDDhe tavaMti; ahArasa joyaNaptayAI ahe tavaMti, sIyAlIsaM joyaNasahassAI doNi tevaDhe For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtranya. 8 u. 8 sUrya aura usakA prakAza 1467 joyaNasae ekkavIsaM ca sahibhAe joyaNassa tiriyaM tavaMti / 46 prazna-aMto NaM bhaMte ! mANusuttarapavyayassa je caMdima-sUriyagahagaNa-Nakkhatta-tArArUvA te NaM bhaMte ! devA kiM uDDhovavaSNagA ? 46 uttara-jahA jovAbhigame taheva giravasesaM jAva ukkoseNaM chmmaasaa| ... 47 prazna-bAhiyA NaM bhaMte ! mANusuttararasa ? 47 uttara-jahA jIvAbhigame, jAva iMdaTThANe NaM bhaMte ! kevayaM kAlaM uvavAeNaM virahie paNNatte ? goyamA ! jahaNNeNaM ecakaM samayaM ukkomeNaM charamAsA / * sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti.* // aTThamasae aTThamo uddeso samatto // ' kaThina zabdArtha-sIyAlasaM-saitAlIsa, tevaDhe-tirasaTha / bhAvArtha-45 prazna-he bhagavan ! jambUdvIpa meM sUrya kitane U~ce kSetra ko tapta karate haiM, kitane nIce kSetra ko tapta karate haiM aura kitane tircha kSetra ko tapta karate hai ? . 45 uttara-he gautama ! sau yojana UMce kSetra ko tapta karate haiM, aThAraha sau (1800) yojana nIce kSetra ko tapta karate haiM aura saiMtAlIsa hajAra do sau tresaTha yojana tathA eka yojana ke sAThiyA ikkIsa bhAga (472631) tircha kSetra ko tapta karate haiN| . .46 prazna-he bhagavan ! manuSyottara parvata ke bhItara jo candra, sUrya, graha For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1468 bhagavatI sUtra - za. 8 u 8 sUrya aura usakI prakAza gaNa, nakSatra aura tArA rUpa deva haiM, kyA ve urdhvaloka meM utpanna hue haiM ? 46 uttara - he gautama! jisa prakAra jIvAbhigama sUtra kI tIsarI pratipatti meM kahA gayA hai, usI prakAra yahAM bhI kahanA cAhiye / yAvat unakA 'upapAta viraha kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa hai,' yahAM taka kahanA cAhiye / 47 prazna - he bhagavan ! manuSyottara parvata ke bAhara jo candrAdi deva haiM, ve Urdhvaloka meM utpanna hue haiM ? 47 uttara - he gautama! jisa prakAra jIvAbhigama sUtra kI tIsarI pratipatti meM kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhiye / yAvat ' ( prazna ) he bhagavan ! indrasthAna kitane kAla taka upapAta virahita kahA gayA haiM ? (uttara) he gautama! jaghanya eka samaya, utkRSTa chaha mAsa kA viraha kahA gayA hai / arthAt eka indra ke maraNa ( cyavana) ke pazcAt jaghanya eka samaya bAda aura utkRSTa chaha mahIne bAda dUsarA indra usa sthAna para utpanna hotA hai| itane kAla taka indrasthAna upapAta virahita hotA hai'- yahA~ taka kahanA cAhiye / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / aisA kahakara gautama svAmI yAvat vicarate haiM / vivecana - sUrya samatala bhUmi se ATha sau yojana U~cA hai, kintu udaya aura asta ke samaya dekhane vAloM ko apane sthAna kI apekSA nikaTa dikhAI detA hai / isakA kAraNa yaha hai ki usa samaya usakA teja manda hotA hai / madhyAnha ke samaya dekhane vAloM ko apane sthAna kI apekSA dUra mAlUma hotA hai| isakA kAraNa yaha haiM ki usa samaya usakA teja tIvra hotA hai / inhIM kAraNoM se sUrya nikaTa aura dUra dikhAI detA hai| anyathA udaya, asta aura madhyAnha ke samaya sUrya to samatala bhUmi se ATha sau yojana hI dUra rahatA hai| yahAM para kSetra ke sAtha atIta, vartamAna aura anAgata vizeSaNa lagAye gaye haiM / jo kSetra atikrAnta ho gayA hai arthAt jisa kSetra ko sUrya pAra kara gayA hai, usa kSetra ko 'atikAnta kSetra' kahate haiM, jisa kSetra meM abhI sUrya gati kara rahA hai, use 'vartamAna kSetra' kahate haiN| aura jisa kSetra meM sUrya aba gamana karegA, usa kSetra ko 'anAgata kSetra' kahate hai| sUrya atIta For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 prayoga aura vinamA bandha kSetra meM gamana nahIM karatA kyoMki vaha to atikrAnta ho cukA hai| isI prakAra anAgata kSetra meM bhI gati nahIM karatA / kintu vartamAna kSetra meM gati karatA hai / isI prakAra atIta aura anAgata tayA aspaSTa aura anavagAha kSetra ko prakAzina, udyotita aura tapta nahIM karatA, kintu vartamAna, spRSTa aura avagAr3ha kSetra ko prakAzita, udyAnita aura tapta karatA hai arthAt isI kSetra meM kriyA karatA hai, atIta, anAgata meM nhiiN| sUrya, apane vimAna se mo yojana Upara kSetra ko prakAzita, udyonina aura tapta karate haiM / sUrya se ATha sau yojana nIce samatala bhUmi bhAga hai aura vahA~ se hajAra yojana nIce adholoka grAma hai| vahAM taka sUrya prakAzita. udyotita aura tapta karate haiM / sarvotkRSTa arthAt sabame bar3a dina meM cakSu-sparza kI apekSA sUrya 472631 yojana taka tirache kSetra ko udyotita. prakAzita aura tapta karate haiN| isake pazcAta candra, marya, graha, nakSatra, tArA Adi ke viSaya meM prazna kiye gaye haiM, unake uttara ke lie jIvAbhigama mUtra kI tIsarI pratipatti kI bhalAmaNa dI gaI hai / vahA~ jyotiSI devatAoM kA vistRta varNana hai / // iti AThaveM zataka kA AThavAM uddezaka sampUrNa // zataka 8 uddezaka prayoga aura visasA bandha 1 prazna-kaivihe NaM bhaMte ! baMdhe paNNatte ? . 1 uttara-goyamA ! duvihe baMdhe paNNatte, taM jahA-paogabaMdhe ya vIsasAbaMdhe y| 2 prazna-vIsasAbaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? 2 uttara-goyamA ! duvihe paNNate, taM jahA-sAIyavIsasAbaMdhe For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1470 bhagavatI sUtra- za. 8 u. 9 prayoga aura visrasA bandha aNAIyavIsasAbaMdhe y| 3 prazna-aNAIyavIsasAbaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? 3 uttara-goyamA! tivihe paNNatte, taM jahA-dhammasthikAyaaNNamaNNaaNAIyavIsasAvaMdhe, adhammasthikAyaaNNamaNNaaNAIyavIsasAbaMdhe, aagaassthikaayannnnmnnnnannaaiiyviissaabNdhe| 4 prazna-dhammatthikAyaaNNamaNNaaNAIyavIsasAbandhe NaM bhaMte ! kiM desabandhe, savvavandhe ? 4 uttara-goyamA ! desavandhe, No savvabandhe / evaM adhammatthikAyaaNNamaNNaaNAIyavIsasAvandhe vi, evaM AgAsatthikAyaaNNamaNNaaNAIyavIsasAbandhe vi| 5 prazna-dhammasthikAyaaNNamaNNaaNAIyavIsasAvaMdhe NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? . 5 uttara-goyamA ! savvadhaM / evaM adhammasthikAe, evaM AgAsatthikAe vi| kaThina zabdArtha-paogabaMdhe-jIva ke prayoga se hone vAlA bandha, vIsasAbaMdhe-svabhAva se hone vAlA bandha, sAIyavIsasAbaMdhe-jisakI Adi ho aisA svAbhAvika bandha, samvaddhaMsarva kAla / bhAvArtha-1 prazna-he bhagavan ! bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 1 uttara-he gautama ! bandha do prakAra kA kahA gayA hai| yathA-prayoga bandha aura vilasA bandha / 2 prazna-he bhagavan ! vinasA bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u 9 prayoga aura vitrasA baMdha 2 uttara - he gautama! visrasA bandha do prakAra kA kahA gayA hai / yathA-sAdi visrasA bandha aura anAdi visrasA bandha / 3 prazna - he bhagavan ! anAdi vitrasA bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 3 uttara - he gautama ! anAdi vitratA baMdha tIna prakAra kA kahA gayA hai / yathA-dharmAstikAya kA anyonya anAdi visramA bandha, adharmAstikAya kA anyonya anAdi visrasA bandha aura AkAzAstikAya kA anyonya anAdi visrasA bandha / 4 prazna - he bhagavan ! dharmAstikAya kA anyonya anAdi visrasA bandha, kyA deza bandha hai, athavA sarva bandha hai ? 4 uttara - he gautama! deza bandha hai, sarva bandha nahIM / isI prakAra adharmAstikAya kA anyonya anAdi visrasA bandha aura AkAzAstikAya kA anyonya anAdi vibandha ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye arthAt ye bhI deza bandha haiM, sarva bandha nahIM / 5 prazna - he bhagavan ! dharmAstikAya kA anyonya anAdi visrasA bandha kitane kAla taka rahatA hai ? 5 uttara - he gautama! sarvAddhA arthAt sabhI kAla rahatA hai / isI prakAra adharmAstikAya kA anyonya anAdi visrasA bandha aura AkAzAstikAya kA anyonya anAdi visA bandha bhI sarva kAla rahatA hai / 1471 6 prazna - sAIyavIsasAbaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? 6 uttara - goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA baMdhaNapacaie, bhAyaNapacaie, pariNAmapacaie 7 prazna - se kiM taM baMdhaNapacaie ? 7 uttara - baMdhaNapaJcaie jaM NaM paramANu- puggaladuppae siya-tippa For Personal & Private Use Only - Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1472 bhagavatI sUtra - za. 8 u 9 prayoga aura visramA baMdha esiyA jAna dasapaesiya-saMkhe jayaesiya- asaMkhe japae siya- anaMtapaesiyANaM khaMdhANaM vemAyaNidvayAe, vemAyalukkhayAe, vemAyaNiddhalukkhayAe baMdhaNapaJcaie NaM baMdhe samuppajjai, jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukko - se asaMkheja kAlaM / settaM baMdhaNapaccaie / 8 prazna - se kiM taM bhAyaNapaccaie ? 8 uttara - bhAyaNapaJcaie jaM NaM juNNasurA* juNNagula-juNNataMdulANaM bhAyaNapaccaie NaM baMdhe samuppajjai, jahaNNeNaM aMtomuhutta, ukko seNaM saMkhejjaM kAlaM / settaM bhAyaNapaccaie / 9 prazna - se kiM taM pariNAmapaccaie ? 9 uttara - pariNAmapacaie jaM NaM ambhANaM, ambhasvakhANaM jahA taiyasae jAva amohANaM pariNAmapacaie NaM baMdhe samuppajjai, jahaNaNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM chammAsA / settaM pariNAmapacaie / settaM sAIyavIsasAbaMdhe / settaM vIsasAbaMdhe / kaThina zabdArtha -mAyaNapaccaie - bhAjana pratyayika ( AdhAra viSayaka), pariNAmapaccaie - rUpAntara viSayaka, vemAyaNiddhayAe- viSama snigdhatA se, juNNasurA- purAnI madirA, juNNagula -- purAnA gur3a, ammANa - atra kA ( bAdaloM kA ), agbharukkhANaM- abhravRkSoM kA / bhAvArtha - 6 prazna - he bhagavan ! sAdi visrasA baMdha kitane prakAra kahA gayA hai ? 6 uttara - he gautama! tIna prakAra kA kahA gayA hai| yathA-baMdhana pratyayika bhAjana pratyayika aura pariNAma pratyayika | 7 prazna - he bhagavan ! baMdhana pratyayika sAdi vilasA baMdha kise kahate haiM ? For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatA sUtra- za da u 9 prayAga aura visrasA baMdha 7 uttara - he gautama! paramANu, dvipradezika, tripradezika yAvat dasa prade zika, saMkhyAta pradezika, asaMkhyAta pradezika aura ananta pradezika pudgala skandhoM kA viSama snigdhatA dvArA, viSama rUkSatA dvArA aura viSama snigdharUkSatA dvArA baMdhanapratyayika baMdha hotA hai, vaha jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhya kAla taka rahatA hai| isa prakAra baMdhanapratyayika baMdha kahA gayA hai / 8 prazna - he bhagavan ! bhAjanapratyayika sAdi vistrasA baMdha kise kahate haiM ? 8 uttara - he gautama! purAnI madirA, purAnA gur3a aura purAne cAvaloM kA bhAjana- pratyayika sAdi-vitratA baMdha hotA hai / vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta kAla taka rahatA hai| yaha bhAjana- pratyayika baMdha kahA gayA hai / 1473 9 prazna - he bhagavan ! pariNAma pratyayika sAdi visrasA baMdha kise kahate haiM? 9 uttara - he gautama ! bAdaloM kA abhravRkSoM kA yAvat amoghoM ( sUrya ke udaya aura asta ke samaya sUrya kI kiraNoM kA eka prakAra kA AkAra 'amogha' kahalAtA hai) Adi ke nAma tIsare zataka ke sAtaveM uddezaka X meM kahe gaye haiM, - una saba kA pariNAma pratyayika baMdha hotA hai / vaha baMdha jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa taka rahatA hai| isa prakAra pariNAma pratyayika baMdha kahA gayA hai / yaha sAdi-visA baMdha evaM vistrasA baMdha kA kathana huA / vivecana - jo mana, vacana aura kAyArUpa yogoM kI pravRtti se baMdhatA hai, use 'prayoga bandha' kahate haiN| jo svAbhAvika rUpa se baMdhatA hai use 'visrasA bandha' kahate haiM / dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya kI apekSA visrasA bandha ke tIna bheda kahe gaye haiN| dharmAstikAya ke pradezoM kA dUsare pradezoM ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha 'deza bandha' hotA hai, kintu sarva-bandha nahIM hotA / yadi sarva-bandha mAnA jAya to eka pradeza meM dUsare sabhI pradezoM kA samAveza ho jAne se dharnAstikAya eka pradeza rUpa hI raha jAyagA, kintu yaha asaMgata hai / ataH inakA deza-bandha hI hotA haiM, sarva-bandha nahIM / isI taraha adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / snigdhatA Adi guNoM se paramANuoM kA jo bandha hotA hai, use 'bandhanapratyayika bandha' kahate haiM / X dekho bhAga 2 0 713 / For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1474 bhagavatI sUtra - zaM. 8 u 9 prayoga aura visrasA baMdha bhAjana yAnI AdhAra ke nimitta se jo bandha hotA hai, use 'bhAjana pratyayika bandha kahate haiM / jaise-ghar3e meM rakhI huI purAnI madirA gAr3hI ho jAtI hai, purAnA gur3a aura purAne cAvaloM kA piNDa bandha jAtA hai, yaha - 'bhAjana - pratyayika bandha' kahalAtA hai / pariNAma arthAt rUpAntara ke nimitta se jo bandha hotA hai / use 'pariNAma pratyayika bandha' kahate haiM / .. snigdhatA aura rUkSatA ina guNoM se paramANuoM kA bandha hotA hai / yaha bandha kisa prakAra hotA hai, isa viSaya meM niyama batalAte hue kahA hai ki samaddhiyAe baMdho Na hoi, samalukkhayAe vi Na hoi / mAyaniddhalakkhattaNeNa, baMdho u khaMdhANaM / / 1 / / niddhassa nidveNa duyAhiyeNaM lukkhassa lukkheNa vyAhiyeNaM / niddhassa lukaveNa uvei baMdho, jahaNNa vajjo visamo samo vA / / 2 / / artha - samAna snigdhatA meM yA samAna rUkSatA meM skandhoM kA paraspara bandha nahIM hotA viSama snigdhatA aura viSama rUkSatA meM baMdha hotA hai| snigdha kA dviguNAdi adhika snigdha ke mAtha aura rUkSa kA dviguNAdi adhika rUkSa ke sAtha bandha honA hai / jaghanya guNa ko ! chor3akara snigdha kA rUkSa ke sAtha sama yA viSama bandha hotA hai arthAt eka guNa snigdha yA eka guNa rUkSa rUpa jaghanya guNa ko chor3akara zeSa sama yA viSama guNa vAle snigdha athavA rUkSa kA paraspara bandha hotA hai / samAna snigdha kA samAna smigdha ke sAtha tathA samAna rUkSa kA samAna rUkSa ke sAtha bandha nahIM hotA / jaise- eka guNa snigdha kA eka guNa snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA, eka guNa snigdha kA do guNa snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA, kintu tIna guNa snigdha ke sAtha bandha hotA hai / do guNa snigdha kA do guNa snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA, do guNa snigdha kA tIna guNa snigdha ke sAtha bhI bandha nahIM hotA, kintu cAra guNa snigdha ke sAtha bandha hotA hai| jisa prakAra snigdha ke viSaya meM kahA, usI prakAra ke viSaya meM bhI jAna lenA caahiye| eka guNa ko chor3akara para sthAna meM snigdha aura rUkSa kA paraspara sama yA viSama donoM prakAra ke bandha hote haiN| jaise ki eka guNa snigdha kA eka guNa rUkSa ke sAtha bandha nahIM hotA, kintu dvayAdi guNa rUkSa ke sAtha bandha hotA hai / do guNa snigdha kA do guNa rUkSa ke sAtha bandha hotA hai / do guNa snigdha kA tIna guNa rUkSa ke sAtha bhI bandha hotA hai| isa prakAra sama aura viSama donoM prakAra ke bandha hote haiM / For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 9 prayoga baMdha prayoga bandha 10 prazna - se kiM taM paogabaMdhe / 10 uttara - paogabaMdhe tivihe paNNatte, taM jahA - aNAIe vA apajjavasie, sAIe vA apajjavasie, sAIe vA sapajjavasie / tatya NaM je se aNAIe apajjavasie se NaM aTThaNhaM jIvamajjhaparasANaM, tattha vi NaM tinhaM tinhaM aNAIe apajjavasie, sesANaM sAIe / tattha NaM je se sAIe apajjavasie se NaM siddhANaM / tattha NaM je se sAIe sapajjavasie se NaM cauvvihe paNNatte, taM jahAAlAvaNabaMdhe, alliyAvaNabaMdhe, sarIrabaMdhe, sarIrappaogabaMdhe / kaThina zabdArtha - jIvamajjhapae sANaM- jIva ke Atma- pradezoM meM madhya ke pradeza, sesA - bAkI ke AlAvaNabaMdhe -AlApana bandha ( rassI Adi se ghAsa Adi ko bA~dhanA ), alliyA. vaNabaMdhe - lAkha Adi se do vastu ko cipakAnA, sarIrappa ogabaMdhe - zarIra ke prayoga se baMdha honA / 1475 bhAvArtha - 10 prazna he bhagavan ! prayoga-bandha kise kahate haiM ? 10 uttara - he gautama! prayoga baMdha tIna prakAra kA kahA gayA hai / yathA1 anAdi - aparyavasita 2 sAdi - aparyavasita aura 3 sAdi saparyavasita / inameM se jo anAdi - aparyavasita baMdha hai, vaha jIva ke madhya ke ATha pradezoM kA hotA hai| una ATha pradezoM meM bhI tIna tIna pradezoM kA jo baMdha hai, vaha anAdi- aparyavasita baMdha hai, zeSa sabhI pradezoM kA sAdi baMdha hai / siddha jIvoM ke pradezoM kA sAdiaparyavasita baMdha hai| sAdi saparyavasita baMdha cAra prakAra kA kahA gayA hai / yathAAlApana bandha, AlIna bandha, zarIra bandha aura zarIra prayoga bandha / For Personal & Private Use Only \ Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1476 bhagavatI sUtra - za. 8 u 9 prayoga badha 11 prazna - se kiM taM AlAvaNabaMdhe ? 11 uttara - AlAvaNabaMdhe jaM NaM taNabhArANa vA, kaTubhArANa vA, pattabhArANa vA, palAlabhArANa vA, vellabhArANa vA, vettalayA-vAgaMvarata-rajju- valli kusa davbhamAIehiM AlAvaNabaMdhe samuppajjai; jahaNeNaM atomuhuttaM, ukko seNaM saMkhejjaM kAlaM, settaM AlAvaNabaMdhe / kaThina zabdArtha - kaTubhArANa-kASTha kA bhAra, vellabhArANa - latAoM kA bhAra, vetalayA - beMta kI latA / bhAvArtha- - 11 prazna - he bhagavan ! AlApana bandha kise kahate haiM ? 11 uttara - he gautama! ghAsa ke bhAra, lakaDI ke bhAra, pattoM ke bhAra, palAla ke bhAra aura bela ke bhAra, ina bhAroM ko beMta kI latA, chAla, varatrA (moTI rassI), rajju ( rassI), bela, kuza aura DAbha Adi se bAMdhanA - 'AlApana bandha' kahalAtA hai / yaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta kAla taka rahatA hai / yaha AlApana bandha kahA gayA hai / 12 prazna - se kiM taM alliyAvaNabaMdhe ? 12 uttara - alliyAvaNabaMdhe caubvihe paNNatte, taM jahA - lesaNAbaMdhe, uccayabaMdhe, samuccayabaMdhe, sAhaNaNAbaMdhe / bhAvArtha - 12 prazna - he bhagavan ! AlIna baMdha kise kahate haiM ? 12 uttara - he gautama! AlIna bandha cAra prakAra kA kahA gayA hai / yathA - 1 zleSaNA baMdha, 2 uccaya baMdha, 3 samuccaya baMdha aura 4 saMhanana baMdha / For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra za. 8 u. 9 prayoga baMdha 13 prazna - se kiM taM lesaNAbaMdhe ? 13 uttara - lesaNAvaMdhe jaM NaM kuTTANaM, kuTTimANaM, khaMbhANaM, pAsAyANaM, kaTTA, cammANaM, ghaDANaM, paDANaM, kaDANaM chuhA civakhallasilesa-lakkha-mahusitthamAI ehiM lesaNaehiM baMdhe samuppajjaha, jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkheja kAlaM / settaM lesaNAbaMdhe / kaThina zabdArtha - kuTTa - zikhara, kuTTimA - A~gana kI pharasI, khaMbhANaM--staMbha kA, pAsAyANaM prAsAda (mahala) kA, kaTThANaM- lakar3I kA, cammANaM- camar3e kA paDANaM - kapar3e kA kaDA-caTAiyoM kA, chuhA-cUnA, cikkhalla-kacarA yA kIcar3a, silesa - zleSa ( cikanAI ) me, lakkha - lAkha, mahasityasAI - madhusiktha Adi ( moma Adi cikane dravyoM se ) / bhAvArtha--13 prazna---he bhagavan ! zleSaNA baMdha kise kahate haiM ? 13 uttara - he gautama ! zikhara, kuTTima ( pharza ), stambha, prAsAda, kASTha, carma, ghar3A, kapar3A, caTAI Adi kA cUnA, miTTI, kardama (kIcar3a ) zleSa ( vajra lepa), lAkha, moma ityAdi zleSaNa dravyoM dvArA mo bandha hotA hai, vaha 'zleSaNA bandha' kahalAtA hai / yaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta kAla taka rahatA hai / yaha zleSaNA baMdha kahA gayA hai| 1477 14 prazna - se kiM taM uccayabaMdhe ? 14 uttara - uccayabaMdhe jaM NaM taNarAsINa vA, kaTTarAsINa vA, pattarAsINa vA, tusarAsINa vA, bhusarAsINa vA, gomayarAsINa vA, avagararAsINa vA uccatteNaM baMdhe samuppajjai, jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM saMkheja kAlaM, settaM uccayabaMdhe / kaThina zabdArtha - gomayarAsI - gobara kA Dhera, (kaMDoM kA Dhera ) avagararAsI For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1478 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 prayoga badha kacare kA ddher| ____ bhAvArtha-14 prazna-he bhagavan ! uccaya baMdha kise kahate haiM ? 14 uttara-he gautama ! tRNa rAzi, kASTha rAzi, patra rAzi, tuSa rAzi, bhUse kA Dhera, upaloM (chANoM) kA Dhera aura kacare kA Dhera, ina sabhI kA UMce Dhera rUpa se jo baMdha hotA hai, usako 'uccaya baMdha' kahate haiN| vaha jaghanya antarmuharta aura utkRSTa saMkhyeya kAla taka rahatA hai| isa prakAra uccaya baMdha kahA gayA hai| 15 prazna-se kiM taM samuccayabaMdhe ? . . 15 uttara-samuccayabaMdhe ja NaM agaDa-taDAga-NaI-daha-vAvI. pukkhariNI-dIhiyANaM guMjAliyANaM, sarANaM, sarapaMtiyANaM sarasarapaMtiyANaM, bilapaMtiyANaM, devakula-sabha-ppava-thUma-khAiyANaM, parihANaM, pAgAra-TTAlaga-cariya-dAra gopura-toraNANaM, pAsAya-ghara-saraNa-leNa-AvaNANaM,siMghADaga-tiya-cauka-caccara-caumuha mahApahamAINaM, chuhA-civakhallasilesasamuccaeNaM baMdhe samuppajjai, jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhenaM kAlaM / settaM smuccybNdhe| __ kaThina zabdArtha-agaDa-kuA~, taDAga-tAlAba, daha-draha, vAvI-vApI (bAvar3I) pukkhariNI-puSkariNI (kamaloM se yukta bAvar3I), dIhiyANaM-dIpikA, sarANaM-sarovara kA, devakulamaMdiroM, pava-pyAU, thUma-stUpa, parihA-parikhA, pAgAra-kilA (koTa), aTTAlaga-gar3ha yA kile para kA kamarA yA kaMgUre, cariya-gar3ha aura nagara ke madhya kA mArga, dAra-daravAje, gopuranagara dvAra yA kile kA phATaka, leNa-ghara, AvaNA-dukAna, siMghADaga-zRMgATakAkAra mArga, mahApaha-mahApatha (raajmaarg)| bhAvArtha-15 prazna-he bhagavan ! samuccaya baMdha kise kahate haiM ? 15 uttara-he gautama ! kuAM, tAlAba, nadI, braha, vApI, puSkariNI, dIpikA For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 prayoga baMdha . guMjAlikA, sarovara, sarovaroM kI paMkti, baDe sarovaroM kI paMkti, biloM kI paMkti, devakula, sabhA, prapA (pyAU) stUpa, khAI, parikhA, durga (kilA), kaMgare, carika, dvAra, gopura, toraNa, prAsAda (mahala), ghara, zaraNasthAna, leNa (gharavizeSa), dUkAna, zRMgATakAkAra mArga, trika mArga, catuSka mArga, catvara mArga, caturmukha mArga aura rAjamArgAdi kA cUnA, miTTI aura vajra-lepAdi ke dvArA samuccaya rUpa se jo baMdha hotA hai, use 'samuccaya baMdha' kahate haiM / usako sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyeya kAla kI hai / isa prakAra yaha samuccaya baMdha kahA gayA hai| . 