Book Title: Anekantjaipataka Part 02
Author(s): Bhavyasundarvijay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005533/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA bhAga-2 adhikAra-3 SIRE dravyAstikarathArUDhaH paryAyodyatakArmukaH / yuktisannAhavAnvAdI, kuvAdibhyo bhavatyalam // (sthAnAGgavRttiH) OM racayitA va yAkinImahattarAsUnuH AcAryazrIharibhadrasUriH OM vivecanaprerakaH he AcAryavijayaguNaratnasUriH AcAryavijayarazmiratnasUriH For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ himAlaya sA uttuMga hai vo jinazAsana hamArA hai gaMgA sA nirmala aura pAvana jinazAsana hamArA hai patito ko bhI pAvana karatAM jinazAsana hamArA hai tAraNahArA tAraNahArA jinazAsana hamArA hai jainam jayati zAsanam kI alakha jagAnA jArI hai he jinazAsana ! tujako vaMdana terA dhvaja jayakArI hai vaMde zAsanam ... jainam zAsanam... hina zAsana Jaindirmationinanational For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ palAzana vizeSatAo : anekAMtavAdaLA adbhuta padArthonuM talasparzI nirUpaNa... karma, DrAyopazama, jJAnAda sUmapadArthonI varkazaH siddhi... samadvAdAdi anekAMtanA mULabhUta riddhAMtonI arthagaMbhIra yukAothI abAdhita sthApanA.. ekAMtavAdIoLI mAnyatAthI ja ekAMtavAhInuM AmUlacUla iS[... Gauddha vaizeSikAdi noLI sacoTa samIkSA... jJALAdvaita, zabdAdvaita, ekAMta nirvikalpa Adi mizyAmUDha kumAnyatAonuM varjhabaddha umUla[... tapa kevo hovo joie ? kevuM dhyAnuM kalyANakArI ne ? mokSa, anekAMtavAdamAM ja thAya... evA aneka rahasyapUrNa nirUpaNonuM suMdara rAMkaLa... pramANa ane dravyArthika-paryAyArthika yaLI zailIne hawtha banAvato graMtha ... dRSTine anekAMtamaya banAvI rAkhyuM ane samAdhinuM arpaNa karatI eka acqla kRti... avazya vAMco, anekAMtanA siddhAMto para phidA thayA vinA jUhIM raho. maLa, vIrANapuramAbhALI syAdvAdazailI para ovArI jaze ! For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vous so we *** In - mAmA mo || zrIzazcarapArzvanAthAya nama: II // tassa bhuvaNekkaguruNo Namo annegNtvaayss| / tapAgacchAcArya-zrIprema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jitendra-guNaratna-razmiratnasUrisadgurubhyo namaH // ___ 1444-graMthanirmAtR-sUripuraMdara zrIharibhadrasUrivijRmbhitA zrImunicandrasUriviracitavivaraNasaMvalita-zrIpUrvamaharSivihitavyAkhyAvibhUSitA navanirmita-'anekAntarazmi'-AkhyayA suramyagurjaravivRttyA samalaGkRtA ha - ~~~~~~~~~ ~~ ~ ~~~~~~~~~~ ODA bhAga-2 adhikAra-3 () preraka - 05 dIkSAdAnezvarI, bhavodadhitAraka, A.bha. parama pUjya gurudevazrI guNarasUrIzvarajI mahArAjA.. pravacanaprabhAvaka, padarzananiSNAta, A.bha. parama pUjaya gurudevazrI - mirAsUrIzvarajI mahArAjA... naka saMzodhaka zAsanaprabhAvaka A.bha.vi. ratnasuMdarasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSya vidvareNya munirAjazrI bhavyasuMdaravijayajI ma.sA. e * prakAzaka jinaguNa ArAdhaka TrasTa For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parimita paricaya *kRtiH anekAMtajayapatAkA (dArzanika graMthomAM ziramora gaNAtI kRti) * kartA H yAkinImahattarAsUnu-sUripuraMdarazrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA . . . * aparanAma : bhAvArthamAtravedanI (avacUrNirUpa) * vyAkhyA H pUrvamaharSi * vivaraNa : pUjyamunicandrasUriviracita * nAma : anekAMtajayapatAkA-udyotadIpikA (vRttiTippaNarUpa) * viSaya : (1) sadasAda, (2) nityAnityavAda, (3) sAmAnya-vizeSavAda, (4) abhilAkhaanabhilApyavAda (5) bAhyArthasiddhi, ane (6) anekAMtavAdamAM ja mokSa - A pAMca viSayo para talasparzI nirUpaNa ane aneka yukti-prayuktio dvArA anekAMtavAdanuM abAdhita svarUpanirdeza... * saMpAdanaH 18/20 hastapratonA AdhAre aneka truTionuM parimArjana * anekAMtarazmi : mUlagraMtha, vyAkhyA ane vivaraNanA gahanatama padArthone suvizada zailImAM raju karatuM (aneka suramya TIppaNIothI suzobhita) gujarAtI vivecana... * divyAzIrvAda : siddhAMtamahodadhi pa.pU.A.bha. zrImadvijaya premasUrIzvarajI mahArAjA, nyAyavizArada pa.pU.A.bha. zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA, mevADadezoddhAraka pa.pU.A.bha.zrImadvijaya jitendrasUrIzvarajI mahArAjA. * zubhAzIrvAda : suvizAlagacchAdhipati pa.pU.A.bha. zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA... * vivecanapreraka : dIkSAdAnezvarI, paramopakArI, pa. pU. A. bha. zrImadvijaya guNaratnasUrIzvarajI (mArgadarzaka :) mahArAjA tathA pravacanaprabhAvaka, paramopakArI pa. pU. A. bha. zrImadvijaya razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA. * saMzodhaka : vidvadvarya paramapUjya munirAjazrI bhavyasuMdaravijayajI mahArAjA... * sahAyaka: vidyAguruvarya pUjya munirAjazrI saumyAMgaratnavijayajI mahArAjA... tathA munirAjazrI tIrtharatnavijayajI mahArAjA... * vivecaka-saMpAdaka : munirAjazrI