16 prazna-se kiM taM sAhaNaNAbaMdhe ? - 16 uttara-sAhaNaNAbaMdhe duvihe paNNatte, taM jahA-desasAhaNaNAbaMdhe ya, sambasAhaNaNAbaMdhe y| kaThina zabdArtha-sAhaNaNA-saMhanana / bhAvArtha-16 prazna-he bhagavan ! saMhanana baMdha kise kahate haiM ? 16 uttara-he gautama ! saMhanana badha do prakAra kA kahA gayA hai| yathAdeza saMhanana baMdha aura sarva saMhanana baMdha / * 17 prazna-se kiM taM desasAhaNaNAbaMdhe ? . 17 uttara-desasAhaNaNAbaMdhe jaM NaM sagaDa-raha-jANa-juggagilli-thilli-sIya-saMdamANI-lohI-lohakaDAha-kaDucchaya-AsaNasayaNakhaMbha-bhaMDamattovagaraNamAINaM desasAhaNaNAbaMdhe samuppajai, jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhenaM kAlaM / settaM desasAhaNaNAbaMdhe / - bhAvArtha-17 prazna-he bhagavan ! deza saMhanana baMdha kise kahate haiM ? - 17 uttara-he gautama ! gADI, ratha, yAna (choTI gADI) yugyavAhana (do For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1480 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 9 prayoga baMdha hAtha pramANa vedikA sahita jampAna - pAlakhI), gilli ( hAthI kI ambADI), thilli ( palANa), zivikA ( pAlakhI), syandamAnI ( vAhana vizeSa ), loDhI, loha kA kar3Aha, kur3achI ( cammaca), Asana, zayana, stambha, miTTI ke bartana, pAtra aura nAnA prakAra ke upakaraNa ityAdi padArthoM ke sAtha jo sambandha hotA haiM, use deza saMhanana baMdha kahate hai / yaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyeya kAla taka rahatA hai| isa prakAra yaha deza saMhanana baMdha kahA gayA hai / 10 prazna - se kiM taM savvasAhaNaNAbaMdhe ? 18 uttara - savvasAhaNaNAbaMdhe se NaM khIrodagamAINaM / settaM savvasAhaNaNAbaMdhe, setaM sAhaNaNAbaMdhe, settaM alliyAvaNabaMdhe / bhAvArtha - 18 prazna - he bhagavan ! sarva saMhanana baMdha kise kahate haiM ? 18 uttara - he gautama ! dUdha aura pAnI kI taraha mila jAnA sarva saMhanana baMdha kahalAtA hai / isa prakAra sarva saMhanana baMdha kahA gayA hai| yaha AlIna baMdha kA kathana pUrNa huA hai / vivecana - jIva ke vyApAra dvArA jo baMdha hotA hai, vaha 'prayoga baMdha' kahalAtA hai / 1 anAdi-aparyavasita, 2 anAdi saparyavasita, 3 sAdi- aparyavasita aura sAdi - saparyavasita / ina cAra bhaMgoM meM se dUsare bhaMga meM prayoga baMdha nahIM hotA, zeSa tIna bhaMgoM se hotA hai / jIva ke asaMkhyAta pradezoM meM se madhya ke jo ATha pradeza haiM, unakA baMdha anAdi - aparyavasita hai / kyoMki jaba jIva kevalI-samudghAta karatA hai, taba usake pradeza sampUrNa loka meM vyApta ho jAte haiM / usa samaya bhI ve ATha pradeza to apanI sthiti meM hI rahate haiM, unameM kisI prakAra kA parivartana nahIM hotaa| isaliye unakA baMdha anAdi aparyavasita hai / unakI sthApanA isa prakAra hai-nIce gostanAkAra cAra pradeza haiM aura unake Upara cAra pradeza haiN| isa prakAra samudAya rUpa se ATha pradezoM kA baMdha / una ATha pradezoM meM bhI pratyeka pradeza kA apane pAsa rahe hue do pradezoM ke sAtha aura Upara yA nIce rahe hue eka pradeza ke sAtha, isa prakAra tIna tIna pradezoM ke sAtha anAdi- aparyavasita baMdha hai / zeSa sabhI pradezoM kA For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - 8 u. 9 prayoga baMdha yogI avasthA taka sAdi saparyavasita baMdha hai aura siddha jIvoM ke pradezoM kA sAdi - aparyavasita baMdha hai / sAdi saparyavasita baMdha ke cAra bheda haiM / yathA-1 AlApana baMdha, 2 AlIna baMdha, 3 zarIra baMdha aura 4 zarIra prayoga baMdha / rassI Adi se tRNAdi ko bAMdhanA - 'AlApana baMdha' hai / lAkha Adi ke dvArA eka padArtha kA dUsare padArtha ke sAtha baMdha honA 'AlInabaMdha' haiM / samudghAta karate samaya vistArita aura saMkocita jIva pradezoM ke sambandha se tejasAdi zarIra pradezoM kA saMbaMdha honA - 'zarIra baMdha' hai athavA samudghAta karate samaya saMkucita hue AtmapradezoM kA sambandha 'zarIra baMdha' hai / audArikAdi zarIra kI pravRtti se zarIra ke pudgaloM ko grahaNa karane rUpa baMdha 'zarIra prayoga baMdha' kahalAtA hai / AlIna baMdha ke cAra bheda kahe gaye haiM / yathA - 1 zleSaNA baMdha, 2 uccaya baMdha, 3 samuccaya baMdha aura 4 saMhananaM bNdh| inakA svarUpa mUla meM batalA diyA gayA hai aura mUla pATha meM Aye hue 'gilli, thilli' Adi zabdoM kA artha pahale batalA diyA gayA hai / 1481 saMbaMdha ke do bheda kahe gaye haiM / yathA- deza - saMhanana baMdha aura sarva saMhanana baMdha | vibhinna padArthoM ke milane se eka AkAra kA bana jAnA - 'saMhanana baMdha' hai| kisI vastu ke eka aMza dvArA kisI anya vastu kA aMzarUpa se sambandha honA 'deza - saMhanana baMdha' kahalAtA hai / jaise pahiyA, juA Adi vibhinna avayava milakara gAr3I kA rUpa dhAraNa kara lete haiM / dUdha aura pAnI kI taraha tAdAtmyarUpa ho jAnA -' - 'sarva saMhanana baMdha' kahalAtA hai / zarIra baMdha 19 prazna - se kiM taM sarIrabaMdhe ? 19 uttara - sarIrabaMdheduvihe paNNatte, taM jahA - puvvapaogapaccaie ya paDuppaNNapaogapacahae ya / 20 prazna - se kiM taM puvvapaogapaccahae ? 20 uttara - puvvapaogapaccaie jaM NaM NeraiyANaM saMsAratthANaM savva For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1482 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 garIra baMdha jIvANaM tattha tattha tesu tesu kAraNesu samohaNamANANaM jIvappaesANaM vaMdhe samuppajai / settaM puvapaogapaJcaie / ___ 21 prazna-se kiM taM paDuppaNNapaogapaJcaie ? 21 uttara-paDuppaNNapaogapaJcaie jaM NaM kevalaNANissa aNa. gArassa kevalisamugdhAeNaM samohayassa tAo samugghAyAo paDiNiyattamANassa aMtarA maMthe vaTTamANassa teyAkammANaM baMdhe samuppajjai / kiM kAraNaM ? tAhe se paesA egattIgayA bhavaMti / settaM paDuppaNNapaogapaccar3ae / setaM sriirbNdhe| kaThina zabdArtha-pusvappaogapaccaie-pUrva prayoga pratyAyaka (pahale ke prayoga sambandhI) paDuppaNNapaogapaccaie-pratyutpanna (vartamAna) prayoga pratyAyaka, saMsAratthANaMsaMsAra meM rahe hue kA, samohaNamANANaM-samudghAta karate hue, paDiNiyattamANassa-pIche nivRtta hote hue, aMtarA-madhya meM, maMthe vaTTamANassa-maMthana meM pravartate hue, egattIgayA-ekatrita / __ bhAvArtha-19 prazna-he bhagavan ! zarIra baMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 19 uttara-he gautama ! zarIra baMdha do prakAra kA kahA gayA hai / yathA1 pUrva-prayoga-pratyayika aura 2 prtyutpnn-pryog-prtyyik| 20 prazna-he bhagavan ! pUrva-prayoga-pratyayika zarIra baMdha kise kahate haiM ? 20.uttara-he gautama ! jahA~ jahA~ jina jina kAraNoM se samudghAta karate hue narayika jIvoM kA aura saMsArI sabhI jIvoM ke jIva pradezoM kA jo baMdha hotA hai, use 'pUrva-prayoga-pratyayika baMdha' kahate haiN| yaha pUrva-prayogapratyayika baMdha hai| 21 prazna-he bhagavan ! pratyutpanna-prayoga-pratyayika baMdha kise kahate haiM ? 21 uttara-he gautama ! kevalosamudghAta dvArA samudghAta karate hue aura samudghAta se vApisa nivRtta hote hue bIca meM manthAnAvasthA meM rahe hue kevala For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 zarIra baMdha 1483 jJAnI anagAra ke tejasa aura kArmaNa zarIra kA jo baMdha hotA hai, use 'pratyutpanna: prayoga-pratyayika baMdha' kahate haiM / (pra0) tejasa aura kArmaNa zarIra ke baMdha kA kyA kAraNa hai ? (u0) usa samaya meM Atma-pradezoM kA saMghAta hotA hai, jisase tejasa aura kArmaNa zarIra kA baMdha hotA hai / isa prakAra yaha pratyutpanna-prayogapratyayika badha kahA gayA hai / yaha zarIra baMdha kA kathana pUrNa huaa| 22 prazna-se kiM taM sarIrappaogabaMdhe ? 22 uttara-sarIrappaogabaMdhe paMcavihe paNNatte, taM jahA-orAliyasarIrappaogabaMdhe, veThabviyasarIrappaogabaMdhe, AhAragasarIrappaogabaMdhe, teyAsarIrappaogabaMdhe, kmmaasriirppogbNdhe| 23 prazna-orAliyasarIrappaogavaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? ___23 uttara-goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA-egidiyaorAliyasarIrappaogabaMdhe, veiMdiyaorAliyasarIrappaogabaMdhe, jAva paMciM. diyoraaliysriirppogvNdhe| - 24 prazna-egidiyaorAliyasarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kai. vihe paNNatte ? __ 24 uttara-goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA-puDhavikkAiyaegidiyaorAliyasarIrappaogabaMdhe, evaM eeNaM abhilAveNaM bheo jahA ogAhaNasaMThANe orAliyasarIrassa tahA bhANiyavyo, jAva For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1484 . bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 zarIra baMdha pajattAgambhavakkaMtiyamaNussapaMciMdiya-orAliya-sarIrappaogabaMdhe ya, appajattAgambhavakkaMtiyamaNussa jAva-baMdhe ya / kaThina zabdArtha-abhilAveNaM-abhilApa (pATha) se| bhAvArtha-22 prazna-he bhagavan ! zarIra-prayoga baMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 22 uttara-he gautama ! zarIra-prayoga baMdha pA~ca prakAra kA kahA gayA hai| yathA-1 audArika zarIra prayoga baMdha, 2 vaikriya zarIra prayoga baMdha, 3 AhAraka zarIra prayoga baMdha, 4 tejasa zarIra prayoga baMdha aura 5 kArmaNa zarIra prayoga bNdh| 23 prazna-he bhagavan ! audArika zarIra prayoga baMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 23 uttara-he gautama ! audArika zarIra prayoga baMdha pAMca prakAra kA kahA gayA hai / yathA-ekeMdriya audArika zarIra prayoga baMdha, beindriya audArika zarIra prayoga bandha yAvat paJcendriya audArika zarIra prayoga bandha / ____24 prazna-he bhagavan ! ekeMdriya audArika zarIra prayoga bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? __ 24 uttara-he gautama ! pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yathA-pRthvIkAyika ekendriya audArika-zarIra prayoga-baMdha ityAdi / isa prakAra isa abhi. lApa dvArA jisa prakAra prajJApanA sUtra ke ikkIsaveM 'avagAhanA saMsthAna pada' meM audArika zarIra ke bheda kahe gaye haiM, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhiye / yAvata paryApta garbhaja manuSya paJcendriya audArika zarIra prayoga-baMdha aura aparyApta garbhaja-manuSya paJceMdriya audArika zarIra-prayoga-baMdha taka kahanA caahiye| 25 prazna-orAliyasarIrappaogavandhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 zarAra vadha . 1485 25 uttara-goyamA ! vIriya-sajoga-sahavvayAe pamAyapaccayA kammaM ca jogaM ca bhavaM ca AuyaM ca paDucca orAliyasarIrappaogaNAmakammassa udaeNaM orAliyasarIrappaogabandhe / 26 prazna-egidiyaorAliyasarIrappaogabandhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? . 26 uttara-evaM ceva,puDhavikkAiyaegidiya orAliyasarIrappaogavandhe evaM ceva, evaM jAva vaNassaikAiyA, evaM beiMdiyA, evaM teiMdiyA, evaM curidiyaa| 27 prazna-tirikkha -joNiya-paMciMdiya - orAliya- sarIrappaoga. bandhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM ? 27 uttara-evaM ce| - 28 prazna-maNussapaMciMdiyaorAliyasarIrappaogabandhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM ? 28 uttara-goyamA ! vIriya-sajoga-sadabvayAe pamAyapacayA jAva AuyaM ca paDucca maNussapaMciMdiyaorAliyasarIrappaogaNAmakammassa udaeNaM0 / - kaThina zabdArtha-vIriya-sajoga-savvayAe-vIrya (zakti) yoga aura sadvya se, pamAyapaccayA-pramAda pratyayika / bhAvArtha-25 prazna-he bhagavan ! audArika-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1486 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 zarIra baMdha 25 uttara-he gautama ! savIryatA, sayogatA aura sadvyatA se, pramAda, karma, yoga, bhAva aura AyuSya Adi hetuoM ke aura audArika-zarIra-prayoga. baMdha nAmakarma ke udaya se audArika-zarIra-prayoga-baMdha hotA hai| . __26 prazna-he bhagavan ! ekeMdriya audArika-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? . 26 uttara-he gautama ! pahale kahe anusAra jAnanA cAhiye / isa prakAra yaha pRthvIkAyika ekeMdriya audArikazarIraprayogabaMdha hai| isI prakAra yAvat vanaspatikAyika ekeMdriya audArikazarIraprayogabaMdha tathA beiMdriya, teiMdriya aura cauiMdriya audArika-zarIra-prayoga-baMdha taka jAnanA caahiye| 27 prazna-he bhagavan ! tithaMca paMcendriya audArika-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai| . 27 uttara-he gautama ! pUrva kathAnusAra jAnanA cAhiye / 28 prazna-he bhagavan ! manuSya paMcendriya audArikazarIra-prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 28 uttara-he gautama ! savIryatA, sayogatA aura sadvyatA se tathA pramAda hetu se yAvat AyuSya Azrita tathA manuSya paJceMdriya audArikazarIraprayoga nAma karma ke udaya se, 'manuSya paJceMdriya audArikazarIraprayoga-baMdha hotA hai| 29 prazna-orAliyasarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kiM desabaMdhe, savvabaMdhe ? 29 uttara-goyamA ! desabaMdhe vi, savvabaMdhe vi|| 30 prazna-egidiyaorAliyasarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kiM desabaMdhe, sabvabaMdhe ? ___ 30 uttara-evaM ceva, evaM puDhavikAiyA, evaM jAva (prazna)maNussa. For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 zarIra bandha 1487 paMciMdiyaorAliyasarIrappaogavaMdhe NaM bhaMte ! kiM desabaMdhe, savvabaMdhe ? (uttara)goyamA ! desabaMdhe vi, savvabaMdhe vi / bhAvArtha-29 prazna-he bhagavan ! audArika-zarIra prayogabaMdha kyA dezabaMdha hai, yA sarvabaMdha hai ? 29 uttara-he gautama ! dezabaMdha bhI hai aura sarvabandha bhI hai| - 30 prazna-he bhagavan ! ekeMdriya audArika zarIra prayoga-bandha kyA dezabandha hai, yA sarvabandha hai ? 30 uttara-he gautama ! dezabandha bhI hai aura sarvabandha bhI hai| isI prakAra yAvat (prazna ) he bhagavan ! manuSya paJceMdriya audArika zarIra-prayogabandha kyA deza-bandha hai, yA sarvabandha hai ? (uttara) he gautama ! dezabandha bhI hai aura sarvabandha bhI hai-yahAM taka kahanA cAhiye / 31 prazna-orAliyasarIrappaogavandhe NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? _____31 uttara-goyamA ! savvabandhe ekkaM samaya, desavandhe jahaNNeNaM ekkaM samayaM, ukoseNaM tiNNi paliovamAiM smyuunnaaii| . 32 prazna-egiMdiyaorAliyasarIrappaogavandhe NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? . 32 uttara-goyamA ! savvavandhe ekkaM samayaM, desavandhe jahaNNeSaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM samayaUNAI / 33 prshn-puddhvikaaiyegiNdiypucchaa| For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1488 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 zarIra baMdha 33 uttara-goyamA ! sabvabandhe ekkaM samayaM, desabandhe jahaNNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM tisamayaUNaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI samayaUNAI; evaM sabbesi savvabandho ekkaM samayaM, desabandho jesiM patthi veubviyasarIraM tesiM jahaNNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM tisamayaUNaM, ukkoseNaM jA jassa ThiI sA samayaUNA kAyavvA / jesiM puNa atthi veubviyasarIraM tesiM desavandho jahaNNeNaM evakaM samayaM, ukkoseNaM jA jassa ThiI sA samayaUNA kAyabvA, jAva maNussANaM desabandhe jahaNNeNaM ekkaM samaya, ukkoseNaM tiNNi paliovamAI smyuunnaaii| kaThina zabdArtha-khuDDAgabhavaggahaNaM-kSullaka-bhava grahaNa, samayaUNAI-samaya kama / bhAvArtha-31 prazna-he bhagavan ! audArika-zarIra-prayogabaMdha kitane kAla taka rahatA hai ? ___31 uttara-he gautama ! sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai aura dezabaMdha jaghanya eka samaya aura utkRSTa eka samaya kama tIna palyopama taka rahatA hai| 32 prazna-he bhagavan ! ekeMdriya audArika-zarIra-prayoga-baMdha kitane kAla taka rahatA hai ? 32 uttara-he gautama ! sarva-baMdha eka samaya taka rahatA hai aura dezabaMdha jaghanya eka samaya aura utkRSTa eka samaya kama bAIsa hajAra varSa taka rahatA hai| 33 prazna-he bhagavan ! pRthvIkAyika ekeMdriya audArika-zarIra-prayoga baMdha kitane kAla taka rahatA hai ? 33 uttara-he gautama ! sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai aura dezabandha jaghanya tIna samaya kama kSullaka bhava paryaMta aura utkRSTa eka samaya kama bAIsa hajAra For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 9 zarIra vaMdha varSa taka rahatA / isI prakAra sabhI jIvoM kA sarvabandha eka samaya taka rahatA hai / dezabandha vaikriya zarIra vAloM ko chor3akara jaghanya tIna samaya kama kSullakabhava taka aura utkRSTa jina jIvoM kI jitanI AyuSya sthiti hai, usameM se eka samaya kama taka rahatA hai| jinake vaikriya zarIra hai, unake dezabandha jaghanya eka samaya aura utkRSTa jinakA jitanA AyuSya hai, usameM se eka samaya kama taka rahatA hai / isa prakAra yAvat manuSyoM meM dezabandha jaghanya eka samaya aura utkRSTa eka samaya kama tIna palyopama taka jAnanA cAhiye / 1489 34 prazna - orAliyasarIrabaMdhaMtaraM NaM bhaMte! kAlao kevacciraM hoi ? 34 uttara - goyamA ! savvabaMdhataraM jahaNNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM tisamayaUNaM, unakose tettImaM sAgarovamAnaM puvvakoDisamayAhiyAI; desavandhaMtaraM jahaNeNaM ekkaM samayaM ukkomeNaM tettIsaM sAgarovamAI tisamayAhiyAiM / , 35 prazna - egiMdiyaorAliyapuccha / 35 uttara - goyamA ! savvavandhaMtaraM jahaNNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM tisamayaUNaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM samayAhiyAI, desavandhaMtaraM jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM / 36 prazna - puDhavikkAiyaegiMdiyapucchA | 36 uttara - savvabaMdhataraM jaheba egiMdiyassa taheva bhANiyavvaM, For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1490 bhagavatI sUtra za. u. 9 zarIrabaMdha " desabaMdhaMtaraM jahaNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM tiSNi samayA / jahA puDhavikkAiyANaM evaM jAva cauriMdiyANaM vAucakAiyavajjANaM, NavaraM savvabaMdhaMtaraM ukko seNaM jA jassa ThiI sA samayAhiyA kAyavvA / vAukkAiyANaM savvabaMdhaMtaraM jahaNaNeNaM khaDDAgabhavaggahaNaM tisamayaUNaM, ukkoseNaM tiSNi vAsasahassAiM samayAhiyAI / desabaMdhaMtaraM jahaNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM / 37 prazna - paMciMdiyatirikkhajoNiyaorAliyapucchA | 37 uttara - savvabaMdhaMtaraM jahaNNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM tisamayaUNaM, ukko seNaM puvvakoDI samayAhiyA / desavaMdhataraM jahA egiMdiyANaM: tahA paMciMdiya-tirikkhajoNiyANaM, evaM maNusmANa vi NiravasesaM bhANiyavvaM jAva ukkoseNaM atomuhuttaM / kaThina zabdArtha- baMdhaMtaraM - baMdha kA antara / bhAvArtha - 34 prazna - he bhagavan ! audArika zarIra ke baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? 34 uttara - he gautama! sarva-baMdha kA antara jaghanya tIna samaya kama kSulkakabhava grahaNa paryaMta hai aura utkRSTa samayAdhika pUrva koTi aura tetIsa sAgara hai| deza-baMdha kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa tIna samaya adhika tetIsa sAgaropama hai / 35 prazna - he bhagavan ! ekeMdriya audArika-zarIra-baMdha kA antara kitane kAla kA hai ? 35 uttara - he gautama ! inake sarva-baMdha kA antara jaghanya tIna samaya For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 9 zarIra baMdha kama kSullakabhatra paryaMta hai aura utkRSTa eka samaya adhika bAIsa hajAra varSa hai / deza baMdha kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka hai / 36 prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyika ekeMdriya audArika- zarIra baMdha kA antara kitane kAla kA hai ? 1491 36 uttara - he gautama! inake sarvabaMdha kA antara jisa prakAra ekeMdriya meM kahA gayA hai, usI prakAra kahanA cAhiye / deza baMdha kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa tIna samaya kA hai| jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM kA kahA gayA, usI prakAra vAyukAyika jIvoM ko chor3akara caturindriya taka sabhI jIvoM ke viSaya meM kahanA cAhiye / parantu utkRSTa sarva-baMdha kA antara jina jIvoM kI jitanI AyaSya sthiti ho usase eka samaya adhika kahanI cAhie arthAt sarva baMdha kA antara samayAdhika AyuSya sthiti pramANa jAnanA cAhie / vAyukAya jIvoM ke sarva-baMdha kA antara jaghanya tIna samaya kama kSullakabhava grahaNa aura utkRSTa samayAdhika tIna hajAra varSa kA hai / inake deza bandha kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka jAnanA cAhie / 37 prazna - he bhagavan ! paMcendriya tiryaJca audArika zarIra bandha kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai ? 37 uttara - he gautama ! unake sarva-bandha kA antara jaghanya tIna samaya kama kSullaka- bhava-grahaNa aura utkRSTa samayAdhika pUrva koTi hai / deza bandha kA antara jisa prakAra ekendriya meM kahA, usI prakAra sabhI paJcendriya tiryaJcoM meM jAnanA caahie| isI prakAra manuSyoM meM bhI samajhanA cAhie yAvat 'utkRSTa antarmuhUrta hai' - yahAM taka kahanA cAhie / 38 prazna - jIvassa NaM bhaMte! egiMdiyatte, NoegiMdiyatte, puNaravi egiMdiyatte egiMdiya orAliya sarIrappaogabaMdhaMtaraM kAlao For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1492 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 zarIra baMdha . . kevacciraM hoii| 38 uttara-goyamA ! savvavaMdhaMtaraM jahaNNeNaM do khuDDAiM bhavaggahaNAiM tisamayaUNAI, ukkoseNaM do sAgarovamasaharasAiM saMkhejavAsamabhahiyAI / desabaMdhaMtaraM jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM, ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhenavAsamabhahiyAI / __39 prazna-jIvassa NaM bhaMte ! puDhavikAiyatte, gopuDhavikAiyatte, puNaravi puDhavikAiyatte puDhavikAiyaegidiyaorAliyasarIrappaogabaMdhantaraM kAlao kevacciraM hoi ? . 