yazaratnavijayajI ma.sA. * vivecananimitta : vardhamAnataponidhi pU.A.bha. zrI bhuvanabhAnusUri mahArAjAnuM janmazatAbdI varSa. * prakAzananimitta H dIkSAdAnezvarI pU.A.bha. zrI guNaratnasUri mahArAjAnuM sUripada rajata varSa. * prakAzaka : jinaguNa ArAdhaka TrasTa... (muMbaI) * prakAzanavarSa H vI2 saM. 2539, vi.saM. 2069, I.san 2013... * lAbhArthI : zrI aThavAlAinsa jaina saMgha tathA phUlacaMda kalyANacaMda jhaverI pauSadhazALA TrasTa - surata. * AvRttiH prathamA * prati H 500 . * mUlya : rU. 400|* prinTIMga+DIjhAInIMga H navaraMga prinTarsa, apUrva zAha, mo. 9428 500 401 * kampojhIMga+seTIMga H mRgendra esa. zAha, mo. 98249 52301 - amadAvAda. For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ >> e ee che. je ja cAlTa samarpaNa ) siddhAMtadivAkara, suvizAlagacchAdhipati, AgamahAImarmajJa, pa. pU. A. bha. zrI vi. jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjAnA nirmaLa hastakamaLomAM ane ? mevADadezoddhAraka, 400 aTTamanA bhISmatapasvI pa. pU. A. bha. zrI vi. ndrisUrIzvarajI mahArAjAnI pavitra aMjalImAM . teozrInI ja kRpAthI sarjata pAmeluM saTIka - savivaraNa anekAMta jayapatAkA graMtha paratuM gujarAtI vivecana sAdara samarpita chuM chuM. kRpAkAMkSI muni yazarAvijaya For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 (2) (3) (4) (5) (6) abhinaMdana - AzIrvAda anekAMta : vyavahAranirvAhaka (prAstAvika) * saMkSipta viSaya-nirdeza anekAMtajayapAtAkA tRtIya adhikAra - sAmAnya-vizeSavAda suMda2padArtha-rasAsvAda viSayAnukramaNikA sAmAnya-vizeSavAda tRtIya adhikAra pramANavArtikanA upayogI zloko (pariziSTa..) aho sukRtam prastuta graMthatA prakAzanano saMpUrNa lAbha aThavAlAinsa jaina saMgha tathA phUlacaMda kalyANacaMda jhaverI dra lAlabaMgalA aThavAlAinsa suratavALAe potAnI jJAtanidhito suMdara upayoga karIte lIdho che... sukRta-satkAryatI zatazaH anumodatA... (1) zAha bAbulAla saremalajI * sUcanAH A graMthanuM prakAzana, jJAnanidhinA sadravyathI thayuM hovAthI, gRhasthoe mAlikI karavI nahIM. (pU. sAdhu-sAdhvI bhagavaMto tathA jJAnabhaMDArone bheTa) prAptisthAna (3) jinaguNa ArAdhaka TrasTa C/o. siddhAcala, senTa ensa skula sAme, hIrA jaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-05. phona- 94265 85904 (5) bhaMvarabhAI cunIlAlajI C/o. bhairava korporezana S/55, vaibhavalakSmI komplekSa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda-1. (mo.) 94277 11733. C/o. zrI sIntheTIksa, 1/5 rAjadA cAla, azokanagara, junA hanumAna krosalena, 2jo mALa, rUma naM.11, muMbaI-1. phona- 98204 51073 (mo.) 98905 82220 For Personal & Private Use Only 2 240-645 1-3 5 7 (4) hemaMtabhAI Ara. gAMdhI (2) mahendrabhAI eca. zAha C/o. 202/e, grInahIlsa epA., svAmInArAyaNa maMdira pAse, aDAjaNa, surata-395009. phona- (rahe.)0261-2780750 (mo.) 96011 13344 C/o. 603,25/B, zivakRpA so. bhivaMDI, ji. ThANA-421302 (mahArASTra) phona - (2he.) 02522-246126 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ li WWW .EDU DISERANGAL suvizuddha syAdvAdamArgaprarUpaka, zrutasiddhAMtarUpa tIrthasthApaka, mAraNAMtika pariSahone paNa samabhAvathI sahana karanAra parama kRpALu , prabhuvIra... . 'vIrAjJAnirvikalpasvIkAraka, anaMtAnaMta labdhitIradhi, AjIvana prabhavIra caraNopAsaka, svanAmadhanya parama pUjya gautamasvAmI mahArAjA... Jain Education Internal For Personal & Private Use Staty www.jainelibray.org Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMtamarmajJa, karmasAhityatiSNAta, saccAritracUDAmaNi, riddhiAMtamahodadhi, sahastrAdhika zramaNasamudAya gurumaiyA, paramapUjya AcAryabhagavaMta zrI vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI premasUrIzvarajI mahArAjA anekAMtadezavAdakSa,nyAyavizArada, vardhamAnatapotidhi, saMgha-ektAzilpI, jJAna-darzana-cAritra apratImaprayoga, paramapUjya AcAryabhagavaMta zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA anekAMtavyavahArakuzaLa, siddhAntadivAkara, AgamahAImarmajJa, suvizAlagacchAdhipati, paramapUjya AcAryabhagavaMta zrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevADadezodvAraka, 400 aThThamanA bhISmatapasvI apAra sAmyasindha paramapUjya AcAryabhagavaMta zrI vijaya jitendrasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI jitendrasUrIzvarajI mahArAjA dIkSAdAnezvarI, yuvakajAgRtipreraka, gItArthatA-saMvignatA saMpanna trizatAdhika zramaNa-zramaNI samudAyazilpI bhavodadhitAraka pa.pU.A.bha. zrI vijaya guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA pravacanaprabhAvaka, SaDradarzananiSNAta, nikhAlasatAvIradhi, guruparitopaikalakSI paramagurudeva, AcAryabhagavaMta zrI vijaya razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA 1 mahArAjA ww.jateniorary.org For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5C sakalamAnasasaMzayahAriNI, bhavabhavorjitapApanivAriNI / sakalasadguNasantatidhAriNI, haratu me duritAni sarasvatI / / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) abhinaMdana - AzIrvAda bhAratIya darzana sAhityamAM, jaina darzana sAhitya viziSTa sthAna dharAve che. anekAMta ane syAdvAdane samajavAmAM Adya zaMkarAcArya jevA vidvAno paNa thApa khAI gayA che.. ekAMtavAdI siddhAMtomAM ja ramatAM moTA bhAganAM darzanoe samajyA vinA anekAMtavAdanuM khaMDana karyuM che.. dhuraMdhara jainAcAryoe, jainadarzananA agatyanA siddhAMtane samajAvavA vistRta graMtho racyA che.. pa. pU. A. bha. zrI siddhasenadivAkarasUrijInuM sanmatitarka, pa. pU. A. bha. zrI mallavAdisUrijInuM dvAdazAniyacakra, pa. pU. A. bha. zrI haribhadrasUrijInI anekAMtajayapatAkA, 5. pU. maho. zrI yazovijayajInI syAdvAdakalpalatA vagere graMthoe anekAMtavAdanuM rUDI rIte samarthana karyuM che ane enA para thatAM prahArono akADhya takathI pratikAra karyo che.. dArzanika carcAo ane khaMDana-maMDanathI bharapUra A graMthonA saMpAdana - saMzodhana AgavI sUjhanI apekSA rAkhe che. darzanazAstranA graMthomAM eka alpavirAma khoTI jagyAe thatAM arthano anartha thaI zake che.. 'pUrva tu noruM, adhunADapi no' jevA sthaLe "pahelAM paNa nathI kahyuM, hamaNAM paNa nathI kahyuM jevo artha kADhavAnI bhUla moTA dhuraMdhara vidvAnothI thaI gayAnI ane emanA vidyArthIe 'pUrva tunojIM, adhunAnoruM' arthAt "pahelAM "tuM" zabdathI kaheluM ane have "pa' zabdathI kahyuM che evo artha karyo tyAre graMtha beTho e jANItI vAta che.. AjanA darzanazAstranA vidyArthIo baDabhAgI che ke - dvAdazAniyacakra, syAdvAdakalpalatA, sanmatitarka jevA graMtho vidvAnonA hAthe saMpAdita thaI pragaTa thayA che. A ja kaDImAM prastuta graMtha eka navo umero kare che. pa. pU. dIkSAdAnezvarI A. bha. zrI vi. guNaratnasUrIzvarajI ma. sA. nA ziSyavareNya 5. pU. A. bha. zrI vi. razmiratnasUrIzvarajI ma. sA. nA ziSya muni zrI yazaratnavijayajIe nAnI vayamAM darzanazAstrano rUDo abhyAsa karyo che. anekAMtajayapatAkA ane tenI vRtti-vivaraNanA pAThane zuddha karavA 18/20 jeTalI hastalikhita prationo upayoga karIne pAThanuM zuddhIkaraNa karyuM che.. ane tenA gujarAtI anuvAdamAM pUrvapakSa-uttarapakSane praznottara zailImAM rajU karI prAraMbhika vidyArthIne paNa graMthanuM adhyayana karavAnI sulabhatA karI ApI che.. munizrI yazaratnavijayajIne anekazaH dhanyavAda, AzIrvAda ! AgaLa paNa AvA aNamola graMtharatnonA saMpAdana - saMzodhana - anuvAda karI zrI saMghane bheTa dhare e ja maMgalakAmanA ! A. vi. municandrasUri da. For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) 6 / / zrI zadvezvarapArzvanAthAya namaH / / / / zrI-prema-bhuvanabhAnu-navaghoSa-hitendra-gura-zimarasUrisagurubhyo nama: / / OM namaH / / anekAMta : vyavahAratirvAhaka (prAstAvika) "Common Sense is not so common" khUba ja sarasa suvAkya che A ! teno artha e thAya ke, sAmAnya vAto sAmAnya nathI hotI.. Azaya e ke, 'sAmAnya' jaNAtI vAto paNa te te avasthAomAM atyaMta upayogI hovAthI 'vizeSa'rUpe gaNAya che. anekAMtajayapatAkA, bhAga bIjo ! adhikAra trIjo ! nAma che H sAmAnya-vizeSa anekAMtavAda ! AmAM e ja vAta jaNAvI che ke, vastunA be prakAranA dharmo hoya che : (1) samAnapariNAma, ane (2) vizeSapariNAma.. samAna dekhAtI vastu paNa koIka apekSAe vizeSapariNAmavALI hoya che.. A vAtane ApaNe keTalAka sthULa dRSTAMtothI samajIe - - pitAjInA suvarNamAMthI dIkarIne buTTI banAvavAnI icchA hatI ! ne dIkarAne vIMTI banAvavAnI icchA hatI ! paNa pitAjIe dIkarAnI icchAne prAthamya ApIne vIMTI banAvI. . tenAthI dIkarIne zoka ane dIkarAne harSa thayo ane tenuM kAraNa e ke, te baMne buTTI-vIMTIrUpa be vizeSa paryAyane sAme rAkhatA hatA ! jyAre pitAjI madhyasthapaNe joI rahyA hatA, kAraNa ke teo suvarNadRSTivALA hatA ! to ahIM dRSTinA viSaya tarIke samAna-asamAnapariNAma spaSTapaNe jaNAya che.. - jinAjJAviSayaka samAna paNa dezanA, judA-judA vyaktine judI-judI rIte apAya che.. anyathA parasthAna dezanA thavAthI bhayaMkara doSa lAgavAnuM kahyuM che.. to AnAthI paNa dezanAnI samAnavizeSarUpatA ja sUcita thaI ne ? - manuSyorUpe samAna paNa loko, rAjA-raMkarUpe, Arya-anAryarUpe, dharmI-adharmIrUpe ema judAjudA svarUpe judA-judA vizeSapariNAmone dhAraNa kare che; A paNa teonI sAmAnya-vizeSarUpatA ja jaNAve che... - sAmAnyathI "uppannai vA vigamei vA dhuvei vA'' e traNa padamAM ja samasta zruta samAI gayuM hovA chatAM, vizeSathI tenuM bAra aMga - aMgabAhya vagererUpe vibhAjana ne vistRtIkaraNa karAyuM che.. to ahIM paNa zrutanI samAna-asamAnarUpatA nathI jaNAtI ? For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) - strI eka ja che, paNa e lUMTavAnA saMskAranA kAraNe corane 'caurya' dekhAya.. jaMgalI kUtarAne 