39 uttara-goyamA ! savvavandhantaraM jahaNNeNaM do khuDDAiM bhavaggahaNAI tisamayaUNAI ukkoleNaM aNaMtaM kAlaM-arNatA ussappiNI osappiNIo kAlao, khettao aNaMtA logA-asaMkhejA poggalapariyaTTA, te NaM poggalapariyaTTA AvaliyAe. asNkhejibhaago| desabaMdhaMtaraM jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM, unakoseNaM aNataM kAlaM jAva AvaliyAe asNkhejibhaago| jahA puDhavikkAiyANaM evaM vaNassaikAiyavajANaM jAva maNussANaM / vaNassaikAiyANaM doSNi khuDDAiM evaM ceva, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM-asaMkhejAo ussappiNIosappiNIo kAlao, khettao asaMkhejA logA; evaM desavandhantaraM pi ukkoseNaM puddhvikaalo| kaThina zabdArtha-poggalapariyaTTA-pudgala parAvartana / For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 8 u. 9 zarIra bandha bhAvArtha-38 prazna-he bhagavan ! koI jIva ekeMdriya avasthA meM hai, vaha ekeMdriya ko chor3akara kisI dUsarI jAti meM calA jAya aura vahAM se punaH ekeMdriya meM Ave, to ekeMdriya audArika zarIra-prayoga-baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? 38 uttara-he gautama ! sarva-baMdha kA antara jaghanya tIna samaya kama do kSullaka bhava aura utkRSTa saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama hai / dezabaMdha kA antara jaghanya eka samaya adhika kSullakabhava taka hai aura utkRSTa saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama hai| 36 prazna-he bhagavan ! koI jIva, pRthvIkAyika avasthA meM ho, vahAM se pRthvIkAya ke sivAya anya kAya meM utpanna ho aura vahAM se vaha punaH pRthvIkAya meM Ave, to pazvIkAyika ekeMdriya audArika-zarIra-prayoga baMdha kA antara kitane kAla kA hai ? .: 39 uttara-he gautama ! sarva-baMdha kA antara jaghanya tIna samaya kama do kSullakabhava paryaMta aura utkRSTa kAla kI apekSA ananta kAla-ananta utsapiNI aura avasapiNI hai / kSetra kI apekSA ananta loka-asaMkhya pudgala parAvartana hai| vaha pudgala parAvartana AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai arthAt AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya haiM, utane pudgala-parAvartana hai / deza-baMdha kA aMtara. jaghanya samayAdhika kSullaka bhava aura utkRSTa ananta kAla yAvat AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samayoM ke barAbara asaMkhya pudgala parAvartana hai| jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM kA aMtara kahA gayA, usI prakAra vanaspatikAyika jIvoM ko chor3akara manuSya taka sabhI jIvoM ke viSaya meM jAnanA cAhiye / vanaspatikAyika jIvoM ke sarva-baMdha kA aMtara jaghanya kAla ko apekSA tIna samaya kama do kSullaka bhava aura utkRSTa asaMkhya kAla-asaMkhya utsarpiNI aura ava. sarpiNI taka hai / kSetra kI apekSA asaMkhya loka haiN| deza-baMdha kA antara jaghanya samayAdhika kSullaka bhava taka hai aura utkRSTa pRthvIkAya ke sthiti kAla taka arthAt asaMkhya utsapiNI avasarpiNI yAvat asaMkhya loka taka hai| For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra za. 8 u. 9 zarIra baMdha 40 prazna - eesi NaM bhaMte ! jIvANaM orAliyasarIrassa desavaMdhagANaM, savvabaMdhagANaM, abaMdhagANa ya kayare kapare - jAva visesAhiyA vA ? 40 uttara - goyamA ! savvatthovA jIvA orAliyasarIrassa savva baMdhagA, abandhagA visesAhiyA, desabandhagA asaMkhejjaguNA / " bhAvArtha - 40 prazna - he bhagavan ! audArika zarIra ke deza baMdhaka, sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya aura vizeSAdhika hai ? 40 uttara - he gautama! sabase thoDe jIva audArika- zarIra ke sarva-baMdhaka haiM, unase abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM aura unase deza baMdhaka jIva asaMkhyAtaguNa hai| 1868 vibecana - zarIra bandha ke do bheda kahe gaye haiM, unameM pUrva prayukta prayoga-vandha vedanA kaSAyAdi samudghAtarUpa jIva ke vyApAra se hone vAlA jIva pradezoM kA bandha hotA hai athavA jIva pradezAzrita tejas kArmaNa-zarIra kA jo bandha hotA hai, use 'pUrva prayoga pratyayika baMdha' kahate haiM / vartamAna kAla meM kevalIsamudghAta rUpa jIva vyApAra se honevAlA taijasa aura kArmaNa zarIra kA jo bandha hai, use 'pratyutpanna prayoga pratyayika vaMdha' kahate haiM / zarIra prayoga-baMdha ke audArika zarIra prayoga-badha Adi pAMca bheda kahe gaye haiM aura audArika zarIra ke pRthvIkAyikAdi bheda-prabheda kahe gaye haiM / audArika- zarIra prayoga-bandha savIryatAdi ATha kAraNoM se hotA hai / yathA1 savIyaMtA - vIryAntarAya karma ke kSamopazama se utpanna zakti ko 'savIryatA' kahate haiM / 2 sayogatA -- manoyogAdi kA vyApAra / 3 saddravyatA -- usa prakAra ke pudgalAdi dravya | 4 pramAda / 5 karma -- ekendriyAdi jAti nAma karma / 6 yoga- kAya yogAdi / 7 bhava-tiryaJcAdibhava / 8 AyuSya tiryaJcAdi kA AyuSya / ina kAraNoM se udaya prApta audArika zarIra prayoga nAma karma se audArika zarIra prayoga baMdha hotA hai / isa para pUrvAcArya ne havelI kA dRSTAnta dekara samajhAyA hai / yathA 1 dravya -- cUnA, ITa Adi / 2 vIrya - uparokta padArthoM ko kharIdane meM puruSArthaM / 3 sayoga - uparokta vastuoM kA saMyoga milAnA / 4 yoga-kArIgara Adi kA vyApAra / 5 karma - zubha karma kA udaya / 6 AyuSya - havelI banAnevAle kA AyuSya pUrA ho, to havelI For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra. 8 u. 9 zarIra baMdha pUrI bane anyayA adhUrI raha jAya / 7 bhava- jisameM jaimI zakti hotI hai, vaha vaisI havelI banAtA hai, kintu manuSya ke binA havelI nahIM bana sakatI / 8 kAla - tImare, cauthe aura pAMcaveM Are meM havelI banatI hai / ye ATha bola zarIra para ghaTAye jAte haiM / 1 vIrya una pudgaloM ko ekatrita karanA / 2 dravya zarIra banane yogya pudgala / 3 sayoga - manoyoga ke pariNAma / 4 yoga- kAyA kAvyAra / 5 karma - jisa jIva ne jaise zubhAzubha karma kiye haiM, usI ke anusAra zubhAzubha zarIra banatA hai / 6 AyuSya - yadi AyuSya lambA ho, to zarIra pUrA banatA hai, nahIM to aparyApta avasthA meM hI maraNa ho jAtA haiM / 7 bhava-tiyaMca aura manuSya ke binA audArika zarIra nahIM bntaa| kAla-kAla ke anusAra jIvoM ke zarIra kI avagAhanA hotI hai / isa prakAra audArika zarIra kA bandha uparokta ATha kAraNoM se hotA hai / audArika zarIra kA vadha, deza-vandha bhI hotA hai aura sarva-bandha bhI hotA hai / jima prakAra ghRtAdi se bharI huI aura agni se tapI huI kar3AhI meM jaba apUpa ( mAlapuA ) DAlA jAtA hai, to DAlate ho prathama samaya meM vaha ghRtAdi ko kevala khIMcatA hai / usa ke bAda dUsare samayoM meM ghRtAdi kI grahaNa bhI karatA hai aura chor3atA bhI hai, usI prakAra jIva jaba pUrva zarIra ko chor3a kara dUsare zarIra ko dhAraNa karatA hai, tatra prathama samaya meM utpatti sthAna meM rahe hue zarIra yogya pudgaloM ko kevala grahaNa karatA hai, isalie yaha sarva-bandha hai / usake bAda dvitIyAdi samayoM meM zarIra yogya pudgaloM ko grahaNa bhI karatA hai aura chor3atA bhI hai, isalie yaha deza bandha hai / isaliye audArika zarIra kA sarva-bandha bhI hotA hai aura dezabandha bhI hotA hai / 1495 Upara mAlapue kA dRSTAMta dekara yaha batAyA hai ki sarvabandha eka samaya kA hotA hai| jaba vAyukAyika jIva athavA manuSyAdi vaikriya zarIra karake use chor3a detA hai, taba chor3ane ke vAda audArika zarIra kA dezabaMdha karatA hai| usake pazcAt dUsare samaya meM yadi usakA maraNa ho jAya taba dezabaMdha jaghanya eka samaya kA hotA hai / audArika zarIradhArI jIvoM kI utkRSTa sthiti tIna patyApama kI hotI hai / usameM se prathama samaya meM jIva sarvabandhaka rahatA hai, usake bAda eka samaya kama tIna patyopama taka dezabaMdhaka rahatA hai / . ekendriya jIvoM kI utkRSTa sthiti 22 hajAra varSa kI hai / usameM prathama samaya meM vaha sarvabaMdhaka hotA hai aura usake bAda eka samaya kama 22 hajAra varSa taka dezabaMdhaka rahatA hai / pRthvI jIva tIna samaya kI vigrahagati se utpanna huA, to vaha tIsare For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 zarIra baMdha samaya meM sarvabaMdhaka hotA hai| zeSa samaya meM kSullaka-bhava pramANa apanI jaghanya Ayu paryanta dezabaMdhaka hotA hai / isaliye pRthvIkAyika jIva ke liye yaha kahA gayA hai ki tIna samaya kama kSullaka bhava paryanta vaha jaghanya dezabaMdhaka hotA hai / apanI apanI kAyA aura jAti meM jo choTe se choTA bhava ho, use 'kSullaka bhava' kahate haiM / eka muhUrta meM sUkSma nigoda ke 65536 kSullaka bhava hote haiN| eka zvAsocchvAsa meM sattaraha jhAjharA (kucha adhika) kSullaka bhava hote haiN| ___ pRthvIkAya ke to eka muhUrta meM 1282 4 kSullaka bhava hote haiM / ityAdi / apkAya, teukAya, vanaspatikAya, beindriya, teindriya aura caturindriya jIvoM kA dezabaMdha jaghanya tIna samaya kama kSullaka bhava grahaNa paryanta hai / kyoMki unameM vaikriya-zarIra nahIM hotaa| utkRSTa dezabaMdha apkAya kA sAta hajAra varSa, te ukAya kA tIna ahorAtra, vanaspatikAya kA dasa hajAra varSa, beindriya kA bAraha varSa. teindriya kA 49 dina, caturindriya kA chaha mahIne kI sthiti hai, usameM eka samaya kama zeSa dezabaMdha hotA hai| isa prakAra jisakI jitanI sthiti hai, usameM eka samaya kama zeSa dezabaMdha hotA hai| vaikriya-zarIra vAloM meM dezabadha jaghanya eka samaya aura utkRSTa apanI apanI sthiti meM eka samaya kama hotA hai| sarvabandha kA antara jaghanya tIna samaya kama kSullaka bhava grahaNa paryanta hai / kyoMki koI jIva, tIna samaya kI vigraha gati se audArika-zarIradhArI jIvoM meM utpanna huA, to vigrahagati ke do samaya meM anAhAraka rahatA hai aura tIsare samaya meM sarva bandhaka hotA hai| kSullaka bhava taka jIvita rahakara mRtyu ko prApta ho gayA aura audArika-zarIradhArI jIvoM meM utpanna huA, vahA~ pahale samaya meM sarvabandhaka hotA hai / isa prakAra sarvabandhaka kA sarvabandhaka ke sAtha antara, vigrahagati ke tIna samaya kama kSullaka bhava hotA hai| utkRSTa samayAdhika pUrvakoTi aura tetIsa sAgaropama hotA hai, kyoMki koI jIva, avigraha gati dvArA manuSya Adi gati meM utpanna huA, vahA~ prathama samaya meM sarvabandhaka rahatA hai / phira pUrvakoTi taka jIvita rahakara mRtyu ko prApta huA, vahA~ se tetIsa sAgaropama kI sthitivAlA nairayika huA athavA anuttara vimAnavAsI deva huaa| vahAM se cyavakara tIna samaya kI vigrahagati dvArA audArikazarIradhArI jIva huA / vahAM vigraha gati meM do samaya taka anAhAraka rahatA hai aura tIsare samaya meM audArika-zarIra kA sarvabandhaka rahatA hai / aba vigraha gati meM do samaya taka jo anAhAraka rahA thA, unameM se eka samaya pUrvakoTi ke sarvabaMdhaka ke sthAna meM DAla diyA jAya, to vaha pUrvakoTi pUrNa ho jAtI hai aura usake Upara eka samaya adhika bacA huA rahatA hai / isa prakAra sarvabandha kA utkRSTa antara eka samayAdhika pUrva-koTi aura For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 zarIra bandha 1497 tetIma sAgaropama hotA hai| audArika-zarIra ke dezabandha kA antara jaghanya eka samaya hai, kyoMki dezabandhaka mara kara avigraha gati se utpanna ho gayA, to vahAM vaha prathama samaya meM to sarvabandhaka rahatA hai aura dvitIyAdi samayoM meM dezabandhaka ho jAtA hai / isa prakAra dezabandhaka kA dezabandhaka ke sAtha antara eka samaya kA hai / utkRSTa tIna samaya adhika tetIsa sAgaropama kA hai / kyoMki deza bandhaka mara kara tetIsa sAgaropama kI sthiti meM narayika yA devoM meM utpanna ho gyaa| vahA~ se cyavakara tIna samaya kI vigraha gati se AMdArika-zarIradhArI jIvoM meM utpanna ho gyaa| isa prakAra vigraha gati meM do samaya taka anAhAraka rahA aura tIsare samaya meM sarvabandhaka huA aura phira dezabandhaka ho gayA / isa prakAra yaha dezabandhaka kA utkRSTa antara ghaTita hotA hai| audArika-zarIra bandha kA yaha sAmAnya antara kahA gayA hai| Age tIna sUtroM meM ekeMdriya Adi kA kathana karate hue audArika-zarIra-bandha kA antara vizeSa rUpa se batalAyA gayA hai / uparokta rIti me una saba kA antara ghaTita kara lenA cAhiye / isake Age prakArAntara se audArika-zarIra bandha kA antara batalAyA gayA hai / koI ekeMdriya jIva, tIna mamaya kI vigraha-gati dvArA utpanna huA, to vigraha-gati meM do samaya anAhAraka rahatA hai aura tIsare samaya meM sarvabandhaka rahatA hai| phira tIna samaya kama kSullaka bhava pramANa AyuSya pUrNa karake.ekendriya ke sivAya baMindriya Adi jAti meM utpanna ho jAya, aura vahA~ bhI kSullaka bhava kI sthiti ko pUrNa karake avigraha gati dvArA ekeMdriya jAti meM utpanna ho, to vahAM prathama samaya meM sarva-baMdhaka rahatA hai / isa prakAra sarva-baMdha kA jaghanya antara tIna samaya kama do kSullaka bhava hotA hai / koI pRthvIkAyika jIva, avigraha gati dvArA utpanna ho, to vahAM vaha prathama samaya meM sarva bandhaka hotA hai| vahAM bAIsa hajAra varSa kI sthiti ko pUrNa karake marakara trasakAyika jIvoM meM utpanna ho jaay| vahAM bhI saMkhyAta varSAdhika do hajAra sAgaropama kI utkRSTa kAyasthiti ko pUrNa kara ke phira ekeMdriya jIvoM meM utpanna ho to vahAM prathama samaya meM vaha sarva-baMdhaka hotA hai / isa prakAra sarva-bandha kA utkRSTa antara saMkhyAta varSAdhika do hajAra sAgaropama hotA hai| yahAM yadi sarva-bandha ke eka samaya kama ekeMdriya jIva kI utkRSTa bhava-sthiti ko sakAya kI kAyasthiti meM prakSipta kara diyA jAya, to bhI saMkhyAta varSa hI hote haiM / kyoMki saMkhyAta ke bhI saMkhyAta bheda hote haiM / deza-bandha kA antaraM jaghanya eka samaya adhika kSullaka bhava hai aura utkRSTa saMkhyAta varSAdhika do hajAra sAgaropama hai / For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1498 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 zarIra baMdha koI pRthvIkAyika jIva marakara pRthvIkAyika jIvoM ke sivAya dUsare jIvoM meM utpanna ho jAya aura vahA~ se marakara punaH pRthvIkAya meM utpanna ho, to usake sarva-bandha kA antara jaghanya tIna samaya kama do kSullaka bhava hai / utkRSTa kAla kI apekSA ananta kAlaananta utsarpiNI, avasarpiNI hai arthAt ananta kAla ke samayoM meM utsarpiNI avasarpiNI kAla ke samayoM kA apahAra kiyA jAya arthAt bhAga diyA jAya, to ananta utsarpiNI avasarpiNI kAla hotA hai / kSetra kI apekSA ananta loka hai arthAt ananta kAla ke samayoM meM lokAkAza ke pradezoM dvArA apahAra kiyA jAya to ananta loka hote haiN| banaspatikAya kI kAsthiti ananta kAla kI hai, isa apekSA sarvabandha kA utkRSTa antara ananta kAla hai / yaha ananta kAla asaMkhya pudgala-parAvartana pramANa hai / dasa koTA-koTi addhA patyopamoM kA eka sAgaropama hotA hai / dasa koTAkoTi sAgaropamoM kA eka avasarpiNI kAla hotA hai aura itane hI samaya kA eka utsarpiNI kAla hotA hai / aisI ananta avasarpiNI aura utsapiNI. kA eka pudgalaparAvartana hotA hai / asaMkhya samayoM kI eka AvalikA hotI hai, usa AvalikA ke asaMkhyAta samayoM kA jo asaMkhyAtavAM bhAga hai, usameM jitane samaya hote haiM. utane pudgala-parAvartana yahAM liya gaye haiN| inakI saMkhyA bhI asaMkhya ho jAtI hai / kyoMki asaMkhya ke bhI asaMkhya bheda haiM / isI prakAra Age sarva-bandha aura dezabandha kA antara svayaM ghaTita kara lenA caahiye| audArika-zarIra ke bandhakoM ke alpa-bahutva meM saba me thor3e sarva-bandhaka jIva haiM, kyoMki ve utpatti ke samaya hI pAye jAte haiM / unase abandhaka. jIva vizeSAdhika haiM / kyoMki vigraha-gati meM aura siddha-gati meM jIva abandhaka hote haiM / ve sarva-bandhakoM kI apekSA vizeSAdhika haiN| unase dezabaMdhaka asaMkhyAta guNA haiM. kyoMki dezabandha kA kAla asaMkhyAta guNA hai / vaikriya zarIra prayoga baMdha 41 prazna ubviyasarIrappaoga-baMdhe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? 41 uttara-goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-egidiya ceuviya For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 vaikriya garIra prayoga baMdha sarIrappaogabaMdhe ya paMceMdiyaveubviyasarIrappaogabaMdhe y| .42 prazna-jai egidiyaveubviyasarIrappaogavaMdhe kiM vAupakA. iyaegidiyasarIrappaogabaMdhe, avAukkAiyaegidiyasarIrappaogabaMdhe ? 42 uttara-evaM eeNaM abhilAveNaM jahA ogAhaNasaMThANe veubviyasarIrabheo tahA bhANiyabbo, jAva pajattAsavvaTThasiddhaaNuttarovavAiyakappAiyavemANiyadevapaMciMdiyaveuvviyasarIrappaogabaMdhe ya, apajattAsamvaTThasiddha-jAva paogabaMdhe ya / _____43 prazna-verabbiyasarIrappaogavaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammarasa udaeNaM ? 43 uttara-goyamA ! vIriya sajoga-sahabbayAe jAva AuyaM vA laddhi vA paDucca veubviyasarIrappaogaNAmAe kammassa udaeNaM veubviysriirppogbNdhe| . . 44 prazna-cAukAiyaegiMdiyaveuvviyasarIrappaoga pucchaa| 44 uttara-goyamA ! vIriya-sajoga-saddavvayAe evaM ceva jAva ladidha paDucca vAukkAiyaegidiyaveubviya-jAva- baMdhe / bhAvArtha-41 prazna-he bhagavan ! kriya-zarIra prayoga:baMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai? . 41 uttara-he gautama ! do prakAra kA kahA gayA hai| yathA-1 ekendriya baiMkriya-zarIra prayoga-bandhaM aura 2 paMcendriya vaikriya-zarIra prayoga-bandha / For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1500 bhagavatI sUtra -- za. 8 u. 9 vaikriya zarIra prayoga baMdha 42 prazna - he bhagavan ! yadi ekendriya vaikriya zarIra prayoga-baMdha hai, to kyA vAyukAyika ekendriya vaikriyazarIra prayoga-baMdha hai, athavA avAyukAyika ekendriya vakriya- zarIra prayoga-baMdha hai ? 42 uttara - he gautama! isa prakAra isa abhilApa dvArA, prajJApanAsUtra ke ikkIsaveM avagAhanA saMsthAna pada meM baMkriya zarIra ke bheda kahe gaye haiM, usI prakAra yahAM bhI kahanA cAhiye yAvat paryApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMcendriya vaikriya zarIra prayoga-bandha aura aparyApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika beba paMcendriya vakriya- zarIra prayoga baMdha / 43 prazna - he bhagavan ! vaikriya zarIra prayoga baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 43 uttara - he gautama ! savIryatA, sayogatA, saddravyatA yAvat AyuSya aura labdhi ke kAraNa tathA vaMkriya zarIra prayoga nAma-karma ke udaya se vaikriyazarIra prayoga-bandha hotA hai / 44 prazna - he bhagavan ! vAyukAyika ekendriya vaikriya zarIra prayoga-bandha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 44 uttara - he gautama ! savIryatA, sayogatA, saddravyatA yAvat AyuSya aura labdhi ke kAraNa evaM vAyukAyika ekendriya vakriya- zarIra prayoga nAma karma ke udaya se, vAyukAyika ekendriya vaikriya zarIra prayoga-baMdha hotA hai / 45 prazna - rayaNappabhApuDhaviNeraiya-paMciMdiya - veubviya sarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udapaNaM ? 45 uttara - goyamA ! vIriya-sajoga-saddavvayAe jAva AuyaM vA paDucca rayaNappabhApuDhavi - jAva bandhe, evaM jAva ahe sattamAe / For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. bhagavatI sUtra-. 8 u. 9 vakriya garIra prayoga baMdha 1501 46 prazna-tirikkhajoNiyapaMciMdiyaveubviyasarIra pucchaa| .. 46 uttara-goyamA ! vIriya0 jahA vAukAiyANaM, maNussapaMciMdiyaveubviya0 evaM ceva / amurakumArabhavaNavAsidevapaMciMdiyaveubviya0 jahA rayaNappabhApuDhaviNeraiyANaM, evaM jAva thaNiyakumArA, evaM vANamaMtarA, evaM joisiyA, evaM sohammakappovayA vemANiyA, evaM jAva accuyagevejakappAIyA vemANiyA aNutarovavAiyakappAIyA vemANiyA evaM ceva / 47 prazna ubviyasarIrappaogabaMdhe NaM. bhaMte ! kiM desabandhe, savvabaMdhe ? . 47 uttara-goyamA ! desavandhe vi, savvabaMdhe vi / vAukAiyaegidiya0 evaM ceva, rayaNappabhApuDhaviNeraiyA evaM ceva, evaM jAva annuttrovvaaiyaa| 48 prazna ubviyasarIrappaogabandhe - paM. bhaMte ! kAlao keva. ciraM hoi ? - 48 uttara-goyamA ! savvabandhe jahaNNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM do samayA / desabaMdhe jahaNNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI smyuunnaaii| 49 prazna-vAukAiyaegidiyaveubviya pucchaa| 49 uttara-goyamA ! savvabaMdhe ekkaM samaya, desabaMdhe jahaNNeNaM For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1502 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 vaikriya zarIra prayoga baMdha ekkaM samaya, uko seNaM aMtomuhuttaM / bhAvArtha-45 prazna-he bhagavan ! ratnaprabhAvI narayika-paMcendriya-kriyazarIra prayogabaMdha kipta karma ke udaya se hotA hai ? 45 uttara-he gautama ! savIryatA, sayogatA aura sadvyatA yAvat AyuSya ke kAraNa evaM ratnaprabhA pRthvI narayikapaMcendriya-bakriyazarIra nAma karma ke udaya se, ratnaprabhA pRthvI narayika-paMcendriya vaikriyazarIra prayogabaMdha hotA hai| isI prakAra yAvat adhaHsaptama naraka pRthvI taka kahanA cAhiye / / 46 prazna-he bhagavan ! tiryacayonika paMceM draya-vakriya-zarIra prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 46 uttara-he gautama ! savIryatA, sayogatA, sadravyatA yAvat AyuSya aura labdhi ke kAraNa tathA tiryaMcayonika paMcendriya vaikriya-zarIra prayoga nAmakarma ke udaya se hotA haiN| isI prakAra manuSya paJcendriya kriya-zarIra prayogabaMdha ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye / asurakumAra bhavanavAsI deva yAvata stanitakupAra bhavanavAsI deva, vAgavyantara, jyotiSI, saudharmakalpotpannaka vaimAnika deva yAvat accuta kalpotpatraka vaimAnika deva, graMveyaka kalpAtIta vaimAnika deva tathA anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika deva, ina sabakA kathana ratnaprabhA pRthvI ke narayikoM ke samAna jAnanA caahiye| ___ 47 prazna-he bhagavan ! kriya-zarIra prayoga-bandha kyA dezabandha hai yA sarvabandha hai ? ____47 uttara-he gautama ! dezabandha bhI hai aura sarvabandha bhI hai / isI prakAra vAyukAyika ekendriya vaikriya-zarIra prayogavandha tathA ratnaprabhA pRthvI narayika vaikriya-zarIra prayoga-baMdha se lagAkara yAvat anuttaropapAtika devoM taka jAnanA caahiye| 48 prazna-he bhagavan ! vaikriya-zarIra prayogabaMdha kitane kAla taka rahatA For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bagagatI sUtra-za.. 8 u 9 zarIra prayoga baMdha 1503 : 48 uttara-he gautama ! sarvabaMdha jaghanya eka samaya aura utkRSTa do samaya taka aura dezabaMdha jaghanya eka samaya aura utkRSTa eka samaya kama tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| 49 prazna-he bhagavan ! vAyukAyika ekendriya vakriyazarIra prayogabaMdha kitane kAla taka rahatA hai ? __49 uttara-he gautama ! sarva-badha eka samaya taka aura deza-baMdha jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai| 50 prazna-rayaNappabhApuDhaviNeraDya pucchA / 50 uttara-goyamA ! savvabaMdhe ekkaM samayaM, desabaMdhe jahaNNeNaM dasavAsasahassAI tisamayaUNAI, unakoseNaM sAgarovamaM samayaUNaM, evaM jAva ahe sattamA, NavaraM desabaMdhe jassa jA jahaNiyA ThiI sA tisamayaUNA kAyavvA, jAva ukkomiyA sA samayaUNA / paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM maNussANa ya jahA vAukAiyANaM, asurakumAraNAgakumAra0 jAva aNuttarovavAiyANaM jahA NeraiyANaM; NavaraM jarasa jAThiI sA bhANiyabvA, jAva aNutarovavAiyANaM savvavaMdhe ekkaM samayaM, desabaMdhe jahaNNeNaM ekkatImaM sAgarovamAiM tisamayaUNAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM smyuunnaaii| - 51 prazna-veubviyasarIrappaogavaMdhataraM NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoii| 51 uttara-goyamA ! savvabaMdhaMtaraM jahaNNeNaM ekkaM samayaM, For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1504 bhagavatI mUtra-za. 8 u. 6 vaikriya zarIra prayoga baMdha - ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM-aNaMtAo-jAva AvaliyAe asaMkhejar3abhAgo; evaM desabaMdhaMtaraM pi| 52 prazna-cAukkAiyaveuvviyasarIra pucchaa| 52 uttara-goyamA ! savvabaMdhaMtaraM jahaNNeNaM aMtomahattaM, upako. seNaM paliovamassa asaMkhejaibhAga; evaM desabaMdhaMtaraM pi / 53 prshn-tirikkhjonniypNciNdiyveubviysriirppogbNdhtrN-pucch| 53 uttara-goyamA ! savvabaMdhaMtaraM jahaNNeNaM atomuhattaM, ukko. meNaM puvakoDipahuttaM; evaM desabaMdhataraM pi, evaM maNusassa vi| bhAvArtha-50 prazna--he bhagavan ! ratnaprabhA-pRthvI-narayika vaikriyazarIra prayoga-badha kitane kAla rahatA hai ? 