'bhakSya' dekhAya.. kAmI puruSane 'kAmIni' dekhAya.. parivrAjakane mAtra 'mAMsapiMDa' dekhAya.. to A rIte sAmAnya paNa strI vizeSa-vizeSarUpe dekhAya, e zuM strInI sAmAnya-vizeSarUpatA nathI ? - khAdyarUpe samAna paNa viSa-modaka, mA2ka-poSakarUpe judA-judA tarI Ave che. . to enAthI paNa te benI sAmAnya-vizeSarUpatA ja sAbita thaI ne ? - jaLadravyarUpe samAna paNa pANI, amuka jagyAe meluM - amuka jagyAe cokhkhuM .. nadI-kUvArUpe mIThuM -samudrarUpe khAruM .. ema judA-judA svarUpane dhAraNa kare che, enAthI tenI sAmAnya-vizeSarUpatA ja phalita thAya.. - eka ja dahIM, mIThAMnA saMyogathI 'khAruM' bane, sAkaranI saMyogathI 'lacchI' bane, pANInA saMyogathI 'chAza' bane.. emAM tenI sAmAnya-vizeSarUpatA ja jaNAya che ne ? - svAtinakSatrano eka varasAda, jamIna para 'pANI' banne, chIpamAM 'motI' bane, sApanA moMmAM 'jhera' bane.. Ama, enA judA-judApaNAthI paNa sAmAnya-vizeSarUpatA ja siddha thAya che.. - vyakti eka ja che, chatAM, guNAnurAgIne te 'guNavAna' lAge ne doSadRSTivALAne te 'doSapracura' jaNAya.. to tenAthI tenI samAna-vizeSarUpatA phalita na thAya ? - eka ja patnI, patine rAganuM kAraNa bane ane zokyapatnIne dveSa ne IrSyAnuM kAraNa bane.. Ama, judA-judA vyaktine judA-judArUpe kAraNa bananArI e strI sAmAnya-vizeSarUpa ja hoya ne ? - dUdha-dahIM-chAza badhuM gorasarUpe eka che, chatAM te badhAnuM kArya juduM-juduM che.. eTale enAthI samAna paNa teonI vizeSarUpatA; arthAt sAmAnya-vizeSarUpatA ja siddha thAya che. - eka ja vidvAna paMDita, vidvAnonI sabhAmAM prazaMsApAtra bane ane mUrkhAnI sabhAmAM hAMsIpAtra banne.. to A rIte eka ja vyaktinuM judA-judArUpe hovuM e paNa tenI sAmAnya-vizeSarUpatA ja jaNAve che.. AvA to seMkaDo dRSTAMto vicArI zakAya.. prastuta adhikAramAM graMthakArazrIe, sAmAnya-vizeSa e be paryAyonI sacoTa tarkothI sAbitI karI che.. ne ekAMta mAnyatAono akATya yuktiothI nirAsa karyo che.. sAmAnya-vizeSa A baMne paryAyo mAnavAthI ja vyavahArono nirvAha thaI zake che, te sivAya vyavahAravilopa ja thAya.. juo (1) ekAMte mAtra samAnapariNAma ja mAnIe, to, ghaDo-kapaDo baMne vasturUpe samAna hovAthI, te bemAM ekasarakho vyavahAra mAnavo paDaze ! ane to kapaDAmAM pANI bharavAno ne ghaDAthI ThaMDI rokavAno vAro Avaze ! - For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) (2) ekAMte mAtra vizeSa pariNAma ja mAnIe, to, suvarNadravyane laIne vIMTI-buTTI-bresaleTa vagereno je samAna Aya-vyayarUpa vyavahAra thAya che, te anupapanna thaze.. A to be udAharaNamAtra che. bAkI to jagatano eka paNa vyavahAra anekAMta vinA na ja ghaTe.. eTale ja to tArkikaziromaNI pa. pU. A. bha. zrI siddhasenadivAkarasUrIzvarajI mahArAjAno udgAre "jenA vinA jagatanA vyavahArono sarvathA nirvAha na thAya, te jagatanA ekamAtra gurusamAna anekAMtavAdane namaskAra thAo.." anekAMtamAhAtmavizikAmAM paNa e ja vAta jaNAvI che ke, jenA vinA lokono vyavahAra na ja ghaTe, te anekAMtarUpI tejane niraMtara natamastaka vaMdana ! pa. pU. sUripuraMdara A. bha. zrI haribhadrasUri mahArAjAe, A anekAMtane khUba ja sacoTa tarkothI prAmANikarUpe puravAra karyo che. tenA adhyayana-adhyApana dvArA samyakta nirmala banAvIe, jinavacana paranI zraddhA daDha banAvIe, paraMparAe paramapadane pAmIe e ja zubhAbhilASA.. A adhikAramAM kayA padArtho mahattvapUrNa che? teno ullekha ame "rasAsvAda' nAmanA eka svataMtra nibaMdhamAM karyo che, jijJAsuone tyAMthI jovAnI bhalAmaNa.. gurubhagavaMta - saMzodhaka - sahavartI - sahAyakonI kRpAthI, A adhikAra paranuM gujarAtI vivecana taiyAra thayuM che.. ajJAnatAvazAt mArAthI jinAjJAviruddha lakhAyuM hoya, tenI sArvahRdaye kSamAyAcanA.. vivecaka traH prema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jinendraguNa-rami2nasUricaraNalava muni cazaratnavijaya "ne viUI no vavahAro sabUdI nibUda I tassa bhuvaNekkaguruNo Namo aNegaMtavAyassa // ' sammatitarkaprakaraNam / * "vinA yaM lokAnAmapi na ghaTate saMvyavahatiH, samarthA naivArthAnadhigamayituM zabdaracanA / vitaNDA caNDAlI spRzati ca vivAdavyasaninaM, namastasmai kasmaicidanizamanekAntamahase // 4 // " For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anesicjayapatA: tRtIya adhisia - sAmAnya-vizeSavAda ? suMdara padArtha-rakSAsvAda... > savikalpajJAnanuM suspaSTa svarUpa... (pR. 247) - savikalpa-nirvikalpa baMne jJAnano svabhAva, vyavahAranayanI apekSAe bhinna ane | nizcayanayanI apekSAe abhinna.. (pR. 267) - varNanI anekakSaNavRttitA, sAvayavatA ane dIrvopayogagrAhyatAdinI satarka siddhi... (pR. 285) - eka vakhate eka ja jJAna hoya (yugapatu aneka jJAna nahIM) tenI sAbitI mATenA tarko... (pR. 289) > savikalpa saMvedana, indriyAnusArI hoya che - tenI abAdhita sthApanA... (pR. 306). -sAmAnya-vizeSAkIra saMvedananuM saMkSipta ane pachI savistRta suMdara svarUpadarzana.. (pR. 313 - 314) - vastu anekadharmAtmaka che, tenI sAbitI mATenAM aneka anumAno... (pR. 314) - sukha-duHkhAdi ane jJAnanA AMzika taphAvata ane kathaMcit abhedanuM suMdara nirUpaNa... (pR. 323) -> sAMkhya-bauddhanA zAstra pramANe ja vastunI anekasvabhAvatAsiddhi... (pR. 326) - karma ane kSayopazamanuM atyaMta suMdara ane tarkabaddha nirUpaNa... (pR. 329-332) - karmano kSayopazama thavAnA kAraNo... (pR. 331) - avagraha-IhAdirUpa matijJAnanuM suvizada nirUpaNa... (pR. 334) - avagraha-IhAdinA kathaMcit bhedabhedanuM yuktizaH nirUpaNa ane AlaMbanabheda, AvaraNabheda, kSayopazamabheda... A badhAne laIne teonA taphAvatano nirdeza... (pR. 337-340) - dareka zabdo dareka padArthanA vAcaka banI zake ane dareka padArtho dareka zabdathI vAcya banI zake... (pR. 346-348) arthAt jaLazabda, ghaTano paNa vAcaka bane ane tenAthI vAcya ghaTa paNa bane. - bauddhamAnya svalakSaNamAM anekasvabhAvatAsiddhi... (pR. 356) -> indriyanA vyApAranuM suspaSTa nirUpaNa... (pR. 377) For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) > kevalajJAnIone anya pramANonI anupayogitA... (pR. 384) - be kevalajJAnIone jJAna-abhedanI Apattino tarkabaddha nirAsa... (pR. 386) - niraMzavAdI bauddhamate be candranuM jJAna paNa abrAnta ! (pR. 445) - abrAntajJAna kone kahevAya? tenuM tarkazuddha lakSaNa... (pR. 446) - vastuno prAthamika bodha sanmAtrarUpe ja thAya... (pR. 469) - avagraha vakhate ja vastunizcaya na thavAnuM kAraNa... (pR. 471) - svabhAva aMge prazna na karAya, e vAta pramANasaMgata svabhAva vize samajavI, bAkI kalpanAkRta svabhAva aMte to vikalpo karI ja zakAya... (pR. 519) kamaLAnA kAraNe thanAruM zaMkhanI pILAzanuM jJAna apekSAe bhrAnta-abhrAnta... (pR. 550) -vastuno samAnapariNAma e ja sAmAnya che, tenI satarka siddhi... (pR. 567) - samAna-asamAnapariNAma baMne kathaMcid-avinAbhAvI... (pR. 569) - "A prakRtinuM kArya che' evA badhA kuvikalpo, vastu-anusAre nahIM, paNa asatuM zAstranA saMmohathI thAya che... (pR. 572) - koIpaNa vastunI arthakriyA vastusvabhAvane parataMtra che, niyatva ke anityatvane nahIM... (pR. 590) 18 zloko dvArA sAmAnya-vizeSarUpatAnI nibaMdhasiddhi... (pR. 601) - padArthano bodha, abhyAsa-saMbaMdha-prakaraNAdine laIne thato hoya che, padArthanI sattAmAtrathI nahIM.. (pR. 617) -judI-judI yogyatAne sAme rAkhIne, vastu vize judA judA vikalponI pravRtti... (pR. 625) A che 9 ooooooo E- For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) ( viSayAnukramaNikA | viSaya pRSTha pRSTha viSaya * trIjo adhikAra ........................ 240-642 - nizcayavyavahAranayanI apekSAe * (3) sAmAnya-vizeSa anekAMtavAda.. 240 savikalpa-nirvikalpano bheda abheda... 27) * vastuvyavasthA saMvedanane AdhIna...... 241 * vyAmoha-asiddhi .................. 272 * sAmAnya-vizeSAkAra saMvedananI * aikyatAno nizcaya asaMbhavita ...... 272 abrAntatAsiddhi .................. 242 0 bhinmajAtIya savikalpa-nirvikalpanI * nirvikalpanI jema savikalpanI paNa sahavRttitA asaMbhavita ............. 275 pramANatA ...... ........ 242 * bhinmajAtIyanI to kramikatayA paNa * savikalpasaMvedananuM svarUpa ........... 247 utpatti asaMbhavita .............. 276 savikalpa-nirvikalpano bhedasAdhaka * baMne jJAnanI kramikatA syAdvAda mATe vistRta pUrvapakSa................... 249-263 abAdhaka ......................... 279 indriyajJAnane nirvikalpa na mAnavAmAM - baMne jJAnanI kramikatAsiddhi ......... 280 jagatanI aMdhApatti ............... 251 1 * kramikatAnirAkAraka bauddhapUrvapakSa ..... 281 * prastuta dRSTAMta ane upanayanI spaSTatA 282 * arvAbhimukhatA paNa zabdasmAraka na bane .......................... 254 bauddhanirAkAraka syAdvAdIno uttarapakSa . 284 * varNanI anekakSaNavRttitA ane varNanI * indriyajJAnane savikalpa mAnavAmAM be dIrvopayogagrAhyatA gagrAhyatA ................ 285 ... 258 * * varNanI kramikatAno bodha ............ 286 savikalpamate pramANamAMtarasAphalyanuM * baMne jJAnakoTinI bhinnatAsiddhi ...... 286 yuktizaH nirAkaraNa ................................ 258 - anyazAstradazita dUSaNano nirAsa ... 288 - bauddhapUrvapakSanI samIkSA - uttarapakSa .. 263- * savikalpa-nirvikalpamAM krama na jaNAvAnuM kAraNa ................... 289 * savikalpa-nirvikalpanI sahavRttitAnuM * pavijJAnanI sahavRttitA aghaTita ... 289 nirAkaraNa ....... .............. 264 0 pavijJAnanI sahavRttitAmAM yukti* sAMkhyanA aniSedhano prasaMga ......... 265 virodha........................... 291 * savikalpa-nirvikalpanA ekAMtasvabhAva- * yugapad sarvAnubhavamAM dUSaNajALa ..... 292 bhedanuM nirAkaraNa .................. 267 * rUpajJAnamAM rasajJAnanuM jJAna mAnavAmAM * baMnenI viSaya-aikyatA ane svabhAva- doSaparaMparA ................ aikyatA ......................... 267 AkAratA mAnavAthI paNa SavijJAnano * bhedasAdhaka tadAkAratAdinuM nirAkaraNa . 269 bodha asaMgata ..................... 295 doSa .............. * * * * * *.... 293 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ < viSaya parAmarzavikalpathI paNa SavijJAnano avagama azakya * kramabodhanI saMgati . sahavRttitA mAnavAmAM Aptavacanavirodha .. * buddhavacanathI, be avikalpa sAthe na hoI zake - evI zakyatA 0 bauddhamate savikalpajJAnanI cittatA asaMbhavita ..... sAmAnya-vizeSarUpatAsAdhaka saMvedanasiddhino upasaMhAra * ( 8 ) pRSTha viSaya * sukha-duHkhAdinA kAraNa tarIke anekadharmakatA . 297 298 * sukhAdino jJAnathI kathaMcid bheda/ abheda .. 304 305 * prastuta saMvedananI indriyAnusAritA .. 306 * indriyanimitta aMge bauddhAzaMkAno 323 299 0 darzanavacanonA AdhAre anekadharmakatA . 325 0 anekadharmAtmakatAno niSkarSa . ... 328 302 0 'karma'tattvanI AvazyakatA 329 * 330 nirAsa * bauddhamAnya mAnasanuM astitva ja asaMbhavita .... niraMza vastuvAdImate tAdazAnubhavasaMbaMdhI paTu-apaTutAnI asaMgati * tAdazAnubhavasaMbaMdhI abhyAsa-vAsanAnI paNa asaMgati vastune sAMza na mAnavAmAM be doSa anivArya * sAmAnya-vizeSAkAra saMvedananuM saMkSipta svarUpa * sAmAnya-vizeSAkAra saMvedananuM vistRta svarUpa * ayogIbhAvanI upalabdhinI vastunimittakatA 315 * anyavyAvRttirUpe anekadharmakatA ...... 317 * svabhAvabhedanA nirAkaraNa mATe bIjAe Apela kuyuktino nirAsa 319 * anekajanya-janakarUpe anekadharmakatA ... 321 307 310 310 311 312 313 314 karmanuM svarUpa . kSayopazamanuM svarUpa * 331 kSayopazama thaye matijJAnanI utpatti .. 332 - ... 333 ApAdana * samudAyane svalakSaNarUpa=paramANurUpa mAnavAmAM doSaparaMparA pRSTha indriyajJAnanuM svarUpa........ avagrahAdinuM svarUpa 334 avagrahAdino kathaMcid bheda / abheda .. 337 * indriyajJAnanI savikalparUpe siddhi savikalpa mAnavAmAM apAyela AkSepono parihAra... ... 341 * vastunI sarvazabdavAcyatA 343 346 * zabdanI sarvavastuvAcakatA . 348 * bauddhanI yuktino gaMbhIratAthI nirAsa 353 niraMza svalakSaNano yuktizaH nirAsa .. 354 bauddhamate viSayapratibhAsa ja asaMgata . 355 * svalakSaNamAM anekasvabhAvatAnuM * samudAyane paramANurUpa mAnavAmAM anubhavano apalApa 323 * tattvavyavasthAnI asaMgati uparokta carcAno sAra aMtarjalpAkAra bodhanI siddhi For Personal & Private Use Only 356 358 359 360 361 savikalpa aMge doSaparaMparAno nirAsa. 365 zabdanI asmaraNatAnI ApattinuM nirAkaraNa .. 356 367 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) viSaya pRSTha viSaya pRSTha * jagata-aMdhatAnI ApattinuM nirAkaraNa 368 * ekAMtamate aneka pramANavAdanI saMgati* arvAbhimukhatA paNa zabdasmAraka bane . 369 sAdhaka bauddhapUrvapakSa ................ 390 * saMketa vinA paNa vastu zabdathI vAcya * bauddhamAnyatAno nirAsa ....... 391 bane ....... ............... 369 0 pratyayadaDhatA aMge vikalpajALa ....... 393 * niHsvabhAvatAno doSa paNa nirviSayaka 371 9 vastunA nizcayanuM mULakAraNa tadAkAratA 395 * zabda-arthanA svAbhAvika saMbaMdhanI pUrvapakSInA kathana pramANe parasiddhAMtanI aghaTitatA *.... 372 Apat......................................... 396 Apatti * svAbhAvika saMbaMdha nirdoSa ........... 373 * nizcaya aMge doSApAdana ............ 397 * kSayopazamanI vicitratA ............ 374 * nirvikalpanI pramANatA paNa aghaTita . 401 * indriyaviSaya ane zabdaviSayanA bheda- * nirvikalpanA prAmANyanI ane sAdhananI AzaMkA ................. 374 pramANAMtaranI pravRttino sacoTa nirAsa 401 * dazya ane vikadhya arthanA bhedasAdhananI * bauddha dvArA pramANamAMtaranI pravRtti sAdhavA AzaMkA ......................... 375 niSphaLa prayAsa .................... 403 * uparokta baMne AzaMkAno nirAsa .... 376 0 bauddhamAnya samAropAdinI vyavasthAno pUrvapakSa dvArA ekasvabhAvatAnuM nirAsa .......... 408 ApAdana ....... ......... 378 * samAropasAdhaka bauddhapUrvapakSa ......... 409 ekasvabhAvatAno nirAsa ane temAM 0 bauddhakRta pralApano nirAsa .......... 410 doSonuM ApAdana .................. 379 0 bauddhamate doSAMtaranuM ApAdana ....... 411 * acitra-ekasvabhAva mAnavAmAM doSa- * bauddhamate chIpanA daSTAMtanI asaMgati . 413 paraMparA ....... .................. 380 0 svamasamaMjasatAsAdhaka bauddhakRta * ekAMtavAdIne kathamapi chuTakAro avAMtara pUrvapakSa .................. 415 asaMbhavita ....................... 381 0 bauddhakRta samaMjasatAnuM unmelana ...... 416 * bauddhakathita anyapaMktiono nirAsa . 383 0 pratyakSa-anumAnanI vAstavika vyavasthA 422 * kevalIne sarvadharmano nizcaya ane * savikalpamate aneka pramANavAdanI pramANAMtarano abhAva iSTa ja che ..... 384 yathArthatA ......................... 