50 uttara-he gautama ! sarva-bandha eka samaya taka rahatA hai / deza-baMdha jaghanya tIna samaya kama dasa hajAra varSa taka tathA utkRSTa eka samaya kama eka sAgaropama taka rahatA hai| isa prakAra yAvat adhaHsaptama naraka-pRthvI taka jAnanA cAhiye, paraMtu jitanI jisakI jaghanya sthiti ho, usameM tIna samaya kama jaghanya deza-baMdha jAnanA cAhiye aura jisakI jitanI utkRSTa sthiti ho, usameM eka samaya kama utkRSTa deza-baMdha jAnanA cAhiye / paMcendriya tiyaMca aura manuSya kA kathana vAyukAyika ke samAna jAnanA caahiye| asurakumAra, nAgakumAra yAvat anuttaropapAtika devoM kA kathana narayika ke samAna jAnanA cAhiye, parantu jinakI jitanI sthiti ho, utanI kahanI cAhiye, yAvat anuttaropapAtika devoM kA sarvahaMdha eka samaya taka rahatA hai aura deza-baMdha jaghanya tIna samaya kama ikattIsa sAgaropama aura utkRSTa eka samaya kama tetIsa sAgaropama taka kA hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 vaikriya zarIra prayoga baMdha 1505 51 prazna-he bhagavan ! vaikriya-zarIra-prayoga-baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? 51 uttara--he gautama ! sarvabaMdha kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla-ananta utsapiNo avasarpiNI yAvat AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samayoM ke barAbara pudgalaparAvartana taka rahatA hai| isI prakAra deza. baMdha kA antara bhI jAna lenA caahie| . 52 prazna-he bhagavan ! vAyukAyika vaikriya zarIra-prayoga-baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? 52 uttara-he gautama! sarva-baMdha kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hotA hai| isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAnanA caahiye| 53 prazna-he bhagavan ! tiryaMcayonika paMcendriya vaikriya-zarIra prayoga-baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? 53 uttara-he gautama! sarvabaMdha kA antara jaghanya antarmuharta aura utkRSTa pUrva-koTi pRthaktva kA hotA hai| isI prakAra deza-baMdha kA antara bhI jAnanA cAhie aura isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / .54 prazna-jIvassa NaM bhaMte ! vAukAiyatte, NovAukAiyatte, puNaravi vAukAiyatte vAukAiyaegidiyaveuviyapucchA / 54 uttara-goyamA ! savvabandhantaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNataM kAlaM-vaNassaikAlo, evaM desabandhantaraM pi / - 55 prazna-jIvassa NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhaviNeraiyatte, No. rynnppbhaapuddhvi0pucchaa| For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1506 bhagavatI sUtra-za. = u. 9 ve kriya zarIra prayoga baMdha .. 55 uttara-goyamA ! savvavandhantaraM jahaNNeNaM dasavAsamaharamAI aMtomuhuttamabhahiyAI, ukkoseNaM vaNassaikAlo, desavandhantaraM jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassaikAlo; evaM jAva ahe. sattamAe, NavaraM jA jassa ThiI jahaNiyA sA savvavandhantare jahaNNeNaM aMtomuhuttamabhahiyA kAyavvA, sesaM taM ceva / paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNussANa ya jahA vAukAiyANaM; asurakumAraNAgakumAra0 jAva sahassAradevANaM eesiM jahA rayaNappabhApuDhaviNeraiyANaM, NavaraM savvabaMdhaMtare jasta jA ThiI jahaNiyA sA aMtomuhuttamabhahiyA kAyavvA, sesaM taM ceva / 56 prazna-jIvassa NaM bhaMte ! ANayadevatte, NoANaya-pucchA / 56 uttara-goyamA! savvabaMdhataraM jahaNNeNaM aTThArasa sAgarovamAiM vAsapuhattamabhahiyAI, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM-vaNassaikAlo, desabaMdhataraM jahaNNeNaM vAsa huttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM-caNassaikAlo; evaM jAva accue / NavaraM jarasa jA ThiI sA savvabaMdhaMtaraM jahaNNeNaM vAsapuhattamabhahiyA kAyavvA, sesaM taM ceva / 57 prshn-gevejkppaaiiy-pucchaa| 57 uttara-goyamA ! savvabaMdhataraM jahaNNeNaM bAvIsaM sAgarovamAiM vAsapuhattamabhahiyAI, ukkoseNaM aNaMtaM kaalN-vnnssikaalo| desabaMdhataraM jahaNNeNaM vAsapuhattaM, unakoseNaM vnnssikaalo| For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 vaikriya pArIra prayoga baMdha 1507 kaThina zabdArtha-vAsapuhatta-varSapRthaktva (do varSa se no varSa taka) manbhahiyA-adhika / bhAvArtha-54 prazna-he bhagavana ! koI jIva, vAyukAyika avasthA meM ho, vahA~ se marakara vaha vAyakAyika ke sigaya dUsare kAya meM utpanna ho jAya aura phira vaha vahAM se marakara vAyukAyika jIvoM meM utpanna ho, to usa vAyukAyika ekeMdriya vaikriya-zarIra prayoga-baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? 54 uttara-he gautama ! umake sarvabaMdha kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla-vanaspatiHkAla taka hotA hai| isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAna lenA caahiye| 55 prazna-he bhagavan ! koI jIva, ratnaprabhA pRthvI meM nairayikapane utpanna hokara, vahAM se kAla karake ratnaprabhA pRthvI ke sivAya dUsare sthAnoM meM utpanna ho aura vahAM se marakara punaH ratnaprabhA pRthvI meM narayikarUpa se utpanna ho, to usa ratnaprabhA nairayika vaikriya-zarIra prayoga-baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? __ 55 uttara-he gautama ! sarva-bandha kA antara jaghanya antarmaharta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa vanaspatikAla hotA hai| deza-baMdha kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla-vanaspatikAla kA hotA hai| isI prakAra yAvat adhaHsaptama naraka-pRthvI taka jAnanA cAhiye, parantu vizeSatA yaha hai ki sarva-baMdha kA jaghanya antara jina narayikoM kI jitanI jaghanya sthiti ho, utanI sthiti se antarmuhUrta adhika jAnanA cAhiye / zeSa sArA kathana pUrva ke samAna jAnanA cAhiye / paMceMdriya tiryaJca yonika aura manuSya ke sarva-bandha kA antara vAyakAyika ke samAna jAnanA cAhiye / isI prakAra asurakumAra, nAgakumAra yAvat sahasrAra devoM taka, ratnaprabhA ke samAna jAnanA cAhiye, paraMtu vizeSatA yaha hai ki unake sarva-baMdha kA antara, jinakI jitanI jaghanya sthiti ho, usase aMtarmuhUrta adhika jAnanA caahiye| zeSa sArA kathana pUrva ke samAna jAnanA caahiye| 56 prazna-he bhagavan ! ANata devaloka meM devapane utpanna huA koI jIva, For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1508 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1 vaikriya zarIra prayoga baMdha. vahA~ se cava kara ANata devaloka ke sivAya dUsare jIvoM meM utpanna ho aura vahAM se mara kara punaH ANata devaloka meM devapane utpanna ho, to usa ANata deva vaikriyazarIra prayoga-baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? 56 uttara-he gautama ! sarva baMdha kA antara jaghanya varSa-pRthaktva adhika aThAraha sAgaropama aura utkRSTa ananta kAla-vanaspati kAla paryaMta hotA hai| deza-bandha kA antara jaghanya varSa-pRthaktva aura utkRSTa anaMta kAla-vanaspattikAla paryaMta hotA hai / isI prakAra yAvat acyuta devaloka paryaMta jAnanA cAhiye, paraMtu sarvabaMdha kA aMtara jaghanya jisakI jitanI sthiti ho, usase varSa-pRthaktva adhika jAnanA cAhiye / zeSa sArA kathana pUrva ke samAna jAnanA caahiye| 57 prazna-he bhagavan ! greveyaka kalpAtIta vaikriya-zarIra prayoga-baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? 57 uttara-he gautama ! sarva baMdha kA antara jaghanya varSa-pRthaktva adhika bAIsa sAgaropama kA aura utkRSTa ananta kAla-vanaspati kAla paryaMta hotA hai| deza-baMdha kA antara jaghanya varSa-pRthaktva aura utkRSTa vanaspatikAla paryaMta hotA hai| 58 prazna-jIvasma NaM bhaMte ! aNuttarovavAiya-pucchA / 58 uttara-goyamA ! savvabaMdhaMtaraM jahaNNeNaM ekkatIsaM sAgarovamAiM vAsapuhattamabhahiyAI, ukkoseNaM saMkhejAiM sAgarovamAiM / desavaMdhataraM jahaNNeNaM vAsapuhattaM, uskoseNaM saMkhejAiM sAgarovamAI / 59 prazna-eesi NaM bhaMte ! jIvANaM veubviyasarIrassa desavandhagANaM, sabvabandhagANaM, abandhagANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ? For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 8 u. 9 vaikriya garIra prayoga baMdha 1505 59 uttara-goyamA ! savvatthovA jIvA veubviyasarIrassa savva. bandhagA, desavandhagA asaMkhejaguNA, avandhagA annNtgunnaa| bhAvArtha-58 prazna-he bhagavan ! anuttaropapAtika deva vakriya-zarIra prayoga-bandha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? 58 uttara-he gautama ! sarva-baMdha kA antara jaghanya varSa-pRthaktva adhika ikattIsa sAgaropama aura utkRSTa saMkhyAta sAgaropama kA hotA hai / deza-baMdha kA antara jaghanya varSa-pRthaktva aura utkRSTa saMkhyAta sAgaropama hotA hai| _59 prazna-he bhagavan ! baiMkriyazarIra ke dezabaMdhaka, sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya aura vizeSAdhika haiM ? ___59 uttara-he gautama ! vaikriya-zarIra ke sarva-baMdhaka jIva, sabase thoDe haiM, unase deza-baMdhaka asaMkhyAta guNe haiM aura unase abaMdhaka jIva ananta gaNe haiN| vivecana-vaikriya-zarIra, nau kAraNoM se baMdhatA hai| savIryatA, sayogatA Adi ATha kAraNa to pahale batalA diye gaye haiM, nauvAM kAraNa hai-landhi / vAyukAya, paJcendriya tiryaMca aura manupyoM meM-ina nau kAraNoM se vaikriya-zarIra ba~dhatA hai / nairayika aura devoM ke ATha kAraNoM se hI baMdhatA hai| unameM 'landhi' kAraNa nahIM hotI, kyoMki una ke vaikriya-zarIra bhavapratyayika hotA hai / .. vaikriya-zarIra-prayoga-baMdha ke bhI do bheda haiM-dezabaMdha aura sarvabaMdha / koI audArika zarIrI jIva, vaikriya zarIra banAte samaya prathama samaya meM sarva-baMdhaka hokara phira mRtyu ko prApta hokara deva yA nairayika ho, to prathama samaya meM vaha sarvabaMdha karatA hai / isaliye vaikriya-zarIra prayoga-baMdha kA savaMbaMdha utkRSTa do samaya kA hotA hai / audArika-zarIrI koI jIva, vaikriya. zarIra karate hue prathama samaya meM sarvabaMdhaka hokara dUsare samaya meM deza-baMdhaka hotA hai aura turanta ho maraNa ko prApta ho jAya, to dezabaMdha jaghanya eka samaya kA hotA hai / vaikriya-zarIra ke daMza-baMdha kI sthiti samuccaya jIva meM jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa eka samaya kama tetIsa sAgaropama kI hotI hai / vAyukAya, tiryaMca-paJcendriya aura. . manuSya ke deza-baMdha kI sthiti jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa antarmuhUrta kI hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1510 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 vaikriya zarIra prayoga baMdha nairayika aura devoM ke vaikriya zarIra ke deza-baMdha kI sthiti jaghanya tIna samaya kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka samaya kama tetIma sAgaropama kI hotI hai| audArika-zarIrI vAyukAyika koI jIva, vaikriya-garIra kA prArambha kare aura prathama samaya meM sarva-baMdhaka hokara maraNa ko prApta kare, usake bAda vAyukAyika ho, to use aparyApta avasthA meM vaikriya zakti utpanna nahIM hotii| isaliye vaha antarmuhUrta meM paryApta hokara vaikriya-zarIra karatA hai, taba sarva-baMdhaka hotA hai / isaliya sarva-baMdha kA jaghanya antara antamuharta hotA hai / audArika-zarIro vAyukAyika koI, jIva, vaikriya-zarIra kare, to usake prathama samaya meM vaha sarvabaMdhaka hotA hai / isake bAda dezabaMdhaka hokara maraNa ko prApta kare aura audArika zarIrI vAyukAyika meM palyopama ke asaMkhyAtavAM bhAga kAla bitAkara avazya vaikriya zarIra karatA hai| usa samaya prathama samaya meM sarva-baMdhaka hotA hai| isaliya. sarva baMdha kA utkRSTa antara palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hotA hai| ratnaprabhA pRthvI kA dasa hajAra varSa kI sthiti vAlA nairayika, utpatti ke prathama samaya meM sarvabaMdhaka hotA hai| usake bAda vahAM se kAla karake garbhaja paMceMdriya meM antarmuhUrta rahakara phira ratnaprabhA pRthvI meM utpanna hotA hai. taba prathama samaya meM sarvabaMdhaka hotA hai| isaliye sarvabaMdha kA jaghanya antara antarmuhata adhika dasa hajAra varSa hotA hai / ANata kalpa kA aThAraha sAgaropama kI sthiti vAlA koI deva, utpatti ke prathama samaya meM sarvabandhaka hotA hai / vahA~ se cava kara varSa-pRthaktva AyuSya paryanta manuSya meM raha kara phira usI ANata kalpa meM deva hokara prathama samaya meM sarvavandhaka hotA hai / isaliye sarvavandha kA javanya antara varSa-pRthaktva adhika aThAraha sAgaropama kA hotA hai| anuttaropapAtika devoM meM sarva-bandha aura dezabandha kA antara makhyAta sAgaropama hai, kyoMki vahA~ se cava kara jIva, ananta kAla taka saMsAra meM bhramaNa nahIM karatA, arthAt aba vaha jIva, teraha bhava se adhika nahIM krtaa| isake atirikta kriya-zarIra ke deza-bandha aura sarva-vandha kA antara jo Upara batalAyA gayA hai-sugama hai, isaliye usakI ghaTanA svayaM kara lenI cAhiye / vaikriya-zarIra sambandhI alpa-bahutva meM batalAyA gayA hai ki vaikriya-zarIra ke sarva bandhaka jIva, saba se thor3e haiM, kyoMki unakA kAla alpa hai| unase deza-bandhaka asaMkhyAta guNa haiM, kyoMki unakI apekSA unakA kAla asaMkhyAta guNa hai / unase abandhaka For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 6 AhAraka zarIra prayoga baMdha, anantaguNa haiM, kyoMki siddha jIva aura vanaspati- kAyika Adi jIva unase ananta guNa haiM / ye sava vaikriya zarIra ke avandhaka haiM / AhAraka- zarIra prayoga - baMdha 60 prazna - AhAragasarIrappaogavandhe NaM bhaMte ! kavihe paNNatte ? 60 uttara - goyamA ! egAgAre paNNatte ? 61 prazna - jar3a egAgAre paNNatte kiM maNussAhAragasarIrappaogabandhe, amaNustAhAragasarIrappaogavandhe ? 61 uttara - goyamA ! maNussAhAraga- sarIra - ogavaMdhe, No amaNuspAhAragasarIrappaogabaMdhe / evaM eeNaM abhilAveNaM jahA ogAhaNasaMThANe jAva iDiTapatta-pamatta-saMjaya sammadiTThi-pajjatta-saMkhejjavAsAjyakammabhUmiyagavbhavakkaM tiya-maNussAhAraga-sarIrappaogabaMdhe, No aNiDiTapattapamatta0 jAva AhAragasarIrappaogabaMdhe / kaThina zabdArtha -egAgAre - ekAkAra - eka prakAra kA, iDDipattapamatta saMjaya - Rddhi prApta pramatta saMyata / bhAvArtha - - 60 prazna --he bhagavan ! AhAraka zarIra prayoga-baMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 60 uttara - he gautama ! eka prakAra kA kahA gayA hai / 61 prazna - he bhagavan ! yadi AhAraka- zarIra prayoga-baMdha eka prakAra kA kahA gayA hai, to AhAraka- zarIra prayoga baMdha manuSyoM ke hotA hai, athavA amanuyoM (manuSyoM ke sivAya anya jIvoM) ke ? For Personal & Private Use Only 1511 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1512 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 AhAraka zarIra prayoga baMdha . 61 uttara-he gautama ! manuSyoM ke AhAraka-zarIra prayoga-baMdha hotA hai, amanuSyoM ke nahIM hotaa| isa prakAra isa abhilApa dvArA prajJApanAsUtra ke ikkIsaveM avagAhanA-saMsthAna pada meM kahe anusAra kahanA cAhiye / yAvat RddhiprApta-pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryApta-saMkhyAta-varSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja manuSya ke AhAraka zarIra prayoga-baMdha hotA hai, paraMtu anuddhiprApta (Rddhi ko aprApta) pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryApta saMkhyAta-varSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja manuSya ko nahIM hotaa| 62 prazna-AhAragasarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kasma kammarasa udaeNaM ? 62 uttara-goyamA ! vIriya-sajoga-sahavvayAe jAva ladidhaM vA paDuca AhAragasarIrappaogaNAmAe kammarasa udaeNaM AhAragasarIrappa ogbNdhe| .63 prazna-AhAragasarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kiM desabaMdhe savvabandhe ? 63 uttara-goyamA ! desabandhe vi, savvavandhe vi / 64 prazna-AhAragasarIrappaogabandhe NaM bhaMte ! kAlao kevaJciraM hoi ? 64 uttara-goyamA ! savvabandhe ekkaM samayaM, demavandhe jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM / 65 prazna-AhAragasarIrappaogavandhaMtaraM NaM bhaMte ! kAlao For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 9 AhAraka zarIra prayoga bandha kevacciraM hoi ? 65 uttara - goyamA ! savvabandhaMtaraM jahaNNeNaM atomuhuttaM, ukkoseNaM anaMtaM kAlaM - anaMtAo ussappiNI osappiNIo kAlao, khettao anaMtA loyA-avaDTa poggalapariyaTTaM deNaM / evaM desabandhaMtaraM pi / 66 prazna - eesi NaM bhaMte ! jIvANaM AhAragasarIrassa desa bandhagANaM, savvabandhagANaM, abandhagANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? 66 uttara - goyamA ! savvatthovA jIvA AhAragasarIrassa savvabandhagA, desabandhagA saMkhejjaguNA, avandhagA anaMtaguNA / 1513 kaThina zabdArtha - avaDapoggalapariya-apArddha pudgala-parAvarta / bhAvArtha - 62 prazna - he bhagavan ! AhAraka-zarIra prayoga-baMdha kisa karma udaya se hotA hai ? 62 uttara - he gautama! savIryatA, sayogatA aura saddravyatA yAvat labdhi se tathA AhAraka- zarIra prayoga nAma-karma ke udaya se AhArakazarIra prayoga-bandha hotA hai / 63 prazna - he bhagavan ! AhAraka- zarIra prayoga-bandha kyA deza bandha hotA hai, yA sarva-bandha ? rahatA hai ? 63 uttara - he gautama ! sarva-bandha bhI hotA hai aura deza-bandha mI / 64 prazna - he bhagavan ! AhAraka- zarIra prayoga-bandha kitane kAla taka For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra--za. 8 u. 5 AhAraka zarIra prayoga baMdha wwwww 64 uttara-he gautama ! AhAraka-zarIra prayoga-bandha kA sarvabaMdha eka samaya taka hotA hai aura dezabandha jaghanya antarmuhurta aura utkRSTa bhI antarmuharta taka hotA hai| 65 prazna-he bhaganan ! AhAraka-zarIra prayoga bandha kA antara kitane kAla kA hai ? 65 uttara-he gautama ! sarva-bandha kA antara jaghanya antarmahataM aura utkRSTa anantakAla-ananta utsapiNI abasarpiNI hotA hai / kSetra kI apekSA ananta loka-dezona arddha pudgala parAvartana hotA hai| isI prakAra dezabandha kA antara bhI jAnanA caahiye| 66 prazna-he bhagavana ! AhAraka-zarIra ke dezabaMdhaka, sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya aura vizeSAdhika hai ? . 66 uttara he gautama ! sabase thoDe jIva AhAraka-zarIra ke sarva-baMdhaka hai, unase dezabaMdhaka saMkhyAta guNa haiM aura unape abaMdhaka jIva ananta guNa haiN| vivecana-AhAraka-zarIra kevala manuSyoM ke hI hotA hai / manuSyoM meM bhI Rddhi prApta-pramatta-saMyata-samyagdRSTi saMkhyAnavarSa kI Ayu vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja-manuSya ko hI hotA hai / isakA sarvabandha eka samaya kA hI hotA hai| dezabandha jaghanya aura utkRSTa antarmuhUte mAtra hI hotA hai / isake bAda vaha niyama se audArika-zarIra ko grahaNa karatA hai / usa antarmuharta meM prathama samaya meM sarvabandha hotA hai aura usake bAda deza bandha hotA hai| AhAraka-garIra ko prApta hubhA jIva, prathama samaya meM sarva-bandhaka hotA hai| usake bAva antarmuhUrta taka AhAraka-zarIrI rahakara punaH audArika garIra ko prApta hotA hai, vahA~ amta mahana rahane ke bAda punaH saMzaya mAvi kI nivRtti ke liye use AhArakA dArIra banAne kA kAraNa utpanna hone para, punaH bhAhAraka-zarIra banAtA hai aura usake prathama samaya meM vaha sarva-bandhaka hI hotA hai| isa prakAra sarva-baMdha kA ammara antarmuharta hotA hai / ina donoM antarmuhatoM ko eka antarmuhUta kI vivakSA karake eka antarmuhUrta kahA gayA hai aura utkRSTa antara, kAla kI apekSA ananta kAla-ananta utsarpiNI avasarpiNI aura kSetra kI apekSA anantaloka-dezona apArdha pudgalaparAvartana hotA hai / isI prakAra deza-baMdha kA bhI antara jAnanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ga. 8 u. 5 AhAraka garIra prayoga baMdha 5515 alpavahutva-AhAraka-zarIra ke sarva-baMdhaka sabame thor3e hote haiN| kyoMki unakA samaya alpa hai / unase daMza-baMdhaka saMkhyAta guNa hote haiM, kyoMki deza-baMdha kA kAla vahuta hai / ve saMkhyAta guNa hI hote haiM, asaMkhyAta guNa nahIM, kyoMki manuSya hI saMkhyAtA hai, ataeva AhAraka-zarIra ke deza-baMdhaka asaMkhyAta guNa nahIM ho sakate / avandhaka unase ananta guNa hote haiM, kyoMki AhAraka-zarIra manuSyoM ke hI hotA hai aura unameM bhI kinhI saMyata jIvoM ke hI hotA hai aura unake bhI kadAcit hI hotA hai, sarvadA nahIM / zeSa kAla meM ve svayaM aura siddha jIva tathA vanaspatikAyika Adi gaMpa sabhI jAMva, AhAraka-zarIra ke abandhaka hote haiM, aura ve unase ananta guNa haiM / taijas-zarIra prayoga-baMdha / 67 prazna-teyAsarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? 