423 * prasaMgavazAtu kevalI aMge doSono * bauddhamate samAropa-nizcayanI bAdhya'AkSepa .......................... 384 bAdhakatAnuM nirAkaraNa ............. 426 * pUrvapakSe Apela AkSepono nirAsa ... 386 0 pUrvAparabhAva paNa bhedasAdhaka nathI .... 427 * ekAMtavAdImate ja anaMtakevalIonA * bheda mATe vastunI animittatA paNa kevalajJAnanI anupapatti............ 388 asiddha * nirvikalpavAdImate ja anekapramANavAdanI * savikalpapratyakSanI pramANatA anivArya 429 ..... 389 * tAttvikadaSTie samAropavyavacchedanI ......................... 428 hAni .............. * * * * * * * * * * * * * * * For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) ............ 4 viSaya pRSTha viSaya azakyatA..................... ....... 430 * vastunI anekasvabhAvatAnI vAstavika savikalpanI pramANatA aMge kutarkono vyavasthA ......................... 477 nirAsa ....... ................. 431 - AkArono abheda mAnavAmAM doSa* anumAnanI pramANatA aMge bauddhanuM paraMparA ...... vaktavya... ........ 433 : vaizeSikamatane AzrayIne aneka* bauddhavaktavyano nirAsa.......... 434 svabhAvatAnuM sacoTa nirUpaNa ........ 483 * nirvikalpa aMge doSonuM ApAdana .... 438 * jainamatamAnya avagraha mAnavAmAM * bauddhakalpita nirvikalpa pratyakSano bhrAntinI paNa saMgati.............. 489 yuktizaH nirAsa .................. 441 0 bauddhakalpita vikalpanI apramANatAno . ' * kalpanApoDha padanI samIkSA .......... 441 nirAsa tta ***************........... 490 * nirvikalpamAM kalpanApoDha lakSaNanI * vikalpane apramANa mAnavAmAM niyAmakAaghaTitatA ....................... 443 bhAva ..... ......... 492 * abhrAntatva padanI samIkSA .......... 445 * vikalpanI pramANatA aMge bauddhapralApano * bauddhamate to nirvikalpanAM astitvanI nirAsa .......................... 494 paNa asaMgati ... ................. 450 * badhA vikalpone brAnta mAnanArAonA * nirvikalpapratyakSanA svasaMvedanano mate tattvavyavasthAnI durghaTatA ........ 497 nirAsa .................. .............. 452 0 tattvavyavasthA saMgatikAraka bauddhapUrvapakSa 501 * svasaMvedana mAnavAmAM viSayanAM * bauddhapUrvapakSano yuktizaH nirAsa ..... 103 avedanano prasaMga................... 453 * vikalpajanaka zakti aMge vikalpajALa . 506 * svasaMvedana mAnavAmAM anya doSanuM - bauddhamate sahakAranA baMne artho asaMgata ApAdana .......... ............. 454 thAya....... .514 * dharmakIrtinA kathanano nirAsa......... 455 - kalpanAgarbhita - vacanamAtrakathita * bauddhamate to anumAna paNa asaMbhavita 457 svabhAvathI tattvavyavasthA na thAya ..... 119 * svabhAvahetunI asiddhatA ........... 457 * sahakAranA bIjA arthamAM doSaparaMparA pa23 * kAryahitanI asiddhatA .............. 461 7 dvitIyavikalpa aMge bauddhamaMtavyano * syAdvAdamate sarvatra samaMjasatA........ 466 nirAsa .. ... para4 * nirvikalpamate asAdhAraNa vastunA * bauddhamate vikalpanI anutpatti tadavastha pa32 pratibhAsanI asaMgati ............. 468 * vikalpotpattinI vastumUlakatAno * prathamadarzana vakhate sanmAtrapratibhAsI nirAsa .......................... pa3pa jJAna ja thAya ..................... 469 0 pUrvapakSagata bauddhamaMtavyano nirAsa .... pa38 * IhAdinAM prAmANyanI siddhi ......... 476 * bauddhadarzita dRSTAMtano nirAsa ........ 547 t"ArAsa .............. nirAza For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) viSayA * * * * * * * * * * * * * * * * * * 11 9 pRSTha viSayo pRSTha * bauddhakRta anyapralApanuM unmelana ..... 550 * sAdvAdamate samAna zabda / buddhinI * bauddhamate kalpanAno ja asaMbhava...... papa3 nibaMdha saMgati .................... pa94 * syAdvAdamate sarvasamaMjasatA .......... papa4 * mUla pUrvapakSano yuktizaH parihAra .... 595 * sAmAnya-vizeSAtmaka vastunI * syAdvAdamate vyavahAranuM niyaMtraNa ..... 597 nibaMdhasiddhi ..................... papapa samAnapariNAma aMge pUrvapakSInI * mULa pUrvapakSanI mAnyatAonuM nirasana 556 AzaMkAno nirAsa ................. 598 * anyadarzanakalpita sAmAnyano nirAsa 557 : parvapakSInA anya kathanano nirAsa .... 600 * akalaMkamatano nirAsa .............. 558 * sAmAnya-vizeSarUpatAnI niravatA * AkAzane nipradeza mAnavAmAM aneka sAdhaka zloko ....................... 601 doSo ....... . 559 9 - anyadarzanakAronA mate asamaMjasatA . 606 AkAzanI sapradezatA aMge pUrvapakSanI * syAdvAdamate syAdvAda-asaMgatino mAnyatAno vikalpazaH nirAsa ....... pa60 nirAsa .......................... 610 AkAzane apradeza mAnanArAonI * kSayopazamavicitratAnI aviruddhatA ... 612 mUrkhatA .......................... pa62 * * buddhiyanI vastunimittakatA ........ 612 * nityAdirUpa sAmAnyanI vRttino ? nirAsa .... . * syAdvAdamate sarvasamaMjasatA .......... 