67 uttara-goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM. jahA-egidiyateyAsarIrappaogavaMdhe, beIdiyateyAsarIrappaogabaMdhe, jAva pNciNdiyteyaasriirppogbNdhe| 68 prazna-egidiyateyAsarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe paNNate? 68 uttara-evaM eeNaM abhilAveNaM bheo jahA ogAhaNasaThANe, jApa pajatAsabaTTasiddha-aNutarovavAiya-kappAIyavemANiya devapaMciMdiyateyAsarIrappabhogadhaMdhe ya, apajattAsamvasiddha-aNuttarovavAiya0 jAva baMdhe y| 69 prazna-teyAsarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15.6 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 tejas zarIra prayoga baMdha udaeNaM ? 69 uttara-goyamA ! vIriya-sajoga-sahavvayAe jAva AuyaM ca paDucca teyAsarIrappaogaNAmAe kammassa udaeNaM teyaasriirppogbNdhe| kaThina zabdArtha-ogAhaNasaMThANe-avagAhanA saMsthAna (prajJApanAsUtra kA ikkIsavA~ pd)| bhAvArtha-67 prazna-he bhagavan ! tejas-zarIra prayoga-badha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 67 uttara-he gautama ! pAMca prakAra kA kahA gayA hai / yathA-ekeMdriya tejas-zarIra prayoga-baMdha, beindriya tejas-zarIra prayoga-baMdha yAvat paMceMdriya taMjaszarIra prayogabaMdha / . 68 prazna-he bhagavan ! ekendriya tejas-zarIra prayoga-baMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai. ? . 68 uttara-he gautama ! isa abhilApa dvArA jisa prakAra prajJApanAsUtra ke ikkIsaveM avagAhanA-saMsthAna pada meM bheda kahe haiM, usI prakAra yahAM bhI kahanA cAhiye, yAvat paryApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMcendriya tejasa-zarIra prayoga-baMdha aura aparyApta sarvArthasiddha anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika deva paMcendriya tejas prayoga-baMdha / 69 prazna-he bhagavan ! tejas-zarIra prayoga baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 69 uttara-he gautama ! savIryatA, sayogatA aura sadvyatA yAvat AyuSya-ina ATha kAraNoM se evaM tejas-zarIra prayoga nAmakarma ke udaya se tejasazarIra prayoga-bandha hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 9 taijas zarIra prayoga baMdha 70 prazna - teyAsarIrappaogavandhe NaM bhaMte ! kiM desabandhe, savva bandhe ? 70 uttara - goyamA ! desavandhe, No savvabandhe / 71 prazna - teyAsarIrappaogabandhe NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM 1517 hoi ? 71 uttara - goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA - aNAie vA apajjavasie, aNAie vA sapajjavasie / 72 prazna - teyAsarIrappaogabandhaMtaraM NaM bhaMte! kAlao kevacciraM hoi ? 72 uttara - goyamA ! aNAiyassa apajjavasiyarasa Natthi aMtaraM aNAsyasta sapajjavaliyamsa Natthi aMtaraM / 73 prazna - eesi NaM bhaMte ! jIvANaM teyAsarIrassa desabandhayANaM, abandhagANa ya kare karehiMtoM jAva visesAhiyA vA ? 73 uttara - goyamA ! savvatthovA jIvA teyAsarIrassa abandhagA, desavandhagA, anaMtaguNA / bhAvArtha - 70 prazna - he bhagavan ! tejaszarIra prayoga-bandha kyA dezabandha hotA hai, yA sarva-bandha hotA hai ? 70 uttara - he gautama ! yaha deza bandha hotA hai, sarva-bandha nahIM hotA / 71 prazna - he bhagavan ! taijasazarIra prayoga-bandha kitane kAla taka rahatA hai ? 71 uttara - he gautama ! taMjaszarIra prayoga bandha do prakAra kA kahA For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1518 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 tejas zarIra prayoga baMdha gayA hai / yayA-1 anAdi-aparyavasita aura 2 anAdi-saparyavasita / 72 prazna-he bhagavan ! tejaszarIra prayoga-bandha kA antara kitane kAla kA hai ? 72 uttara-he gautama ! anAdi-aparyavasita aura anAdi-saparyavasita, ina donoM prakAra ke tejasazarIra prayoga-bandha kA antara nahIM hai| 73 prazna-he bhagavan ! tejasazarIra ke dezabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? 73 uttara-he gautama ! tejas zarIra ke abaMdhaka jIva sabase thoDe hai| unase deza-baMdhaka jIva ananta guNa haiN| vivecana-tejaszarIra anAdi hai, isaliye imakA sarva-bandha nahIM hotA / abhavya jIvoM ke yaha tejas-zarIra bandha anAdiaparyavasita hai aura bhavya jIvoM ke anAdi-sapayaMvasita hai / tejaszarIra samasta saMsArI jIvoM ke sadA rahatA hai, isaliye imakA antara nahIM hai| - alpayanva - tejas-zarIra ke abaMdhaka mabase thor3a haiM, kyoMki siddha jIva aura 14 veM guNasthAna vAle jIva hI tejas-zarIra ke avaMdhaka haiN| unase dezabandhaka ananta guNa haiM / kyoMki tejas-zarIra samasta saMsArI jIvoM ke hotA hai aura saMsArI jIva middhoM se anantaguNa haiM / kArmaNa-zarIra prayoga bandha 74 prazna-kammAsarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe paNNate ? 74 uttara-goyamA ! aTTavihe paNNatte, taM jahA-NANAvaraNijakammAsarIrappaogabaMdhe, jAva aMtarAiyakammAsarIrappaogabaMdhe / 75 prazna-NANAvaraNijakammAsarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 9 kArmaNa zarIra baMdha 75 uttara - goyamA ! NANapaDiNIyayAe, NANaNiNhavaNayAe, NANaMtarApaNaM, NANappaoseNaM, NANaJcAsAyaNayAe, NANavisaMvAyaNAjogeNaM, NANAvara NijjakammAsarIrappaogaNAmAe kammarasa udapaNaM NANAvaraNijakammAsarIrappaogabaMdhe / kaThina zabdArtha - NANapaDiNIyayAe- jJAna kI pratyanIkatA (virodha) se, nAnajinha baNayAe - jJAna kA apalApa karane se, gANaMtarAeNaM jJAna meM vAdhaka banane se, nAgappaoseNaMjJAna kA dveSa karane se, NANaccAsAyaNayAe- jJAna kI atyaMta AzAtanA karane se, NANavisaMvAyaNAjogeNaM-jJAna ke visaMvAda ke yoga se / bhAvArtha - 74 prazna - he bhagavan ! kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 74 uttara- he gautama! ATha prakAra kA kahA gayA hai / yathA-jJAnAvaraNIya kArmaNa zarIra prayoga-baMdha yAvat antarAya-kArpaNa-zarIra prayoga-baMdha / 75 prazna- he bhagavan ! jJAnAvaraNIya kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 1519 75 uttara - he gautama! jJAna kI pratyanIkatA (viparItatA ) karane se, jJAna kA apalApa karane, jJAna meM antarAya dene, jJAna kA dveSa karane, jJAna kI AzAtanA karane, jJAna ke visaMvAdana yoga se aura jJAnAvaraNIya kArmaNa- zarIra. prayoga nAmakarma ke udaya se, jJAnAvaraNIya kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha hotA hai / 76 prazna - darisaNAvara NijakammA sarIrappaomadhe NaM bhaMte ! karasa kammassa udapaNaM ? 76 uttara - goyamA ! daMsaNapaDiNIyayAe, evaM jahA NANAvara - NijjaM, NavaraM daMsaNaNAmaM ghettavvaM, jAva daMsaNavisaMvAyaNAjogeNaM daMsaNA For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...1520... bhagavatI sUtra-za. 8 u. . kArmaNa zarIra prayoga baMdha varaNijakammAsarIrappaogaNAmAe kammassa udaeNaM jAva paogavaMdhe / kaThina zabdArtha-ghetaTvaM - grahaNa karanA cAhiye / bhAvArtha-76 prazna-he bhagavan ! darzanAvaraNIya kArmaNa zarIra prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 76 uttara-he gautama ! darzana ko pratyanIkatA se, ityAdi jisa prakAra jJAnAbaraNIya ke kAraNa kahe haiM, usI prakAra darzanAvaraNIya ke bhI jAnanA cAhiye, kintu 'jJAnAvaraNIya' ke sthAna meM-'darzanAvaraNIya' kahanA cAhiye yAvat darzanavisaMvAdana yoga aura darzanAvaraNIya kArmaNa zarIra-prayoga nAmakarma, ke udaya se darzanAvaraNIya kAmaNa zarIra prayoga-baMdha hotA hai| 77 prazna-sAyAveyaNijja kammAsarIrappaogavaMdhe gaM bhaMte ! karama kammassa udaeNaM ? 77 uttara-goyamA ! pANANukaMpayAe, bhUyANukaMpayAMe, evaM jahA sattamasae dussamAuddesae jAva apariyAvaNayAe sAyAveyaNija kammAsarIrappaogaNAmAe kammassa udaeNaM sAyAveyaNijakammA0 jAva baMdhe / 78 prshn-asaayaaveynnij-pucchaa| 78 uttara-goyamA ! paradukkhaNayAe, paramoyaNayAe, jahA sattamasae dussamAuddesae, jAva pariyAvaNayAe asAyAveyaNijakammA0 jAva pogvNdhe| ..... kaThina zabdArtha-pANANukaMpayAe-prANiyoM para anukaMpA karane se, bhapariyAvaNayAeparitApa nahIM. utpanna karane se, parasoyaNayAe-dUsare ko zoka karAne se| bhAvArtha-77 prazna-he bhagavan ! sAtA-vedanIya kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 kArmaNa parIra prayoga baMdha 1521 kisa karma ke udaya se hotA hai ? __77 uttara-he gautama ! prANiyoM para anukampA karane se, matoM (cAra sthAvaroM) para anukampA karane se ityAdi, jisa prakAra sAtaveM zataka ke chaThe uddezaka meM kahA hai, usI prakAra yahAM bhI kahanA cAhiye yAvat prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko paritApa nahIM upajAne se aura sAtA-vedanIya kArmaNa-zarIra prayoga nAnakarma ke udaya se sAtA-vedanIya kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha hotA hai| . 78 prazna-he bhagavan ! asAtAvedanIya kArmaNazarIra prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 78 uttara-he gautama ! dUsare jIvoM ko duHkha dene, unheM zoka utpanna karane se, ityAdi jisa prakAra sAtaveM zataka ke chaThe uddezaka meM kahA hai, usI prakAra yahAM bhI kahanA cAhiye, yAvat unheM paritApa upajAne aura asAtAvedanIya kArmaNazarIra-prayoga nAmakarma ke udaya se asAtAvedanIya kArmaNa-zarIra prayogabaMdha hotA hai| 79 prshn-mohnnijjkmmaasriir-pucchaa| - 79 uttara-goyamA ! tivvakohayAe, tivvamANayAe, tibvamAya. yAe, tivvalobhayAe, tivvadaMsaNamohaNijjayAe, tivvacarittamohaNijayAeM mohaNijakammAsarIrappaoga0 jAva paogabaMdhe / . bhAvArtha-79 prazna-he bhagavan ! mohanIya kArmaNa-zarIra prayoga baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? | ... 76 uttara-he gautama ! tIvrakrodha karane se, tIvra mAna karane se, tIvra mAyA karane se, tIvra lobha karane se, tIvra darzana-mohanIya se, tIva cAritra-mohanIya se aura mohanIya kArmaNa-zarIra-prayoga-nAmakarma ke udaya se-mohanIya-kArmaNa. zarIra prayoga-baMdha hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-za. 8 u. 9 kArmaNa zarIra prayoga baMdha 80 prshn-nneriyaauykmmaasriir-pucchaa| 80 uttara-goyamA ! mahAraMbhayAe, mahApariggayAe, kuNimAhAreNaM, paMciMdiyavaheNaM NeraDyAuyakammAsarIrappaogaNAmAe kammassa udaeNaM NeraiyAuyakammAsarIra0 jAva paogavandhe / 81 prshn-tirikkhjonniyaauykmmaasriir-pucchaa| 81 uttara-goyamA ! mAillayAe, NiyaDillayAe, aliyavayaNeNaM kUDatula-kUDamANeNaM tirikkhajoNiyAuyakammA0 jAva pogbndhe| . . 82 prshn-mnnussaauykmmaasriir-pucchaa| 82 uttara-goyamA ! pagaibhaddayAe, pagaiviNIyayAe, sANuko. saNayAe, amacchariyAe maNussAuyakammA0 jAva paogabandhe / 83 prshn-devaauykmmaasriir-pucchaa| . 83 uttara-goyamA ! sarAgasaMjameNaM, maMjamAsaMjameNaM, bAlatavokammeNaM, akAmaNijarAe devAuyakammAsarIra0 jAva paogabandhe / kaThina zabdArtha-kuNimAhAreNaM-kuNima arthAt mAMsa khAne se, mAillayAe-mAyA karane se, NiyaDillayAe-gUr3ha mAyA (kapaTa) karane se, aliyavayaNeNaM-jhUTha bolane se, kaDatulakuDamANeNaM-khoTe tola-nApa karane se, pagahabhaddayAe-prakRti kI bhadratA se, pagaiviNIyayAe-svabhAva se vinIta hone se, sANakkosaNayAe-dayAlatA se, amacchariyAe-mAramarya rahita hone se, saMjamAsaMjameNaM-zrAvaka vrata kA pAlana karane se, akAmaNijjarAe-mithyAtva yukta nirjarA se, bAlatavokammeNaM-ajJAna tapa-karma se / For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 kArmaNa zarIra prayoga bandha 1523 bhAvArtha-80 prazna-he bhagavan ! narakAyaSya kArmaNa-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? . 8. uttara-he gautama! mahArambha se, mahAparigraha se, mAMsAhAra karane se, paMcendriya jIvoM kA vadha karane se aura narakAyuSya kArmaNa zarIra-prayoga nAma-karma ke udaya se narakAyaSya kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha hotA hai| 81 prazna-he bhagavana ! tiyaMcayonika-AyuSya kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? . 81 uttara-he gautama ! mAyA karane se, gaDha mAyA karane se, jhUTha bolane se, khoTA tola khoTA mApa karane se aura tiyaMca-yonika AyuSya kArmaNa-zarIra prayoganAma karma udaya se tiyaMcayonika AyuSya kArmaNa-zarIra prayogabandha hotA hai / 82 prazna-he bhagavan ! manuSyAyuSya kArmaNa-zarIra prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 82 uttara-he gautama ! prakRti kI bhadratA se, prakRti kI vinItatA se, dayAlutA se, amatsarabhAva se aura manuSyAyaSya kArmaNazarIra prayoga nAmakarma ke udaya se manuSyAyuSya kArmaNazarIra prayogabandha hotA hai| .83 prazna-he bhagavan ! deva AyuSya kArmaNazarIra prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? - 83 uttara-he gautama ! sarAgasaMyama se, saMyamAsaMyama (deza virati) se, ajJAna tapa karane se, akAmanirjarA se aura devAyuSya kArmaNa zarIra-prayoga nAmakarma ke udaya se devAyuSya kArmaNa zarIra prayogabandha hotA hai| 84 prazna-subhaNAmakammAsarIra-pucchA ? ... 84 uttara-goyamA kAujjuyayAe, bhAvujjuyayAe, bhAsujjuyayAe, avisaMvAyaNajogeNaM subhaNAmakammAsarIra0 jAva paogabaMdhe / 85 prazna-asubhaNAmakammAsarIra-puccha ? For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1524 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 kAmaNa zarIra prayoga baMdha 85 uttara-goyamA ! kAyaaNujjuyayAe, jAva' visaMvAyaNA: jogeNaM asubhaNAmakammAsarIra0 jAva paogabandhe / kaThina zabdArtha-kAujjayAe-kAyA (zarIra) ko maralatA se, kAyaaNujjuyayAekAyA kI vakratA se| bhAvArtha-84 prazna-he bhagavan ! zubhanAma kArmaNa zarIra prayoga-baMdha kisa . karma ke udaya se hotA hai ? 84 uttara-he gautama ! kAyA ko saralatA se, bhAva ko saralatA se, bhASA ko saralatA se aura avisaMvAdana yoga se tathA zubhanAma kAmaNa-zarIraprayoga nAmakarma ke udaya se zubhanAma kArmaNa-zarIra prayoga baMdha hotA hai| 85 prazna-he bhagavan ! azubha nAma kArmaNa zarIra prayoga-bandha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 85 uttara-he gautama ! kAyA kI vakratA se, bhAva kI vakratA se, bhASA kI vakratA se, visaMvAdana yoga se aura azubhanAma kArmaNa zarIra-prayoga nAmakarma . ke udaya se azubhanAma kArmaNa zarIra prayoga-baMdha hotA hai| 86 prazna-uccAgoyakammAsarIra-pucchA ? 86 uttara-goyamA ! jAiamaeNaM, kulaamaeNaM, balaamaeNaM, rUvaamaeNaM, tavaamaeNaM, suyaamaeNaM, lAbhaamaeNaM, issariyaamaeNaM, uccAgoyakammAsarIra0 jAva paogabaMdhe / 87 prazna-NIyAgoyakammAsarIra-puccha / 87 uttara-goyamA ! jAimaeNaM, kulamaeNaM, balamaeNaM jAva issariyamaeNaM, NIyAgoyakammAsarIra0 jAva paogabandhe / ____ kaThina zabdArtha-jAiamaeNa-jAni kA mada nahIM karane se, issariyaamaeNa-aizvarya kA mada nahIM karane se| For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 9 kArmaNa zarIra prayoga baMdha 1525 bhAvArtha-86 prazna-he bhagavan ! ucca gotra kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? 86 uttara-he gautama ! jAti-mada, kula-mada, balamada, rUpamada, tapamada, zrutamada, lAbhamada aura aizvaryamada, ye ATha mada na karane se tathA uccagotra kArmaNazarIraprayoga nAma-karma ke udaya se uccagotra kArmaNazarIra prayogabandha hotA hai| 87 prazna he bhagavan ! nIcagotra kArmaNazarIra prayoga-bandha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 87 uttara-he gautama ! jAtimada. kulamada, balamada yAvat aizvaryamada-- ye ATha mada karane se tathA naucagotra kArmaNa-zarIra-prayoga nAmakarma ke udaya se nIcagotra kArmaNa-zarIra bandhatA hai| 88 prazna-aMtarAiyakammAsarIra-pucchA / 88 uttara-goyamA ! dANaMtarAeNaM, lAbhaMtarAeNaM, bhogaMtarAeNaM, uvabhogaMtarAeNaM vIriyaMtarAeNaM aMtarAiyakammAsarIrappaogaNAmAe kammassa udaeNaM aMtarAiyakammAsarIrappaogabandhe / . bhAvArtha-88 prazna--he bhagavan ! antarAya kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? 88 uttara-he gautama ! dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya se tathA antarAya-kArmaNa-zarIra prayoga nAmakarma ke udaya se antarAya-kArmaNa zarIra-prayoga-bandha hotA hai| 89 prazna-NANAvaraNija-kammA-sarIrappaogabandhe NaM bhaMte ! kiM desabandhe, sababandhe ? 89 uttara-goyamA ! desabandhe, No sabvabandhe, evaM jAva aMta For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra za8 u. 9 kArmaNa zarIra prayoga baMdha rAiyaM / 90 prazna - NANAvara NijakammAsarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kAlao kevacicaraM hoi ? 90 uttara - goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA - aNAIe evaM jahA teyagassa saMciNA taheva, evaM jAva aMtarAiyassa / 91 prazna - NANAvaraNijakammA sarIrappaoga baMdhantaraM NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? 91 uttara - goyamA ! aNAIyassa evaM jahA teyagasarIrassa aMtaraM taheva, evaM jAva aMtarAiyassa / 92 prazna - eesi NaM bhaMte! jIvANaM NANAMvara Nijjarasa kammassa desabandhagANaM, abandhagANa ya kayare kayare0 jAva ? 92 uttara - appA bahugaM jahA teyagassa, evaM AuyavajjaM jAva aMtarAiyassa / bhAvArtha- - 89 prazna - he bhagavan ! jJAnAvaraNIya kArmaNa-zarIra prayoga baMdha deza-baMdha hai yA sarva-baMdha ? 89 uttara - he gautama / dezabaMdha hai, sarva-baMdha nahIM / isI prakAra pAvat antarAya kArmaNa zarIra prayoga-baMdha taka jAnanA cAhiye / .90 prazna - he bhagavan ! jJAnAvaraNIya kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha kitane kAla taka rahatA hai ? 90 uttara - he gautama ! jJAnAvaraNIya kArmaNa zarIra prayoga baMdha do prakAra kA kahA gayA hai / yathA - 1 anAdiaparyavasita aura anAdisaparyavasita / jisa For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-ga. 8 u. 9 kAmeNa zarIra prayoga baMdha prakAra tejas zarIra kA sthitikAla kahA, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhiye / yAvat antarAya karma ke sthiti kAla taka kahanA cAhiye / 91 prazna-he bhagavan ! jJAnAvaraNIya kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai| ___ 91 uttara-he gautama ! anAdiaparyavasita aura anAdisaparyavasita / jJAnAvaraNIya kArmaNa-zarIra prayogabaMdha kA antara nahIM hotaa| jisa prakAra tejaszarIra prayoga-baMdha ke antara ke viSaya meM kahA gayA, usI prakAra yahAM bhI samajhanA cAhiye, yAvat / antarAya kArmaNa-zarIra prayoga-baMdha ke antara taka jAnanA caahiye| 92 prazna-he bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma ke deza-baMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? 92 uttara-he gautama ! jisa prakAra tejas-zarIra kA alpabahutva kahA, usI prakAra kahanA caahiye| isI prakAra AyuSya-karma ke sivAya yAvat antarAyakarma taka kahanA caahiye| 93 prazna-Auyassa pucchaa| 93 uttara-goyamA ! savvatthovA jIvA Auyassa kammassa demabaMdhagA, avaMdhagA saMkhejaguNA / bhAvArtha-93 prazna-he bhagavan ! AyuSyakarma ke deza-baMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika hai| . 93 uttara- gautama ! AyuSya-karma ke dezabaMdhaka jIba, saba se dhore haiM, usase abaMdhaka jIva saMkhyAta guNa hai| vivecana-ATha prakAra ke karmoM ke piNDa ko kArmaNazarIra kahate haiN| usake jAnAvaraNIya Adi ATha bheda kahe gaye haiM / jJAnAvaragIya aura darzanAvaraNIya karma bandha ke For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1528 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 kArmaNa zarIra prayoga bandha jo kAraNa batalAye gaye haiM, unameM jJAna aura jJAnIpuruSa tathA darzana aura darzanIpuruSa kI pratyanIkatA (pratikUlatA) Adi samajhanA cAhiye / arthAt jJAna aura jJAnI kI pratyanIkatA Adi kAraNoM se jJAnAvaraNIya karma baMdhatA hai / isI prakAra darzana aura darzanI puruSa kI pratyanIkatA Adi se darzanAvaraNIya karma baMdhatA hai / jJAna pratyanIkatA Adi chaha kAraNoM se jJAnAvaraNIya karma baMdhatA hai aura darzana pratyanIkatA Adi chaha kAraNoM se darzanAvaraNIya karma ba~dhatA hai| sAtA-vedanIya karma dasa prakAra se aura asAtAvedanIya karma bAraha prakAra se baMdhatA hai / mohanIya karma, tIvra krodhAdi chaha kAraNoM se ba~dhatA hai / AyuSya karma ke cAra bheda haiM / unameM se narakAyu mahArambha, mahAparigraha paMcendriya vadha aura mAMsAhAra-ina cAra kAraNoM se ba~dhatA hai / mAyA karane se, gUDha mAyA karane se, asanya bolane se aura khoTA tola-mApa karane se tiryaJcAyu kA baMdha hotA hai| prakRti kI bhadratA se, prakRti kI vinItatA se, dayA-bhAva rakhane se aura amatsara-bhAva se manuSyAya kA bandha hotA hai| sarAgasaMyama, dezasaMyama, bAlatapa aura akAma-nirjarA se devAyu kA bandha hotA hai / zubha nAma-karma cAra kAraNoM se aura azubha nAma-karma cAra kAraNoM se baMdhatA hai / jAti, kula, bala Adi ATha bAtoM kA mada karane se nIcagotra ba~dhatA hai / aura ina ATha bAtoM kA mada nahIM karane se ucca gotra baMdhatA hai| dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM antarAya DAlane se antarAya karma baMdhatA hai| jJAnAvaraNIya Adi AThoM karmoM kA dezabandha hotA hai, sarvabandha nahIM / dezabandha ke anAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita ye do bheda haiM / ina donoM kA antara nahIM hai / - alpa-bahutva:-Ayu karma ko chor3akara zeSa jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke abandhaka jIva saba se thor3e haiM / aura unase dezabandhaka ananta guNa haiM / AyuSya karma ke dezabandhaka saba se thor3e haiM aura abandhaka unase saMkhyAta guNa hai| kyoMki AyuSya bandha kA samaya bahuta thor3A hai aura abandha kA samaya usase bahuta guNAdhika hai| zaMkA-Ayu-bandha samaya kI apekSA abaMdha kA samaya bahuta guNa adhika hai, to phira AyuSya-karma ke abaMdhaka asaMkhyAta guNa kyoM nahIM kahe gaye ? kyoMki abaMdha kA samaya asaMlyAta jIvitoM apekSA asaMkhyAta guNa hai| . samAdhAna-uparokta sUtra ananta-kAyika jIvoM kI apekSA hai / vahA~ ananta-kAyika jIva saMkhyAtajIvita hI haiM, unameM AyuSya ke abaMdhaka deza-baMdhakoM se saMkhyAta guNa hI hote For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagagavathI sUtra - za. 8 u. 9 zarIra baMdha kA pArasparika sambandha haiM / yadyapi siddha jIva-jo AyuSya ke abaMdhaka haiM, ko bhI yadi isameM mammilita kara liyA jAya, to bhI ve deza baMdhakoM se saMkhyAta guNa hI hote | kyoMki siddha Adi abaMdhaka ananta jIva bhI anantakAyika Ayu-bandhaka jIvoM ke anantaveM bhAga hI hote haiM / zaMkA- jaba jIva AyuSya-karma ke abaMdhaka rahate haiM aura phira jisa mamaya meM baMdhaka hote haiM, usa samaya meM unheM sarva bandhaka kyoM na kahA jAya ? samAdhAna - jisa prakAra AdArika-zarIra ko bAMdhate samaya jIva prathama samaya meM zarIra yogya mantra pudgaloM ko eka sAtha khIMcatA hai, usa prakAra avidyamAna sArI Ayu prakRti ko nahIM bAMdhatA, isaliye Ayukarma kA sarva-bandha nahIM hotA / zarIra bandha kA pArasparika sambandha 94 prazna - jamsa NaM bhaMte ! orAliyamarIrassa savvabandhe se NaM bhaMte ! veuvviyasarIrassa kiM bandhae, avandhae ? 94 uttara - goyamA ! No bandhae, abandhae / 95 prazna - AhAragasarIrassa kiM bandhae avandhae ? 95 uttara - goyamA ! No bandhae avandhae / 96 prazna - teyAsarIrassa kiM baMdhae, abandhae ? 96 uttara - goyamA ! baMdhae, No abandhae / 97 prazna - jai bandhae kiM desabaMdha savvabaMdhae ? 97 uttara - goyamA ! vandhae, jo sabandhae / 1529 98 prazna - kammAsarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae ? 98 uttara - jaheva teyagassa, jAva desabaMdhae, No savvabaMdhae / For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1530 bhagavatI sUtra-za 8 u. 9 zarIra baMdha kA pArasparika sambandha 99 prazna-jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIrassa desabaMdhe, se NaM bhaMte ! veuvviyasarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae ? 99 uttara-goyamA! No baMdhae, abandhae / evaM jaheva manvabaMdheNaM bhaNiyaM taheva desabaMdheNa vi bhANiyavvaM jAva kammagassa / ___100 prazna-jassa NaM bhaMte ! veubviyasarIrasma savvabaMdhe meNaM bhaMte ! orAliyasarIrassa kiM baMdhae, abandhae ? ___ 100 uttara-goyamA ! No bandhae, avNdhe| AhAragasarIrasma evaM ceva, teyagassa kammagassa ya jaheva orAlieNaM samaM bhaNiyaM taheva bhANiyabbaM jAva desabandhae, No sabvavandhae / ____101 prazna-jassa NaM bhaMte ! verabviyasarIrasma desabaMdhe se NaM bhaMta ! orAliyasarIrasma kiM bandhae, abaMdhae ? 101 uttara-goyamA ! No vandhae. abaMdhae / evaM jaheva savvabandheNaM bhaNiyaM taheva desabandheNa vi bhANiyavvaM jAva kammagassa / - 102 prazna-jassa NaM bhaMte ! AhAragamarIrassa mavvabandhe se NaM bhaMte ! orAliyasarIrassa kiM bandhae, avandhae ? ____102 uttara-goyamA ! No vandhae, abandhae / evaM veuvviyassa vi, teyA-kammANaM jaheva orAlieNaM samaM bhaNiyaM taheva bhANiyabvaM / 103 prazna-jassa NaM bhaMte ! AhAragasarIrarasa desabadhe se gaM For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-dA. 8 u. 5 garAra vadha kA pAramparika sambandha 1531 bhaMte ! orAliyamarIrassa0 ? - 103 uttara-evaM jahA AhAragasma sambavandheNaM bhagAyaM tahA desabandheNa vi bhANiyavvaM, jAva kammagassa / 104 prazna-jasma NaM bhaMte ! teyAsarIrassa desabandhe me NaM bhaMte ! orAliyamarIrasma kiM vandhae, avandhae ? 104 uttara-goyamA ! bandhae vA, avandhae vA ? 105 prazna-jai bandhae kiM desabandhae, savvabandhae ! 105 uttara-goyamA ! desabandhae vA, savvabandhae vA / . 106 prazna-veubviyasarIrassa kiM baMdhae, avandhae ? 106 uttara-evaM ceva, evaM AhAragasarIrassa vi / 107 prazna-kammagasarIrassa kiM bandhae, abandhae ? 107 uttara-goyamA ! bandhae, No abandhae ? ...108 prazna-jai bandhaeM kiM desavandhae, savvabandhae ? 108 uttara-goyamA ! desavandhae, No savvavandhae / 109 prazna-jassa NaM bhaMte ! kammagasarIrassa desabaMdhe se NaM bhaMte ! orAliyasarIrassa0 ? ... 109 uttara-jahA teyagassa vattanvayA bhaNiyA tahA kammagassa vi bhANiyavvA, jAva teyAsarIrassa jAva desabaMdhae, No savvabaMdhae / ... kaTina zabdArtha-vattavyayA-vaktavyatA (kadhana ) jaheva-jisa prakAra, taheva-usI prkaar| For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1532 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 6 zarIra bandha kA pArasparika sambandha bhAvArtha-94 prazna-he bhagavan ! jisa jIva ke audArika zarIra kA sarva-baMdha hai, kyA vaha jIva vaikriya-zarIra kA bandhaka hai, yA abandhaka hai ? 94 uttara-he gautama ! vaha bandhaka nahIM, abandhaka hai / 95 prazna-he bhagavan ! audArika-zarIra kA sarva-bandhaka jIva, AhArakazarIra kA bandhaka hai, yA abandhaka ? 95 uttara-he gautama ! vaha bandhaka nahIM, abandhaka hai| . 96 prazna-he bhagavan ! audArika-zarIra kA sarvabandhaka jIva, tejaszarIra kA bandhaka hai, yA abandhaka ? ... 96 uttara-he gautama ! vaha baMdhaka hai, abaMdhaka nhiiN| 97 prazna-he bhagavan ! yadi vaha tejas-zarIra kA bandhaka hai, to kyA deza-bandhaka hai, yA sarva-bandhaka hai ? 97 uttara-he gautama ! vaha deza-bandhaka hai, sarva-bandhaka nhiiN| 98 prazna-he bhagavan ! audArika-zarIra kA sarva-bandhaka jIva, kArmaNazarIra kA bandhaka hai, yA abandhaka ? 98 uttara-he gautama ! tejasa-zarIra ke samAna vaha yAvat kArmaNa-zarIra kA deza bandhaka hai, sarva-bandhaka nhiiN| 99 prazna-he bhagavan ! audArika-zarIra kA deza-bandhaka jIva, vaikriya zarIra kA bandhaka hai, yA abandhaka hai ? ___99 uttara-he gautama ! vaha bandhaka nahIM, avandhaka hai| jisa prakAra sarva-bandhaka kA kahA, usI prakAra deza-bandhaka ke viSaya meM bhI yAvat kArmaNa zarIra taka kahanA cAhiye / 100 prazna-he bhagavan ! vaikriya-zarIra kA sarva-bandhaka jIva, audArikazarIra kA bandhaka hai, yA abandhaka ? 100 uttara-he gautama ! vaha baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai| isI prakAra AhAraka zarIra ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / tejas aura kArmaNa For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 9 zarIra baMdha kA pArasparika sambandha zarIra ke viSaya meM jisa prakAra audArika-zarIra ke sAtha kathana kiyA hai, usI prakAra vaikriya zarIra ke sAtha bhI kahanA cAhiye yAvat vaha deza bandhaka hai, sarvabandhaka nahIM / 101 prazna - he bhagavan ! vaikriya zarIra kA deza bandhaka jIva audArikazarIra kA bandhaka hai yA abandhaka ? 101 uttara - he gautama ! vaha bandhaka nahIM, abandhaka hai| jisa prakAra kriya zarIra ke sarva-bandha ke viSaya meM kahA, usI prakAra deza bandha ke viSaya meM bhI yAvat kArmaNa zarIra taka kahanA cAhiye / 102 prazna - he bhagavan ! AhAraka zarIra kA sarva bandhaka jIva, audArika zarIra kA bandhaka hai yA abandhaka ? 1533 102 uttara - he gautama! vaha bandhaka nahIM, abandhaka hai / isI prakAra - zarIra ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / tejas aura kArmaNa-zarIra ke ke viSaya meM audArika-zarIra ke viSaya meM kahA, usI prakAra AhAraka- zarIra ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / 103 prazna - he bhagavan ! AhAraka- zarIra kA deza bandhaka jIva, kyA audArika- zarIra kA bandhaka hai yA abandhaka ? 103 uttara - he gautama! jisa prakAra AhAraka- zarIra ke sarva-bandha ke viSaya meM kahA, usI prakAra dezabaMdhaka ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye yAvat kArmaNazarIra taka kahanA cAhiye / 104 prazna - he bhagavan ! taMjas-zarIra kA deza bandhaka jIva, audArikazarIra kA bandhaka hai yA abandhaka ? 104 uttara - he gautama ! vaha bandhaka bhI hai aura abandhaka bhI / 105 prazna - he bhagavan ! yadi vaha audArika-zarIra kA baMdhaka hai, to deza -baMdhaka hai yA sarva-baMdhaka ? 105 uttara - he gautama ! vaha dezabaMdhaka bhI hai aura sarvabaMdhaka bhI / 106 prazna-he bhagavan ! tejas- zarIra kA baMdhaka jIva, vakriya- zarIra For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1534 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 5 zarIra baMdha kA pArasparika sambandha .. kA bandhaka hai yA abandhaka ? ... 106 uttara-he gautama ! pUrva kathanAnusAra jAnanA cAhiye / isI prakAra AhAraka-zarIra ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / 107 prazna-he bhagavan ! taMjas-zarIra kA baMdhaka jIva, kArmaNa-zarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka ? 107 uttara-he gautama ! vaha baMdhaka hai, abaMdhaka nhiiN| 108 prazna-he bhagavan ! yadi vaha kArmaNa zarIra kA baMdhaka hai, to deza- . baMdhaka hai yA sarva-bandhaka ? 108 uttara-he gautama ! vaha deza-bandhaka hai, sarva-bandhaka nhiiN| 109 prazna-he bhagavan ! kArmaNa-zarIra kA deza-bandhaka jIva, audArika zarIra kA bandhaka hai yA abandhaka ? . 109 uttara-he gautama! jisa prakAra tejasa-zarIra kA kathana kiyA hai, usI prakAra kArmaNa-zarIra kA bhI kahanA cAhiye yAvat vaha tejasa zarIra kA deza-bandhaka hai, sarva-bandhaka nhiiN| vivecana-audArika aura vaikriya, ina donoM zarIroM kA eka sAtha baMdha nahIM hotA, isI prakAra audArika aura AhAraka, ina donoM zarIroM kA bhI eka sAtha baMdha nahIM hotaa| isaliye audArika-zarIra-baMdhaka jIva, vaikriya aura AhAraka kA abaMdhaka hotA hai / audArika-zarIra ke sAtha tejas aura kArmaNa kA viraha kabhI nahIM hotA / isaliya vaha inakA deza-baMdhaka hotA hai / ina donoM zarIroM kA sarvabaMdha to hotA. hI nhiiN.| tejas-zarIra kA deza-baMdhaka jIva, audArika zarIra kA baMdhaka bhI hotA hai aura abaMdhaka bhI / isakA tAtparya yaha hai ki vigraha-gati meM vaha abaMdhaka hotA hai tathA vaikriya meM ho yA AhAraka meM ho taba bhI vaha audArika kA abaMdhaka hI rahatA hai aura zeSa samaya meM baMdhaka hotA hai / utpatti ke prathama samaya meM sarva-baMdhaka hotA hai aura dvitIya Adi samayoM meM deza-baMdhaka hotA hai| isI prakAra kArmaNa-zarIra kA bhI samajhanA caahiye| . zeSa. zarIroM ke sAtha baMdhaka, abaMdhaka Adi kA kathana sugama hai, use svayaM ghaTita kara lenA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-. 8 3. 9 baMdhakoM kA alpabahatva baMdhakoM kA alpabahutva 110 prazna-eesi NaM bhaMte / tavvajIvANaM orAliya-veuvviyaAhAraga-teyA-kammAsarIragANaM desabaMdhagANaM savvabaMdhagANaM abaMdhagANa ya kayare kayarehiMto jAva visemAhiyA vA ? 110 uttara-goyamA ! mabatthovA jIvA AhAragasarIssa savvabaMdhagA, tassa ceva desabaMdhagA makhejaguNA / veubviyasarIrassa savvabandhagA asaMkhejaguNA, tassa ceva desavandhagA asaMkhejaguNA / teyA-kammagANaM abandhagA aNaMtaguNA doNha vi tullA / orAliyasarIrassa savvavandhagA aNaMtaguNA, tassa ceva abandhagA visesAhiyA, tassa ceva desavandhagA asaMkhejaguNA / teyA-kammagANaM desabandhagA visesAhiyA, veubbiyasarIrassa avandhagA visesAhiyA, AhAragamarIrasma abandhagA vimesaahiyaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti // aThThamasae navamo uddeso samatto // * kaThina zabdArtha-doha-donoM kaa|| . bhAvArtha-110 prazna-he bhagavan ! audArika, vaikriya, AhAraka, tejas aura kArmaNa zarIra ke dezabandhaka, sarvabandhaka aura abandhaka-ina saba jIvoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika hai ? For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra---ga. 8 u. 5. baMdhako kA alpavahatva 110 uttara-he gautama ! (1) sabase thoDe jIva, AhAraka-zarIra ke sarva bandhaka haiN| (2) unase AhAraka-zarIra ke deza bandhaka saMkhyAta guNa hai| (3) unase vaikriya zarIra ke sarva bandhaka asaMkhyAta guNa haiN| (4) unase vaikriyazarIra ke dezabandhaka asaMkhyAta guNa hai| (5) unase tejas aura kArmaNa-zarIra ke abandhaka jIva ananta guNa haiM aura ye donoM tulya haiM / (6) unase audArikazarIra ke sarva-baMdhaka jIva ananta guNa hai| (7) unase audArika-zarIra ke abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiN| (8) unase audArika-zarIra ke dezabaMdhaka jIva asaMkhyAta guNa haiM / (9) unase tejasa aura kArmaNa-zarIra ke deza-baMdhaka jIva vizeSAdhika haiN| (10) unase vaikriya zarIra ke abandhaka jIva vizeSAdhika haiN| (11) unase AhAraka zarIra ke abandhaka jIva vizeSAdhika hai| ... he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai-aisA kahakara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| vivecana-AhAraka-zarIra ke sarva-baMdhaka mavame thor3e haiN| isakA kAraNa yaha hai ki AhAraka-garIra caudaha pUrvadhArI ke hI hotA hai aura ve bhI koI prayojana upasthita hone para hI AhAraka-zarIra dhAraNa karate haiN| usameM bhI sarva-baMdha kA kAla mAtra eka mamaya hai, isalie ve sabase thor3e haiN| unase AhAraka-zarIra ke deza-badhaka saMkhyAta guNa haiM, kyoMki usake dezabaMdha kA kAla bahuta hai| unase vaikriya-garIra ke sarva-baMdhaka asaMkhyAta guNa haiM. kyoMki AhAraka zarIradhArI jIvoM se vaikriya-zarIradhArI asaMkhyAta guNa haiN| unase vaikriya-zarIra ke deza-baMdhaka asaMkhyAta guNa haiM, kyoMki sarva-baMdha ke kAla ko apanA deza-baMdha kA kAla asaMkhyAta guNa hai / athavA pratipadyamAna sarva-baMdhaka hote haiM aura pUrvapratipanna deza-baMdhaka hote hai| pratipadyamAna kI apekSA pUrvapratipanna asaMkhyAta guNa hai / ataH vaikriya-zarIra ke sarva-baMdhakoM se deza-baMdhaka asaMkhyAta guNa hai| unase tejam aura kArmaNa ke avaMdhaka ananta guNa hai, kyoMki tejas aura kArmaNa ke abaMdhaka siddha bhagavAna haiM, ve vanaspitikAyika jIvoM ko chor3akara zeSa sabhI sasArI jIvoM se anantaguNa haiM / unase audArika-zarIra ke sarva-baMdhaka jIva ananta guNa hai / kyoMki inameM vanaspatikAyika jIva bhI sammilita haiN| uname audA. rika-zarIra ke abaMdhaka vizeSAdhika haiN| kyoMki ye vigraha-gati meM rahe. hue jIva aura siddha Adi jIva haiM / yahA~ siddhAdi jIva ati alpa hone se vivakSA nahIM kI gii| vigraha-gati For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI satra-za. 8 u. 10 zrata aura zIla ke ArAdhaka 1537 samApanna kajIva, sarva-baMdhakoM se bahuta haiN| isaliye abandhaka jIva vizeSAdhika haiN| unase dezabaMdha kA kAla asaMkhyAta guNa hai / unase tejas aura kArmaNa-zarIra ke deza-baMdhaka vizeSAdhika haiN| kyoMki samI saMsArI jIva tejas aura kArmaNa ke dezabaMdhaka hote haiM. inameM vigrahagati-samApanaka jIva, audArika sarva-baMdhaka jIva aura vaikriya Adi baMdhaka jIva sammilita haiM / ataH audArika deza-badhakoM se ye vizeSAdhika kahe gaye haiN| unase vaikriya-zarIra ke abandhaka vizeSAdhika haiM, kyoMki vaikriya ke bandhaka prAyaH deva aura nAraka jIva hI hai| zeSa sabhI saMsArI jIva aura siddha bhagavAn vaikriya ke abaMdhaka haiM, inameM siddhajIva sammilita haiM / ataH ve tejasAdi dezabaMdhakoM se adhika haiN| isaliye vaikriya-zarIra ke abaMdhaka vizeSA- . dhika kahe gaye haiN| unase AhAraka-zarIra ke abaMdhaka vizeSAdhika haiM, kyoMki AhArakazarIra to kevala manuSyoM ke hI hotA hai aura vaikriya-zarIra to manuSyoM ke atirikta deva, nAraka aura tiryaJca ke bhI hotA hai| isaliye kriya-baMdhakoM kI apekSA AhAraka-bandhaka jIva thor3e haiM / isI prakAra vaikriya prabaMdhakoM se AhAraka abaMdhaka vizeSAdhika haiN| // iti AThaveM zataka kA nauvAM uddezaka samApta // zataka 8 uddezaka 10 zuta aura zIla ke ArAdhaka prazna-rAyagihe gayare jAva evaM vayAsI, aNNautthiyA gaM bhaMte ! evaM AikkhaMti, jAva evaM parUti-"evaM khalu-1 sIlaM seyaM, 2 suyaM meyaM, 3 suyaM seyaM sIla seyaM;" se kahameyaM bhaMte ! evaM ? For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1538 bhagavatI sUtra - za. 8 u. 10 zruta aura zIla ke ArAdhaka 1 uttara - goyamA ! jaM NaM te aNNautthiyA evaM Aikkhati, jAva je te evaM AhaMsu, micchA te evaM AhaMsu, ahaM puNa goyamA ! evaM AikkhAmi, jAva parUvemi - evaM khalu mae cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - 1 sIlasaMpaNe NAmaM ege No suyasaMpaNNe, 2 suyasaMpaNe NAmaM ege No sIlasaMpaNe, 3 ege sIlasaMpaNNe vi suyasaMpaNNe vi, 4 ege.No sIlasaMpaNNe No suyasaMpaNNe / tattha NaM je se paDhame purisajAe se gaM purise sIlavaM asuyavaM; uvarae, aviNNAyadhamme esa NaM goyamA ! ma purase desArAha paNNatte / tattha NaM je se docce purisajAe se gaM purise asIlavaM suyavaM, aNuvarae, viSNAyadhamme, esa NaM goyamA ! mae purise desavirAhae paNNatte / tattha NaM je se tacce purisajAe se gaM purise sIlavaM suyavaM; uvarae viSNAyadhamme, esa NaM goyamA ! mae purise savvArAhae paNNatte / tattha NaM je se cautthe purisajAe se NaM purise asIlavaM asuyavaM, aNuvarae, aviNNAyadhamme esa NaM goyamA ! mae purise savvavirAhae paNNatte / kaThina zabdArtha - - AiklaMti-- kahate haiM, sIlaM seyaM - gIla hI zreya (acchA ) hai / suyaM zruta, kahameyaM - kisa prakAra, AhaMsu - kahate haiM, purisajAe- puruSoM ke prakAra, sIlavaMzIlavAn, asuyavaM - azrutavAn, uvarae - uparata (nivRtta) aviSNAyadhamme - dharma nahIM jAnatA, besArAhae - deza ArAdhaka, aNuvarae - anuparata ( anivRtta), viSNA yadhamme-- dharma kA jJAtA, vesavirAhae - deza virAdhaka, samvArAhae - sarva ArAdhaka / bhAvArtha -- prazna - 1 rAjagRha nagara meM yAvat gautama svAmI ne isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 zruta aura zIla ArAdhaka 1539 pUchA-he bhagavan ! anyatIthika isa prakAra kahate haiM yAvata prarUpaNA karate haiM1 zIla hI zreSTha hai, 2 zruta hI zreSTha hai 3 (zIla nirapekSa) zruta hI zreSTha hai athavA (zrutanirapekSa)zIla hI zreSTha hai / to he bhagavan ! yaha kisa prakAra hai ? 1 uttara-he gautama ! anyatIthikoM ne jo isa prakAra kahA hai, vaha mithyA kahA hai / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hUM yAvat prarUpaNA karatA huuN| maine cAra prakAra ke puruSa kahe haiM, yathA 1 koI zIla sampanna hai, parantu zruta sampanna nahIM hai / 2 koI puruSa zruta sampatra hai, paraMtu zola sampanna nahIM hai| ____3 koI puruSa zIla sampanna bhI hai aura zruta sampanna bhI hai| 4 koI puruSa zIla sampanna bhI nahIM aura zruta sampanna bhI nhiiN| (1) inameM se jo prathama prakAra kA puruSa hai, vaha zIlavAna hai, parantu zrutavAn nhiiN| vaha uparata (pApAdi se nivRtta) hai, parantu dharma ko nahIM jaantaa| he gautama ! isa puruSa ko maiMne 'deza-ArAdhaka' kahA hai| (2! jo dUsare prakAra kA puruSa hai, vaha zIlavAn nahIM parantu zrutavAn hai / vaha puruSa anuparata (pApAdi se anivRtta) hai, parantu dharma ko jAnatA hai / he gautama ! usa puruSa ko maine deza-virAdhaka' kahA hai| (3) jo tIsarA puruSa hai, vaha zIlavAn bhI hai aura zrutavAn bhI hai| vaha puruSa uparata hai aura dharma ko jAnatA hai| he gautama ! usa puruSa ko maine 'sarvArAdhaka' kahA hai| ... (4) jo cauthA puruSa hai, vaha zIla aura zruta donoM se rahita hai / vaha anuparata hai aura dharma kA bhI jJAtA nahIM hai / he gautama ! usa puruSa ko maiMne 'sarvavirAdhaka' kahA hai| vivecana-sarvajJa ke vacanoM meM ekatA evaM aviruddhatA hotI hai, kiMtu chadmasthoM ke vacanoM meM aisI bAta nahIM hotii| koI kisI prakAra kI prarUpaNA karatA hai, to koI anya prakAra kI / anyatIthikoM kI yahI dazA hai / kucha anyatIrthI isa prakAra mAnate haiM ki zIla (prANAtipAtAdi se viramaNarUpa kriyA) hI zreSTha hai, jJAna kA kucha bhI prayojana nahIM, kyoMki jJAna For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154. bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 zruta aura zIla ke ArAdhaka to pravRtti rahita hotA hai| kucha anyatIthika isa prakAra kahate haiM ki-jJAna hI zreSTha hai. mAtra jJAna se hI phala kI siddhi hotI hai / jJAna rahita kriyAvAn ko phala kI siddhi nahIM hotI / isa prakAra ve zruta (mAna) ko hI zreSTha mAnate haiM / kitane hI anya-tIthika paraspara nirapekSa zruta aura zIla se abhISTa artha kI siddhi mAnate haiN| isaliye ve kriyA rahita jJAna athavA jJAna rahita kriyA se abhISTa siddhi mAnate haiM / zruta aura zIla, pratyeka puruSa kI pavitratA kA kAraNa hai / isaliye ve kahate haiM kizIla zreSTha hai, mathavA-zruta zreSTha hai / isa prakAra bhinna-bhinna rUpa se prarUpaNA karate haiN| zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI, gautama svAmI se isa prakAra kahate haiM ki-merA evaM samI sarvajJoM kA siddhAnta isa prakAra hai-(1) koI puruSa zIla sampanna hai, parantu zruta sampanna nahIM (2) koI puruSa zruta sampanna hai, parantu zIla sampanna nhiiN| (3) koI zIla sampanna bhI hai aura zruta sampanna bhI hai / (4) koI zIla sampanna bhI nahIM aura zruta sampanna bhI nhiiN| ina meM se prathama bhaMga kA svAmI jo zIla sampanna hai, parantu zruta sampanna nahIM hai, vaha 'uparata' hai / vaha tattvoM kA vizeSa jJAtA nahIM hote hue bhI sva buddhi se hI pApoM se nivRtta hai / gItArtha muni kI nethAya meM tapa karane vAlA vaha agItArtha puruSa 'dezArAdhaka' hai / arthAt dezataH-aMzataH mokSa-mArga kI ArAdhanA karane vAlA hai| yahAM mUlapATha meM 'aviNNAyadhamme' pada diyA hai| jisakA artha hai-'na vizeSaNa jJAtaH dharmo yena sa avijJAtadharmA' arthAt jisane vizeSa rUpa se dharma ko nahIM jAnA, vaha puruSa 'avijJAtadharmA' kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki prathama bhaMga kA svAmI dezaArAdhaka puruSa vaha hai, jo cAritra kI ArAdhanA karatA hai, parantu vizeSarUpa se jJAnavAna nahIM hai / ( usase jJAna kI ArAdhanA nahIM hotI) isa bhaMga kA svAmI mithyA-dRSTi nahIM. kintu samyagdRSTi haiN| ___ dUsare bhaMga kA svAmI jo zIla sampanna nahIM. parantu zruta sampanna hai, vaha anuparata (pApAdi se anivRtta) hai, phira bhI vaha dharma ko jAnatA hai| isalie vaha deza virAdhaka kahA gayA hai / isa bhaMga kA svAmI avirata samyagdRSTi ' haiN| yaha jJAna, darzana, cAritra rUpa ratnatraya-jo mokSamArga hai, usameM se tRtIya bhAga rUpa cAritra kI virAdhanA karatA hai arthAt prApta hue cAritra kA pAlana nahIM karatA, athavA cAritra ko prApta hI nahIM karatA / isaliye vaha dezavirAdhaka hai| For Personal & Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 jaghanyAdi ArAdhanA aura ArAdhaka 1541 tIsare bhaMga kA svAmI zIla sampanna bhI hai aura zrutasampanna bhI hai| vaha uparata hai aura dharma ko bhI jAnatA hai| ataH vaha marvaArAdhaka hai| kyoMki jJAna-darzana cAritrarUpa ratnatraya-jo mokSa kA mArga hai, usakI vaha sarvathA ArAdhanA karatA hai| zruta zabda se samyagjJAna aura samyagdarzana donoM kA grahaNa kiyA gayA hai / jo mithyAdRSTi puruSa hai, vaha vastuta: vijJAtadharmA ho hI nahIM sktaa| caturthabhaMga kA svAmI zIlasampanna bhI nahIM aura zrutasampanna bhI nahIM / vaha anuparata hai aura dharma ko bhI nahIM jAnatA / vahI puruSa marva-virAdhaka hai / kyoMki samyagjJAna, darzana, cAritrarUpa ratnatraya meM me vaha kisI kI bhI ArAdhanA nahIM krtaa| isalie vaha sarvavirAdhaka hai| tAtparya yaha hai ki zruta arthAt samyagdarzana yukta jJAna aura zIla arthAt kriyA, ya donoM samuditarUpa meM hI zreya (mokSa) ke mArga haiM / samyagjJAna yukta kriyA se hI abhISTa kI siddhi (mokSa kI prApti) hotI hai / ' jaghanyAdi ArAdhanA aura ArAdhaka 2 prazna-kaivihA NaM bhaMte ! ArAhaNA paNNattA ? .2 uttara-goyamA ! tivihA ArAhaNA paNNattA, taM jahANANArAhaNA, dasaNArAhaNA, caritArAhaNA / 3 prazna-NANArAhaNA NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA ? .3 uttara-goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA-uvakosiyA, majjhimA, jhnnnnaa| 4 prazna-dasaNArAhaNA NaM bhaMte ! kaivihA . ? - 4 uttara-evaM ceva tivihA vi, evaM caritArAhaNA vi / For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1542 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 jaghanyAdi ArAdhanA aura ArAdhaka 5 prazna-jassa NaM bhaMte ! ukkosiyA NANArAhaNA tassa ukkosiyA daMsaNArAhaNA, jassa ukkosiyA daMsaNArAhaNA tassa ukosiyA NANArAhaNA ? 5 uttara-goyamA ! jassa ukkosiyA NANArAhaNA tassa daMsaNArAhaNA ukosA vA ajahaNNukosA vA; jassa puNa ukosiyA daMsaNArAhaNA tassa NANArAhaNA ukosA vA, jahaNNA vA, ajahaNNamaNuH kosA vaa| 6 prazna-jassa NaM bhaMte ! ukkosiyA NANArAhaNA tassa ukkosiyA carittArAhaNA, jassuskosiyA carittArAhaNA tasmukkosiyA NANArAhaNA ? 6 uttara-jahA ukkosiyA NANArAhaNA ya daMsaNArAhaNA ya bhaNiyA tahA ukkosiyA NANArAhaNA ya caritArAhaNA ya bhANi. yvaa| 7 prazna-jassa NaM bhaMte ! ukkosiyA daMsaNArAhaNA tassa uko. siyA carittArAhaNA, jassukosiyA carittArAhaNA tasmukkosiyA dasaNArAhaNA? 7 uttara-goyamA ! jassa ukkosiyA daMsaNArAhaNA tassa carittArAhaNA ukkosA vA, jahaNNA vA, ajahaNNamaNukkosA vA, jassa puNa ukosiyA carittArAhaNA tassa daMsaNArAhaNA NiyamA For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - zaM. 8 u. 10 jayanyAdi ArAdhanA aura ArAdhaka 1543 ukkosA / kaThina zabdArtha - - ukkosiyA - utkRSTa majjhimA -- madhyama, jahaNNA -- jaghanya jammaNaM -- jisake, ajahaSNamaNukkosA - ajaghanyAnutkRSTa ( madhyama ) | bhAvArtha - 2 prazna - he bhagavan ! ArAdhanA kitane prakAra kI kahI gaI haiM ? 2 uttara - he gautama! ArAdhanA tIna prakAra ko kahI gaI hai / yathA1 jJAna ArAdhanA, 2 darzana ArAdhanA aura 3 cAritra ArAdhanA / 3 prazna - he bhagavan ! jJAna ArAdhanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 3 uttara - he gautama ! tIna prakAra kI kahI gaI hai / yathA-1 utkRSTa 2 madhyama aura 3 jaghanya / 4 prazna - he bhagavan ! darzana ArAdhanA kitane prakAra kI kahI gaI hai| ? 4 uttara - he gautama ! jJAna ArAdhanA ke samAna darzana ArAdhanA bhI tIna prakAra kI aura cAritra ArAdhanA bhI tIna prakAra kI kahI gaI hai / 5 prazna - he bhagavan ! jisa jIva ke utkRSTa jJAna ArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa darzana ArAdhanA hotI hai aura jisa jIva ke utkRSTa darzana ArAdhanA hotI hai, usa jIva ke utkRSTa jJAna ArAdhanA hotI hai / 5 uttara - he gautama! jisa jIva ke utkRSTa jJAna ArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa yA madhyama darzana ArAdhanA hotI hai| jisa jIva ke utkRSTa darzana ArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa yA madhyama yA jaghanya jJAna ArAdhanA hotI hai / 6 prazna - he bhagavan ! jisa jIva ke utkRSTa jJAna ArAdhanA hotI haiM, usake utkRSTa cAritra ArAdhanA hotI haiM, aura jisa jIva ke utkRSTa cAritra ArAdhanA hotI haiM, usake utkRSTa jJAna ArAdhanA hotI haiM ? 6 uttara - he gautama ! jisa prakAra utkRSTa jJAna ArAdhanA aura darzana ArAdhanA ke viSaya meM kahA, usI prakAra utkRSTa jJAna ArAdhanA aura utkRSTa cAritra ArAdhanA ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra - za. 8 u. 10 ArAdhakoM ke zeSa bhava 7 prazna - he bhagavan ! jisake utkRSTa darzana ArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa cAritra ArAdhanA hotI hai aura jisake utkRSTa cAritra ArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa darzana ArAdhanA hotI hai ? 7 uttara - he gautama! jisake utkRSTa darzana ArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa yA janya yA madhyama cAritra ArAdhanA hotI hai aura jisake utkRSTa cAritra ArAdhanA hotI hai, usake niyamA ( avazya ) utkRSTa darzana ArAdhanA hotI hai / ArAdhakoM ke zeSa bhava 1544 8 prazna - ukkosiyaM NaM bhaMte ! NANArAhaNaM ArAhaMttA kahahiM bhavaggaNehiM sijjhai jAva aMtaM karei ? 8 uttara - goyamA ! atthegaDae teNeva bhavaggrahaNeNaM sijjhai, jAva aMtaM kareha; atthegar3ae doccaNaM bhavaggahaNeNaM sijjhaha, jAva aMta karei; atyegaie kappovaesa vA kappAIesa vA uvavajjai / 9 prazna - ubako siyaM NaM bhaMte ! daMsaNArAhaNaM ArAhettA kar3a hiM bhavaggahaNehiM0 ? 9 uttara - evaM caiva / 10 prazna - ukkosiyaM NaM bhaMte ! caritArAhaNaM ArAhettA0 ? 10 uttara - evaM ceva, NavaraM atthegaie kappAIesa uvavajjar3a / 11 prazna - majjhamiyaM NaM bhaMte ! NANArAhaNaM ArAhettA kahahiM bhavaggahaNehiM sijjhai, jAva aMta karei ? For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mUtra-7. 8 u. 10 ArAdhakoM ke zeSa bhava 11 uttara-goyamA ! asthaMgar3ae docceNaM bhavaggahaNeNaM siii, jAva aMtaM karei, taccaM puNa bhaSaggahaNaM nnaaikkmi| 12 prazna-majjhimiyaM NaM bhaMte ! daMsaNArAhaNaM ArAhattA ? 12 uttara-evaM ceva, evaM majjhimiyaM carittArAhaNaM pi / 13 prazna-jahaNiyaM NaM bhaMte ! NANArAhaNaM ArAhettA kAhiM bhavaggahaNehiM sijjhai, jAva aMtaM karei ? 13 uttara-goyamA ! atthegaie tanceNaM bhavaggahaNeNaM sijjhai, jAva aMtaM karei; satta-TTa bhavaggahaNAI puNa gAikkamai / evaM desaNArAhaNaM pi, evaM carittArAhaNaM pi / : kaTina zabdArtha-atthegaie-kitane hI, NAikkamai-atikramaNa nahIM karate / bhAvArtha-8 prazna-he bhagavan ! jJAna kI utkRSTa ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai ? 8 uttara-he gautama ! kitane hI jIva, usI bhava meM siddha ho jAte haiM, yAvala sabhI duHkhoM kA anta kara dete haiN| kitane hI jIva do bhavagrahaNa karake siddha hote hai yAvat samasta duHkhoM kA anta karate haiN| kitane hI jIva kalpopapanna devalokoM meM athavA kalpAtIta devalokoM meM utpanna hote haiN| 9 prazna-he bhagavan ! darzana ko utkRSTa ArAdhanA karake jIva kitane bhavagrahaNa karake siddha hotA hai yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai ? . 9 uttara-he gautama ! jisa prakAra utkRSTa jJAna ArAdhanA ke viSaya meM kahA, usI prakAra utkRSTa darzana ArAdhanA ke viSaya meM bhI kahanA caahie| 10 prazna-he bhagavan ! utkRSTa cAritra ArAdhanA karake jIva kitane bhava For Personal & Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1546 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 ArAdhako ke zeSa bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat samasta duHkhoM kA anta karatA haiM ? . 10 uttara-he gautama ! jisa prakAra utkRSTa jJAna ArAdhanA ke viSaya meM kahA, usI prakAra utkRSTa cAritra ArAdhanA ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / kitane hI jIva kalpAtIta devalokoM meM utpanna hote haiN| 11 prazna-he bhagavan ! jJAna ko madhyama ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai ? 11 uttara-he gautama ! kitane hI jIva, do bhava grahaNa karake siddha hote / haiM yAvat sabhI duHkhoM kA anta karate haiM, ve tIsare bhava kA atikramaNa nahIM krte| 12 prazna-he bhagavan ! darzana kI madhyama ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai ? 12 uttara-he gautama ! jisa prakAra madhyama jJAna ArAdhanA ke viSaya meM kahA haiM, usI prakAra madhyama darzana ArAdhanA aura madhyama cAritra ArAdhanA ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / 13 prazna-he bhagavan ! jJAna ko jaghanya ArAdhanA karake jIva, kitane bhaba grahaNa karake siddha hotA haiM, yAvata sabhI duHkhoM kA anta karatA haiM ? 13 uttara-he gautama ! kitane hI jIva, tIsare bhava meM siddha hote haiM, yAvat sarva duHkhoM kA anta karate haiM, parantu sAta-ATha bhava kA atikramaNa nahIM karate / isI prakAra jaghanya darzana ArAdhanA aura jaghanya cAritra ArAdhanA ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / ___ vivecana-aticAra na lagAte hue AcAra kA zuddha pAlana karanA-'ArAdhanA' hai / isake tIna bheda haiM / yathA-1 jJAna ArAdhanA 2 darzana ArAdhanA ora 3 cAritra aaraadhnaa| jJAna ke kAla, vinaya, bahumAna Adi ATha AcAroM kA nirdoSa rIti se pAlana karanA-jJAna ArAdhanA hai / zaMkA, kAMkSA Adi samakita ke aticAroM ko na lagAte hue niHzaMkita Adi samakita ke AcAroM kA zuddhatApUrvaka pAlana karanA-'darzana ArAdhanA' hai / sAmAyika Adi cAritra meM aticAra na lagAte hue nirmalatApUrvaka pAlana karanA-'cAritra ArAdhanA' hai| For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 pudgala kA vAdi pariNAma ina tInoM kI ArAdhanA meM utkRSTa prayatna karanA- 'utkRSTa ArAdhanA' hai, madhyama prayala karanA madhyama ArAdhanA hai aura alpa prayatna karanA jaghanya AgadhanA hai / utkRSTa jJAna ArAdhanA meM, utkRSTa aura madhyama darzana ArAdhanA pAI jAtI hai / utkRSTa darzana ArAdhanA meM, utkRSTa, madhyama ora jaghanya jAna ArAdhanA pAI jAtI hai| utkRSTa jJAna ArAdhanA meM utkRSTa aura madhyama cAritra ArAdhanA pAI jAtI hai / utkRSTa cAritra ArAdhanA meM tInoM prakAra kI jJAna ArAdhanA pAI jAtI hai| utkRSTa darzana ArAdhanA meM tInoM prakAra kI cAritra ArAdhanA pAI jAtI hai / utkRSTa cAritra ArAdhanA meM niyamA utkRSTa darzana ArAdhanA pAI jAtI hai| utkRSTa jAna ArAdhanA, utkRSTa darzana ArAdhanA aura utkRSTa cAritra ArAdhanA vAlA jIva, jaghanya usI bhava meM mokSa jAtA hai, utkRSTa do bhava (bIca meM eka deva bhava karake dUsare manuSya bhava) meM mokSa jAtA hai madhyama jJAna ArAdhanA, madhyama darzana ArAdhanA aura madhyama cAritra ArAdhanA vAlA jIva, jaghanya do bhava se mokSa jAtA hai aura utkRSTa tIna bhava se (bIca meM do bhava devoM ke karake ) mokSa jAtA hai| jaghanya jJAna ArAdhanA, jaghanya darzana ArAdhanA aura jaghanya cAritra ArAdhanA vAlA jIva, jaghanya tIna bhava se mokSa jAtA hai aura utkRSTa mAta-ATha bhava meM mokSa jAtA hai| ye sAta bhava deva sambandhI aura ATha bhava cAritra sambandhI, manuSya ke samajhane cAhiye / pudgala kA varNAdi pariNAma ... 14 prazna-kaivihe NaM bhaMte ! poggalapariNAme paNNate ? 14 uttara-goyamA ! paMcavihe poggalapariNAme paNNatte, taM jahAvaNNapariNAme, gaMdhapariNAme, rasapariNAme, phAsapariNAme, saMThANapariNAme / 15 prazna-vaNNapariNAme NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1548 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 pudgala kA varNAdi pariNAma 15 uttara-goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA-kAlavaNNapariNAme, jAva sunikallavaNNapariNAme / evaM eeNaM abhilAveNaM gaMdhapariNAme duvihe, rasapariNAme paMcavihe, phAsapariNAme avihe / 16 prazna-saMThANapariNAme NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? 16 uttara-goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA-parimaMDalasaMThANapariNAme, jAva AyayasaMThANapariNAme / kaThina zabdArtha-poggalapariNAme-pudgala pariNAma, saMThANapariNAme--AkAra pariNAma, parimaMDala-valayAkAra, Ayaya--Ayata / bhAvArtha-14 prazna-he bhagavan ! pudgala pariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai? 14 uttara-he gautama ! pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yathA-1 varNa pariNAma 2 gandha pariNAma 3 rasa pariNAma 4 sparza pariNAma aura 5 saMsthAna prinnaam| 15 prazna-he bhagavan ! varNa pariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 15 uttara-he gautama ! pAMca prakAra kA kahA gayA hai / yathA-1 kAlA varNa-pariNAma, yAvat zukla (zveta) varNa-pariNAma / isI prakAra isa abhilApa dvArA do prakAra kA gandha-pariNAma, pAMca prakAra kA rasa-pariNAma aura ATha prakAra kA sparza-pariNAma jAnanA caahiye| . 16 prazna-he bhagavan ! saMsthAna-pariNAma kitane prakAra kA kahA gayA 16 uttara-he gautama! pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yathA-parimaNDala saMsthAna-pariNAma, yAvat Ayata saMsthAna-pariNAma / vivecana-pudgala kI eka avasthA se dUsarI avasthA honA 'pudgala-pariNAma' For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ma. 8 u. 10 pudgalAstikAya ke pradeza ke pradeza 1549 kahalAtA hai / usake mUla bheda pAMca haiM aura uttara bheda paccIsa haiM / pudgalAstikAya ke pradeza 17 prazna-ege bhaMte ! poggalasthikAyapaese kiM daTvaM, davvadese, dabAI, dabvadesA; udAhu davvaM ca davvadese ya, udAhu davvaM ca davvadesA ya, udAhu dabAI ca davvadese ya, udAhu davAiM ca dabbadesA ya? ___ 17 uttara-goyamA ! siya davvaM, siya davvadese; No davvAI, No dabadesA, NodavvaM ca davvadese ya, jAva No davvAiM ca davvadesA ya / . 18 prazna-do bhaMte ! poggalasthikAyapaesA kiM davvaM, davva. deme-pucchaa| 18 uttara-goyamA ! siya davvaM, siya davvadese, siya davAI, siya dabadesA; siya davvaM ca dabadese ya, No davvaM ca davvadesA ya; sesA pddiseheyvaa| _ 19 prazna-tiNNi bhaMte ! poggalasthikAyapaesA kiM davvaM, dvvdese-pucchaa| . 19 uttara-goyamA ! siya davvaM, siya davadese, evaM satta bhaMgA bhANiyabvA, jAva siya davvAiM ca davvadese ya, No davvAI ca davvadesA y| . 20 prazna-cattAri bhaMte ! poggalatthikAyapaesA kiM davaM For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1550 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 pudgalAstikAya kA pradeza pucchA / 20 uttara- goyamA ! siya davvaM, siya davvadese; aTu vibhaMgA bhANiyavvA, jAva siya davvAI ca davvadesA ya; jahA cattAri bhaNiyA evaM paMca, cha, satta, jAva asaMkhejA / 21 prazna - anaMtA bhaMte ! poggalatthikAyapaesA kiM davaM ? 21 uttara - evaM caiva, jAva siya davvAI ca davvademA ya / kaThina zabdArtha - pae se -- pradeza, udAhu-- athavA, siya-kathaM cat, paDise heyavvA-niSedha karanA cAhiye / bhAvArtha - 17 prazna - he bhagavan ! pudgalAstikAya kA eka pradeza (1) dravya haiM, (2) dravya- deza haiM, (3) bahuta dravya haiM, ( 4 ) bahuta dravya- deza haiM, athavA (5) eka dravya aura eka dravya deza haiM, ( 6 ) athavA eka dravya aura bahuta dravya deza haiM, (7) athavA bahuta dravya aura eka dravya deza haiM, (8) athavA bahuta dravya aura bahuta dravya deza haiM ? 17 uttara - he gautama ! vaha kathaMcit eka dravya haiM, kathaMcit eka dravya deza hai, parantu vaha bahuta dravya nahIM aura bahuta dravya deza bhI nhiiN| eka dravya aura eka dravyadeza bhI nahIM / yAvat bahuta dravya aura bahuta dravyadeza nahIM / 18 prazna - he bhagavan ! pudgalAstikAya ke do pradeza kyA eka dravya hai, yA eka dravya deza hai, ityAdi pUrvokta prazna ? 18 uttara - he gautama! 1 kathaMcit dravya hai, 2 kathaMcit dravyadeza hai, 3 kathaMcit bahuta dravya hai, 4 kathaMcit bahuta dravya deza hai 5 kathaMcit eka dravya aura eka dravyadeza hai, parantu 6 eka dravya aura bahuta dravya deza nahIM 7 bahuta dravya aura eka dravyadeza nahIM 8 bahuta dravya aura bahuta dravyadeza nahIM / 19 prazna - he bhagavan ! pudgalAstikAya ke tIna pradeza, kyA eka dravya For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhgvt| sUtra---za. 8 u. 10 lokAkAza aura jIva ke pradeza 551 hai, yA eka dravya-deza hai-ityAdi pUrvokta prazna ? 19 uttara-he gautama ! kathaMcit eka dravya hai, kathaMcit eka dravya-deza hai, yAvat kathaMcit bahuta dravya aura eka dravya-deza hai, yahAM taka sAta bhaMga kahanA cAhiye / parantu bahuta dravya aura bahuta dravyadeza nahIM hai / 20 prazna-he bhagavan ! pudgalAstikAya ke cAra pradeza, eka dravya hai, yA eka dravya-deza hai, ityAdi pUrvokta prazna ? 20 uttara-he gautama ! (1) kathaMcit eka dravya hai, (2) kathaMcit eka dravya-deza hai, ityAdi ATha bhaMga kahanA cAhiye / jisa prakAra cAra pradezoM ke viSaya meM kahA, usI prakAra pAMca, chaha, sAta, yAvat asaMkhya pradezoM taka kahanA caahiye| 21 prazna-he bhagavan ! pudgalAstikArya ke ananta pradeza--eka dravya hai, yA eka dravya-deza hai, ityAdi pUrvokta prazna ? . 21 uttara-he gautama ! pahale kahe anusAra isa meM bhI ATha bhaMga kahanA cAhiye / lokAkAza aura jIva ke pradeza 22 prazna-kevaiyA NaM bhaMte ! logAgAsapaesA paNNattA ? 22 uttara-goyamA ! asaMkhejA logAgAsapaesA paNNatA ? .. 23 prazna-egamaigassa NaM bhaMte ! jIvassa kevaiyA jIvapaesA paNNatA ? 23 uttara-goyamA ! jAvaiyA logogAsapaesA, egamegassa NaM jIvassa evaiyA jIvapaesA paNNattA / For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1552 ? bhagavatI sUtra - za. 8 u. 10 lokAkAza aura jIva ke pradeza kaThina zabdArtha - jAvaiyA - jitane evaiyA-utane / bhAvArtha - 22 prazna - he bhagavan ! lokAkAza ke pradeza kitane kahe gaye 22 uttara - he gautama! asaMkhya pradeza kahe gaye haiM / 23 prazna - he bhagavan ! pratyeka jIva ke pradeza kitane kahe gaye haiM ? 23 uttara - he gautama ! lokAkAza ke jitane pradeza kahe gaye hai, utane hI pratyeka jIva ke pradeza kahe gaye haiM ? vivecana - isa sUtra meM pudgalAstikAya ke eka pradeza ke viSaya meM prazna kiye gaye haiM / jinameM dravya aura dravya deza ke eka vacana aura bahuvacana sambandhI cAra bhaMga haiM aura isI prakAra dvika-saMyogI cAra bhaMga haiN| ina ATha bhaMgoM meM se eka pradeza meM do bhaMga pAye jAte haiN| jaba dUsare dravya ke sAtha usa kA sambandha nahIM hotA, taba vaha 'dravya' hai aura jaba dUsare dravya ke sAtha usakA sambandha hotA hai taba vaha - ' dravyadeza' hai / pradeza eka hai, isaliye usameM bahuvacana sambandhI do bhaMga aura dvika saMyogI cAra bhaMga - yaM chaha bhaMga nahIM pAye jAte / pudgalAstikAya ke do pradezoM meM uparyukta ATha bhaMgoM meM se pahale ke pAMca bhaMga pAye jAte / tIna pradezoM meM pahale ke sAta bhaMga pAye jAte haiN| inakI ghaTanA svayaM karalenI cAhiye / cAra pradezoM meM AThoM bhaMga pAye jAte haiN| cAra pradezI se yAvat ananta pradezI taka dasa boloM meM pratyeka meM ATha-ATha bhaMga pAye jAte haiM / loka asaMkhya pradezI hai, isaliye usake pradeza asaMkhyAtA hai| jitane loka ke pradeza haiM, utane hI eka jIva ke pradeza haiM, jaba jova, kevalI- samudghAta karatA hai, taba vaha apane Atma-pradezoM se sampUrNa loka kI vyApta kara detA hai, arthAt lokAkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka jIva- pradeza avasthita ho jAte haiM / karma - vargaNAoM se Abaddha jIva 24 prazna - kaha NaM bhaMte ! kammapagaDIo paNNattAo ? 24 uttara--goyamA ! aTTha kammapagaDIo paNNattAo, taM jahA For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavato sUtra-za. 8 u. 10 karma-vargaNAoM se Abaddha jIva 1553 NANAvaraNija, jAva aMtarAiyaM / 25 prazna-NeraiyANaM bhaMte ! kai kammapagaDIo paNNattAo ? 25 uttara-goyamA ! aTTha, evaM sabvajIvANaM aTTha kammapagaDIo ThAveyabAo jAva vemANiyANaM / 26 prazna-NANAvaraNijassa NaM bhaMte ! kammassa kevaiyA avibhAgapalicchedA paNNattA ? 26 utara-goyamA ! aNaMtA avibhAgapalicchedA paNNattA / 27 prazna-NerahayANaM bhaMte ! NANAvaraNijassa kammarasa kevaiyA avibhAgapalicchedA paNNattA ? 27 uttara--goyamA ! aNaMtA avibhAgapalicchedA paNNattA; evaM sabvajIvANaM, jAva--(pra.) vemANiyANaM pucchA / (u.) goyamA ! aNaMtA avibhAgapalicchedA paNNattA, evaM jahA NANAvaraNijassa avibhAgapalicchedA bhaNiyA tahA aTTaNha vi kammapagaDINaM bhANiyavvA, jAva vemANiyANaM jAva aNtraaiyss| kaThina zabdArtha-ThAveyavAo-sthApita karanI cAhiye (kahanI cAhiye),avibhAgapalicchedA-avibhAga pariccheda (niraMza aMza-jisakA koI vibhAga nahIM ho sake vaisA aNsh)| bhAvArtha-24 prazna-he bhagavan ! karma-prakRtiyAM kitanI kahI gaI haiM ? 24 uttara-he gautama ! karma-prakRtiyA~ ATha kahI gaI haiM / yathA-jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / ... 25 prazna-he bhagavan ! narayika jIvoM ke kitanI karmaprakRtiyAM kahI haiM ? For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1554 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 karma-vargaNAoM se Avaddha jIva 25 uttara-he gautama ! ATha karmaprakRtiyAM kahI gaI hai| isa prakAra vaimAnika paryanta sabhI jIvoM ke ATha karma-prakRtiyAM kahI haiN| 26 uttara-he bhagavana ! jJAnAvaraNIya karma ke kitane avibhAgapariccheda 26 uttara-he gautama ! ananta avibhAgapariccheda kahe hai| . 27 prazna-he bhagavan ! narayika jIvoM ke jJAnAvaraNoya karma ke kitane avibhAgapariccheda kahe haiM ? 27 uttara-he gautama ! ananta avibhAgapariccheda kahe haiN| isI prakAra sabhI jIvoM ke viSaya meM kahanA cAhiye / yAvat (prazna.) vaimAnika devoM ke viSaya meM prazna ? (uttara) he gautama ! ananta avibhAgapariccheda kahe haiN| jisa prakAra jJAnAvaraNIya karma ke avibhAgapariccheda kahe, usI prakAra antarAya taka AThoM karma-prakRtiyoM ke avibhAgapariccheda-vaimAnika paryanta sabhI jIvoM ke kahanA caahiye| 28 prazna-egamegassa NaM bhaMte ! jIvassa egamage jIvapaese NANAvaraNijassa kammassa kevaiehiM avibhAgapalicchedehiM AveTiyapariveDhie ? 28 uttara-goyamA ! siya AveDhiya-pariveTie, siya No Ave. Dhiya-pariveDhie; jai AveDhiya-pariveDhie NiyamA aNaMtehiM / 29 prazna-egamegassa NaM bhaMte ! NeraDyamsa egamege jIvapaese NANAvaraNijassa kammassa kevaiehiM avibhAgapalicchedehiM AveDhiyapariveTie ? 29 uttara-goyamA ! Niyama aNatehiM, jahA Neraiyassa evaM For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-ga. 8 u. 10 karma-vargaNAoM se Abaddha jIva jAva vaimANiyassa; NavaraM maNussassa jahA jIvasma / 30 prazna-egamegassa rNa bhaMte ! jIvassa egamege jIvapaese darisaNAvaraNijjasma kammassa kevaiehiM ? ___30 uttara-evaM jaheva NANAvaraNijjassa taheva daMDago bhANiyanvo jAva vemANiyassa; evaM jAva aMtarAiyassa bhANiyanvaM; NavaraM veyaNijasma Auyassa, NAmassa, goyassa-eesiM cauNha vi kammANaM maNussassa jahA Neraiyassa tahA bhANiyavvaM, sesaM taM ceva / kaThina zabdArtha-AveDhiya pariveDhie--AveSTina-parivepTina (anyanta gAr3ha rUpa se baMdhe hue) jaheva-jima prakAra. taheva-usI prakAra / .. bhAvArtha-28 prazna--he bhagavana ! pratyeka jIva kA pratyeka jIva pradeza, jJAnAvaraNIya karma ke kitane avibhAgaparicchedoM se AveSTita pariveSTita hai ? . 28 uttara-he gautama ! kadAcita AveSTita pariveSTita hotA hai aura kadAcit nahIM bhI hotA / yadi AveSTita-pariveSTita hotA hai, to vaha niyamA ananta avibhAgaparicchedoM se hotA hai / ..29 prazna-he bhagavan ! pratyeka naiyika jIva kA pratyeka jIva-pradeza jJAnAvaraNIya karma ke kitane avibhAga paricchedoM se AveSTita-pariveSTita hotA hai ? - 29 uttara-he gautama! vaha niyamA ananta avibhAgaparicchedoM se AveSTita pariveSTita hotA hai / jisa prakAra narayika jIva ke viSaya meM kahA, usI prakAra yAvat vaimAnika paryanta kahanA caahiye| parantu manuSya kA kathana audhika (sAmAnya) jIva kI taraha kahanA cAhiye / 30 prazna-he bhagavan ! pratyeka jIva kA pratyeka jIva pradeza, darzanAvaraNIya karma ke kitane avibhAgaparicchedoM dvArA AveSTita pariveSTita hai ? 30 uttara-he gautama ! jisa prakAra jJAnAvaraNIya karma ke viSaya meM For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1556 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 karmoM kA pArasparika saMbaMdha daNDaka kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI vaimAnika paryanta kahanA cAhiye aura yAvat antarAya karma paryanta kahanA cAhiye / parantu vedanIya, AyuSya, nAma aura gotraina cAra karmoM ke viSaya meM jisa prakAra narayika jIvoM ke liye kathana kiyA hai, usI prakAra manuSyoM ke liye kahanA cAhiye / zeSa saba varNana pahale ke samAna kahanA caahiye| vivecana-kevalajJAnI kI prajJA ke dvArA bhI jisake vibhAga na kiye jA sakeM, aise sUkSma aMza (niraMza aMza) ko 'avibhAgapariccheda' kahate haiM / ve karma skandhoM kI apekSA, athavA jJAna ke jitane avibhAgaparicchedoM kA AcchAdana kiyA ho, unakI apekSA ananta haiM / audhika jIva-sUtra meM jo yaha kahA gayA hai ki 'usakA jIva-pradeza jJAnAvaraNIya dvArA kadAcit AveSTita pariveSTita hotA hai aura kadAcit nahIM hotaa| yaha 'AveSTita pariveSTita na hone kI bAta kevalI kI apekSA kahI gaI hai| kyoMki unake jJAnAvaraNIya karma kA kSaya ho cukA hai| isaliye unake Atma-pradeza, jJAnAvaraNIya ke avibhAgaparicchedoM dvArA AveSTita pariveSTita nahIM hote / isI prakAra darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra, ina cAra aghAtika karmoM ke viSaya meM manuSyapada meM koI antara nahIM pdd'taa| kyoMki ye cAroM karma chadmasthoM ke bhI hote haiM aura kevaliyoM ke bhI hote haiM / siddha bhagavAn meM nahIM hote / isaliye jIva-pada meM hI isa viSayaka bhajanA hai, manuSya-pada meM nhiiN| karmoM kA pArasparika sambandha 31 prazna-jassa NaM bhaMte ! NANAvaraNijaM tassa darisaNAvaraNijaM; jassa daMsaNAvaraNijaM tassa NANAvaraNijaM ? 31 uttara--goyamA ! jassa NaM NANAvaraNijaM tassa daMsaNAvaraNijaM NiyamaM atthi, jassa NaM darisaNAvaraNijaM tassa vi NANAvara For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -za.83.10 karmoM kA pArasparika sambandha 1557 NijaM NiyamaM athi| kaThina zabdArtha-atthi-hotA hai, yA hai| bhAvArtha-31 prazna-he bhagavan ! jisa jIva ke jJAnAvaraNIya karma hai, usake darzanAvaraNIya karma bhI hai aura jisa ke darzanAvaraNIya karma hai, usake jJAnAvaraNIya karma bhI hai ? 31 uttara-hA~ gautama ! jisake jJAnAvaraNIya karma hai, usake niyama se darzanAvaraNIya karma bhI hai aura jisake darzanAvaraNIya karma hai, usake niyama se jJAnAvaraNIya karma bhI hai| 32 prazna-jasma NaM bhaMte ! NANAvaraNijaM tassa veyaNijaM, jassa veyaNijaM tassa NANAvaraNijaM ? 32 uttara-goyamA ! jassa NANAvaraNijaM tassa veyaNijaM NiyamaM asthi, jassa puNa veyaNijaM tassa NANAvaraNijaM siya asthi, siya natthi / .kaThina zamdArtha-nasthi-nahIM hotA, yA nahIM hai| bhAvArtha-32 prazna-he bhagavan ! jisake jJAnAvaraNIya karma hai, usake vedanIya karma hai, aura jisake vedanIya karma hai, usake jJAnAvaraNIya karma hai ? ... 32 uttara-he gautama ! jisake jJAnAvaraNIya karma hai, usake niyama se vedanIya karma bhI hai, kiMtu jisake vedanIya karma hai, usake jJAnAvaraNIya karma kadAcita hotA bhI hai aura kadAcita nahIM bhI hotaa| 33 prazna-jassa NaM bhaMte ! NANAvaraNijaM tassa mohaNijaM jassa mohaNijaM tassa NANAvaraNijaM ? For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1558 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1. ko mArArika sambandha 33 uttara-goyamA ! jassa NANAvaraNija tassa mohaNijaM siya asthi, siya natthi; jassa puNa mohaNijaM tassa NANAvaraNijaM Niyama asthi / bhAvArtha-33 prazna-he bhagavan ! jisake jJAnAvaraNIya karma hai, usake mohanIya karma hai ? aura jisake mohanIya karma hai, usake jJAnAvaraNIya karma hai ? .. 33 uttara-he gautama ! jisake jJAnAvaraNIya karma hai, usake mohanIya karma kadAcit hotA hai aura kadAcit nahIM hotaa| parantu jisake mohanIya karma hai, usake jJAnAvaraNIya karma niyama se hai| 34 prazna-jassa NaM bhaMte ! NANAvaraNijaM tassa AuyaM ? . 34 uttara-evaM jahA veyaNijjeNa samaM bhaNiyaM tahA AueNa vi samaM bhANiyavvaM, evaM NAmeNa vi, evaM goeNa vi samaM; aMtarAieNa mamaM jahA darisaNAvaraNijjeNa samaM taheva NiyamA paropparaM bhaanniyvaanni| kaThina zabdArtha-sama-sAtha, paropparaM-paraspara / bhAvArtha-34 prazna-he bhagavan ! jisake jJAnAvaraNIya karma hai, usake AyuSya karma hai, ityAdi prazna ? 34 uttara-he gautama ! jisa prakAra vedanIya karma ke viSaya meM kahA, usI prakAra AyuSya karma ke lie bhI kahanA cAhiye / isI prakAra nAma aura gotra karma ke sAtha bhI kahanA caahiye| jisa prakAra darzanAvaraNIya karma ke sambandha meM kahA, usI prakAra antarAya karma ke sAtha bhI paraspara niyamA kahanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 karmoM kA pArasparika sambandha 35 prazna-jassa NaM bhaMte ! darisaNAvaraNijaM tassa veyaNijaM, jassa veyaNijaM tassa darisaNAvaraNijjaM ? 35 uttara-jahA NANAvaraNijja uvarimehiM sattahiM kammehiM samaM bhaNiyaM tahA darisaNAvaraNijjaM pi uvarimehiM chahiM kammehiM samaM bhANiyavvaM; jAva aMtarAieNaM / kaThina zabdArtha--uvarimehi- Upara ke / bhAvArtha-35 prazna-he bhagavan ! jisa jIva ke darzanAvaraNIya karma hai, usake vedanIya karma hai aura jisake vedanIya karma hai, usake darzanAvaraNIya karma hai ? __ 35 uttara-he gautama ! jisa prakAra jJAnAvaraNIya karma kA kathana-Upara ke sAta karmoM ke sAtha kahA, usI prakAra darzanAvaraNIya karma kA bhI Upara ke chaha karmoM ke sAtha kahanA cAhiye / isa prakAra yAvat antarAya karma taka kahanA caahiye| 36 prazna-jassa NaM bhaMte ! veyaNijjaM tassa mohaNijaM; jassa mohaNijja tassa veyaNijjaM? ____36 uttara-goyamA ! jassa veyaNijja tassa mohaNijja siya asthi, siya natthi jassa puNa mohaNijjaM tassa veyaNijjaM NiyamaM atthi / . bhAvArtha-36 prazna-he bhagavan ! jisa jIva ke vedanIya karma hai, usake mohanIya karma hai aura jisa ke mohanIya karma hai, usa jIva ke vedanIya karma bhI hai ? For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1560 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 karmoM kA pAraparika sambandha uttara-he gautama ! jisa jIva ke vedanIya karma hai, usake mohanIya karma kadAcit hotA hai aura kadAcit nahIM hotA, parantu jisake mohanIya karma haiM, usake vedanIya karma niyama se hotA hai| 37 prazna-jassa NaM bhaMte ! veyaNijjaM tassa AuyaM 0 ? 37 uttara-evaM eyANi paropparaM NiyamaM, jahA AueNa. samaM evaM NAmeNa vi goeNa vi samaM bhANiyavvaM / bhAvArtha-37 prazna---he bhagavan ! jisake vedanIya karma hai, usake AyuSya karma haiM, ityAdi prazna ? 37 uttara-he gautama ! ye donoM karma paraspara avazya hote haiN| jisa prakAra AyuSya karma ke sAtha kahA, usI prakAra nAma aura gotra karma ke sAtha bhI kahanA caahiye| .38 prazna-jassa NaM bhaMte ! veyaNijjaM tassa aMtarAiyaM-puccha / 38 uttara-goyamA ! jassa veyaNijjaM tassa aMtarAiyaM siya asthi, siya natthi; jassa puNa aMtarAiyaM tassa veyaNijjaM NiyamaM asthi / bhAvArtha-38 prazna-he bhagavan ! jisake vedanIya karma hai, usake antarAya karma hai, ityAdi prazna ? 38 uttara-he gautama ! jisake vedanIya karma hai, usake antarAya karma kadAcit hotA hai, aura kadAcit nahIM bhI hotA / parantu jisake antarAya karma For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai, usake vedanIya karma niyanA hotA hai / bhagavatI sUtra - za. 8. u. 10 karmoM kA pArasparika sambandha hotA hai ? 39 prazna - jassa NaM bhaMte ! mohaNijjaM tassa AuyaM, jassa NaM bhaMte! AuyaM tassa mohaNijjaM ? 39 uttara---goyamA ! jassa mohaNijjaM tassa AuyaM niyamaM asthi, jassa puNa AuyaM tassa puNa mohaNijjaM siya asthi, siya natthi evaM NAmaM goyaM aMtarAiyaM ca bhANiyavvaM / bhAvArtha - 39 prazna--he bhagavan ! jisake mohanIya karma hotA hai, usake karma hotA hai aura jisake AyuSya karma hotA hai, usake mohanIya karma 36 uttara- - he gautama! jisake mohanIya karma hotA hai, usake AyuSya karma avazya hotA hai| jisake AyuSya karma hotA hai, usake mohanIya karma kadAcit hotA hai aura kadAcit nahIM bhI hotA / isI prakAra nAma, gotra aura antarAya karma ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / 40 prazna--- jassa NaM bhaMte ! AjyaM tassa NAmaM 40 uttara---goyamA ! do vi paropparaM niyamaM 1561 ano " For Personal & Private Use Only pucchA / evaM gotteNa vi samaM bhANiyavvaM / bhAvArtha - 40 prazna - he bhagavan ! jisake AyuSya karma hotA hai, usake nAma karma bhI hotA hai, ityAdi prazna ? 40 uttara - he gautama ! ye donoM paraspara niyama se hote haiM / isI prakAra gotra ke sAtha bhI kahanA cAhiye / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1562 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 karmoM kA pArasparika sambandha 41 prazna-jassa NaM bhaMte ! AuyaM tassa aNtraaiyN-pucchaa| 41 uttara-goyamA ! jassa AuyaM tassa aMtarAiyaM siya. atthi, siya patthi; jassa puNa aMtarAiyaM tassa AuyaM NiyamaM atthi / - bhAvArtha-41 prazna-he bhagavan ! jisake AyuSya karma hotA hai, usake antarAya karma hotA hai ityAdi prazna ? 41 uttara-he gautama ! jisake AyuSya karma hotA hai, usake antarAya karma kadAcit hotA hai aura kadAcit nahIM bhI hotA, parantu jisake antarAya karma hotA hai, usake AyuSya karma avazya hotA hai| 42 prazna-jassa NaM bhaMte ! NAmaM tassa goyaM, jassa NaM goyaM tassa NaM nnaam-pucchaa| - 42 uttara-goyamA ! jassa NaM NAmaM tassa NiyamA goya, jassa NaM goyaM tassa NiyamA NAma; do vi ee paropparaM NiyamA asthi / . bhAvArtha-42 prazna-he bhagavan ! jisake nAma karma hotA hai, usake gotra karma hotA hai aura jisake gotra karma hotA hai, usake nAma karma bhI hotA hai ? 42 uttara-he gautama ! jisake nAmakarma hotA hai, usake gotra-karma avazya hotA hai aura jisake gautra karma hotA hai, usake nAmakarma bhI avazya hotA hai| ye donoM karma paraspara niyama se hote haiN| 43 prazna-jassa NaM bhaMte ! NAmaM tassa aMtarAiyaM-pucchA ? 43 uttara-goyamA ! jassa NAmaM tassa aMtarAiyaM siya asthi, For Personal & Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagadatI sUtra - za. 8 u. 10 karmoM kA pArasparika sambandha siya Natthi jassa puNa aMtarAiyaM tassa NAmaM NiyamA asthi / bhAvArtha - 43 prazna - he bhagavan ! jisake nAmakarma hotA hai, usake antarAya karma hotA hai ? aura jisake antarAya karma hotA hai, usake nAmakarma hotA hai ? 1563 43 uttara- he gautama! jisake nAmakarma hotA hai, usake antarAya-karma kadAcit hotA hai aura kadAcit nahIM bhI hotA / parantu jisake antarAya-karma hotA hai, usake nAmakarma avazya hotA hai / 44 prazna - jassa NaM bhaMte ! goyaM tassa aMtarAiyaM puccha / - 44 uttara - goyamA ! jassa NaM goyaM tassa aMtarAiyaM siya asthi; siya natthi jassa puNa aMtarAiyaM tasma goyaM niyamaM asthi / bhAvArtha - 44 prazna - he bhagavan ! jisake gautra-karma hotA hai, usake antarAya-karma hotA hai aura jisake antarAya karma hotA hai, usake gotra karma hotA hai ? 44 uttara - he gautama! jisake gotra-karma hotA hai, usake antarAya-karma kadAcita hotA hai aura kadAcit nahIM bhI hotA / parantu jisake antarAya karma hotA hai, usake gotra-karma niyama se hotA hai / vivecana- ' bhajanA' kA artha hai 'vikalpa' arthAt kadAcit hotA hai aura kadAcit nahIM hotA / 'niyamA' kA artha hai 'niyamataH ' ( avazya ) / covIsa daNDakoM kI apekSA ATha karmoM kI niyamA aura bhajanA batalAI jAtI hai / manuSya meM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtI karmoM kI bhajanA hai| vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra- ina cAra aghAtI karmoM kI niyamA hai / 23 daNDakoM meM ATha karmoM kI niyamA hai / siddha bhagavAn meM karma nahIM hote / AThakarmoM kI niyamA aura bhajanA ke 28 bhaMga hote haiM / yathA-jJAnAvaraNIya se 7, darzanAvaraNIya se 6, vedanIya se 5, mohanIya se 4, AyuSya se 3 nAma se 2, gotra-karma se 1 / For Personal & Private Use Only * Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1564 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 karmoM kA pArasparika sambandha . 1 jJAnAvaraNIya meM darzanAvaraNIya kI. niyamA hai aura darzanAvaraNIya meM jJAnAvaraNIya kI niyamA hai| .: 2 jJAnAvaraNIya meM vedanIya kI niyamA hai aura vedanIya meM jJAnAvaraNIya kI bhajanA 3 jJAnAvaraNIya meM mohanIya kI bhajanA hai aura mohanIya meM jJAnAvaraNIya kI niyamA hai| 4 jJAnAvaraNIya meM AyuSya-karma kI niyamA hai aura AyuSya meM jJAnAvaraNIya kI bhajanA hai| 5 jJAnAvaraNIya meM nAma-karma kI niyamA hai aura nAmakarma meM jJAnAvaraNIya kI bhajanA hai| 6 jJAnAvaraNIya meM gotra karma kI niyamA hai aura gotra-karma meM jJAnAvaraNIya kI bhajanA hai| .. jJAnAvaraNIya meM antarAya kI niyamA hai aura antarAya meM jJAnAvaraNIya kI niyamA hai| 8 darzanAvaraNIya meM vedanIya kI niyamA hai aura vedanIya meM darzanAvaraNIya kI bhajanA hai| 9 darzanAvaraNIya meM mohanIya kI bhajanA hai aura mohanIya meM darzanAvaraNIya kI niyamA hai| ....10 darzanAvaraNIya meM Ayupya kI niyamA hai aura AyuSya meM darzanAvaraNIya kI bhajanA hai| 11 darzanAvaraNIya meM nAmakarma kI niyamA hai aura nAmakarma meM darzanAvaraNIya kI bhajanA hai| . 12 darzanAvaraNIya meM gotra-karma kI niyamA hai aura gotra-karma meM darzanAvaraNIya kI bhajanA hai| 13 darzanAvaraNIya meM antarAya-karma kI niyamA hai aura antarAya meM darzanAvaraNIya kI niyamA hai| 14 vedanIya meM mohanIya kI bhajanA hai aura mohanIya meM vedanIya kI niyamA hai / 15 vedanIya meM mAyuSya kI niyamA hai aura vAyuSya meM vedanIya kI niyamA hai| 16 vedanIya meM nAmakarma kI niyamA hai aura nAmakarma meM vedanIya kI niyamA hai / For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhagavatI sUtra-za. 8 u. 1. jIva pudgala hai yA pudgalI ? 1565 17 vedanIya meM gotra-karma kI niyamA hai aura gotra-karma meM vedanIya kI niyamA hai| 18 vedanIya meM antarAya kI bhajanA hai aura aMtarAya meM vedanIya kI niyamA hai / 19 mohanIya meM AyuSya kI niyamA hai aura AyuSya meM mohanIya kI bhajanA hai| 20 mohanIya meM nAmakarma kI niyamA hai aura nAmakarma meM mohanIya kI bhajanA hai| 21 mohanIya meM gotra-karma kI niyamA hai aura gotra-karma meM mohanIya ko bhajanA hai| 22 mohanIya meM antarAya kI niyamA hai aura antarAya meM mohanIya kI bhajanA hai| 23 AyuSya meM nAma-karma kI niyamA hai aura nAmakarma meM AyuSya ko niyamA hai / 24 AyuSya meM gotra-karma kI niyamA hai aura gotra-karma meM AyuSya kI niyamA hai| 25 AyuSya meM antarAya kI bhajanA hai aura antarAya meM AyuSya kI niyamA hai / 26 nAmakarma meM gotra-karma ko niyamA hai aura gotrakarma meM nAmakarma kI niyamA hai| 27 nAmakarma meM antarAya kI bhajanA hai aura antarAya meM nAma-karma kI niyamA hai| 28 gotra-karma meM antarAya kI bhajanA hai aura antarAya meM gotra-karma kI niyamA hai| isa niyamA aura bhajanA kI ghaTanA sugama hai| jIva pudgala hai yA pudgalI ? 45 prazna-jIve NaM bhaMte ! kiM poggalI, poggale ? 45 uttara-goyamA ! jIve poggalI vi, poggale vi / (pra.) se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-'jIve poggalI vi, poggale vi' ? (u.) goyamA ! se jahANAmae-chatteNaM chattI, daMDeNaM daMDI, ghaDeNaM ghaDI, paDeNaM paDI, kareNaM karI, evAmeva goyamA ! jIve vi soiMdiyacakkhidiya-pANidiya-jibhidiya-phAsiMdiyAI paDucca poggalI, jIvaM paDucca poggale; se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-'jIve poggalI vi, For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1566 bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 jIva pudgala hai yA pudgalI ? poggale vi'| 46 prazna-Neraie NaM bhaMte ! kiM poggalI0 ? 46 uttara-evaM ceva, evaM jAva vemANie, NavaraM jassa jai iMdiyAiM tassa tai vi bhaanniybvaaii| 47 prazna-sidadhe NaM bhaMte ! kiM poggalI, poggale ? 47 uttara-goyamA ! No poggalI, poggale / (pra.) se keNaTeNaM . bhaMte ! evaM vuccai-'jAva poggale' ? (u.) goyamA ! jIvaM paDucca, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-'sidhe No poggalI, poggale / ' (r) sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti ke // aTThamasae dasamo uddeso samattoM // ||atttthmN sayaM samattaM // kaThina zabdArtha-poggalI-pudgalI (indriyoM vAlA) poggale--pudgala (jIva) paDeNaM paDI--paTa-vastra yukta hone para paTI (savastrI) paDucca--apekSA (Azraya) se, kareNaM karI--hAtha se hAtha vaalaa| bhAvArtha-45 prazna-he bhagavan ! jIva pudgalI hai, athavA pudgala ? 45 uttara-he gautama ! jIva pudgalI bhI hai aura pudgala bhii| prazna-he bhagavan ! aisA kyoM kahate haiM ki 'jIva pudgalI bhI hai aura pudgala bhI hai? uttara-he gautama ! jisa puruSa ke pAsa chatra ho use chatrI, daNDa ho use daNDI, ghaTa ho use ghaTI, paTa ho use paTI aura kara ho use karI kahate hai, usI prakAra jIva bhI zrotrendriya, cakSarindriya, ghrANendriya jivhendriya, aura pattA smttaa|| For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra-za. 8 u. 10 jIva pudgala hai yA pudgalI ? 1567 sparzanendriya kI apekSA 'pudgalI' kahalAtA hai aura jIva ko apekSA 'pudgala' kahalAtA hai / isaliye he gautama ! meM aisA kahatA hUM ki 'jIva pudgalI bhI hai aura pudgala bhI hai|' 46 prazna-he bhagavan ! nairayika jIva pudgalI hai athavA pudgala ? 46 uttara-he gautama! uparokta sUtra kI taraha yahAM bhI kahanA caahiye| arthAt nairayika jIva pudgalI bhI hai aura pudgala bhI hai / isI prakAra vaimAnika paryata kahanA cAhiye, parantu jina jIvoM ke jitanI indriyAM hoM, unake utanI indriyAM kahanI caahiye| 47 prazna- he bhagavan ! siddha jIva pudgalI hai yA pudgala ? 47 uttara-he gautama ! siddha jIva, pudgalI nahIM, kintu pudgala haiM ? (pra.) he bhagavan ! aisA kyoM kahA ki--'siddha nIva pudgaloM nahIM, pudgala hai' ? (u.) he gautama ! jIva kI apekSA siddha jIva pudgala hai, isalie aisA kahatA hU~ ki siddha jIva pudgalI nahIM pudgala haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| isa prakAra kaha kara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| . - vivecana-zrotra, cakSu, Adi pudgala jisake hoM, use 'pudgalI' kahate haiM / ghaTa, paTa, daNDa, chatra Adi ke yoga se puruSa ko--ghaTI, paTI, daNDI, chatrI kahate haiM / isI prakAra pudgala (indriyoM) ke yoga se jIva ko 'pudgalI' kahate haiN| 'jIva ko jo 'pudgala' kahA hai, vaha jIva kI saMjJA' hai| arthAt jIva ke liye gudgala zabda saMjJAvAcI hai| // iti AThaveM zataka kA dasavAM uddezaka samApta // AThavA~ zataka sampUrNa / tRtIya bhAga samApta // For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bhagavatI sUtra ke .. prathama bhAga meMzataka 1-2 pR. 1 se 532 taka / dvitIya bhAga meMzataka 3-4-5-6 pR. 533 se 1076 taka / tRtIya bhAga meMzataka 7-8 pR. 1077 se 1570 taka / caturtha bhAga chapa rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvayaNaM jiggathaM pA jo 20 PROIN siyayaMta zrI a.bhA.sUdhama jvamijjaya saMgha jodhapura tasaMgha guNa skRti rakSAka saMgha kAta rakha kRti rakSaka Aakhika kati rakSaka saMgha saMgha akhida kati rakSaka saMgha akhila rakSaka saMgha akhila kati rakSaka saMgha akhila bhArata saskRti rakSaka saMgha akhida kati rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudhA janajaina saMskRti rakSaka saMgha akhida kati rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRAyA bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhida kRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhiTa kRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhi kati rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhida kRtirakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhida kati rakSaka saMgha akhilabhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhi kRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSakasaMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila kRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila kRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila kRti rakSaka saMgha akhilabhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila kRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila kRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila kRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila kRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila kati rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila kati rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMghaal akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSakasaMgha akhila kati rakSaka saMgha akhila bhAratIya samarmajona saMskanirakSaka saMgha astilabhAratIya sadharmajaina saMsa