613 .......... pa63 vaizeSikakRta sAmAnyasAdhaka pUrvapakSa .. pa64 deg ja 0 pUrvapakSInA anya kathanano nirAsa .... 614 * sAmAnyanI yathAvasthita saMgatikAraka * paramate buddhi-zabdanA abhAvanuM | uttarapakSa .....................****** 161 pada ApAdana .............. ............ 615 za ********.............. * samAnapariNAmarUpa sAmAnyanI siddhi . pa7 0 anekadharmaka vastu vize doSadvayano * bheda-avinAbhAvI samAnatA........ pa69 nirAsa * asamAnathI samAnabuddhino nirAsa ... pada9 0 asaMpUrNa + kramika jJAnanI saMgati .... 616 * asamAnathI samAnabuddhisAdhaka pUrvapakSa pa71 0 aMganAdimAM aneka dharmono virodha ... 618 * akSadarzananI arthayAthAbhyatA ....... pa73 0 prastuta viSaya aMge bauddha AzaMkAno * samAnAkAranI buddhikalpitatAno nirAsa ......................... 619 nirAsa ........................ 574 0 yogAcAra maMtavyano nirAsa ......... 622 * samAnAkAranI brAntatAnuM nirAkaraNa 581 0 vastunA vibhinna dharmaviSayaka kuNapAdi * vAsanAno vikalpaza: nirAsa ........ 582 vikalpo ........................... 625 * samAnapariNAma vize vyabhicArano * strI zarIragata dharmonI bhinnatA ....... 626 nirAsa ......................... 592 * janakagata dharmonI bhinnatA .......... 626 * vaizeSikakalpita sAmAnyabhAvI doSono * svasaMvidita paNa cetanAzaktino anavakAza ....................... 594 asaMpUrNapaNe bodha .. bodha ................. 628 ****. 616 For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) viSaya pRSTha * jauddhakRta pratApano nirAsa. .......... 630 * vastune manesvabhAvI sAlita 42vA * ekAMta ekasvabhAvatAmAM chuTakAro bhATenI satahadIso............... 137 masaMbhAvita ....................... 634 * vastunI aneyatA sthA54 upasaMhAra* abhyadayasAdhakazaktinuM nibaMdha 35 soDao ....................... 642 astitva .. (36 * prabhAvAtinA 75yogI doDo (pariziSTamai). AtmAnaM bhavabhogayogasubhagaM vispaSThamAcaSTe yo, yaH karmaprakRtiM jagAda jagatAM bIjaM jagaccharmaNe / nadyo'bdhAviva darzanAni nikhilAnyAyAnti yahAne, taM devaM zaraNaM bhajantu bhavinaH syAdvAdavidyAnidhim / / - syaadvaadklpltaa| sunizcitaM naH paratantrAyuktiSu, sphuranti yA: kAzcana sUktasampadaH / tavaiva tA: pUrvamahArNavotthitA, jagatpramANaM jinavAkyavipraSaH / / - siddhsendvaatriNshikaa| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1444 grantharacayitRzrIharibhadrasUrisUtritA vyAkhyA+zrImunicandrasUripraNItaTippanasaMvalitA 'anekAntarazmi'-AkhyayA gurjaravivRttyA samalaGkRtA anekAntajayapatAkA RECarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr. // tRtIyo'dhikAraH // (1) yaccoktam-'etena sAmAnyavizeSarUpamapi pratikSiptamavagantavyam' ityAdi tadapyayuktam, sAmAnyavizeSarUpasya vastuno'nubhavasiddhatvAt / tathAhi-ghaTAdiSu ghaTa iti sAmAnyAkArA buddhirutpadyate mArtikastAmro rAjata iti vizeSAkArA ca, paTAdirvA na ............ vyAkhyA .......... __ adhikArAntaramadhikRtyAha yaccoktamityAdinA / yaccoktaM pUrvapakSagranthe-etena sAmAnyavizeSarUpamapi pratikSiptamavagantavyamityAdi, tadapyayuktam / kuta ityAha-sAmAnyavizeSarUpasya vastuno'nubhavasiddhatvAt / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhi ghaTAdiSu padArtheSu ghaTo ghaTa iti-evaM sAmAnyAkArA buddhirutpadyate tathA mArtikaH-mRdAdinirvRtto mArtikaH, ||shrii zakhezvarapArzvanAthAya namaH / / // zrI prema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jitendra-guNaratna-razmiratnasUrisadgurubhyo namaH // // aiM namaH // * aneThAMtarazmi * aindradhyeyaM jinaM navvA, nalyA guruukrmaavliim| gurjazayAM nibaddheyaM, vyAkhyA ramyA. vinnyne.|| I sAmAnya-vizeSa anekAMtavAda - dareka vastu nityAnityarUpa che - ema siddha karI, have vastu sAmAnya-vizeSarUpa zI rIte ? te siddha karavA, graMthakArazrI trIjA adhikArano prAraMbha kare che : (1) pUrvapakSamA tame 4 'yuM utuM 3 "sAmAnya-vizeSa bane vayye viro5 DopAthI, vastu sAmAnyavizeSa35 cha - anu 59 una thAya che... vagere" te madhu thana ayuta cha, // 29 // OM saamaanyvizeSarUpa vastu to anubhavasiddha che, te A pramANe - ghA pahA vize, (1) 'mAghaDo - mA 59 // dho' mema sAmAnyAre 54 bo5 thAya cha, 1-2. 39tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 anekAntajayapatAkA (tRtI: bhavatIti / na cArthasadbhAvo'rthasadbhAvAdeva nizcIyate, sarvasattvAnAM sarvajJatvaprasaGgAt, sarvArthAnAmeva sadbhAvasyAvizeSAt / kiM tarhi ? arthajJAnasadbhAvAt / jJAnaM ca sAmAnyavizeSAkAramevopajAyata iti, ato'nubhavasiddhatvAt sAmAnyavizeSarUpaM vastviti // tAmrastAmravikArastAmraH, rajatavikAro rAjataH, iti vizeSAkArA ca buddhirutpadyate paTAdirvA na bhavatIti-evam / iyaM ca vastutattvavyavasthAnibandhanamityadhikRtyAha-na cetyAdi / na ca arthajJAnasadbhAvAd arthasadbhAvo nizcIyate / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-jJAnaM ca sAmAnyavizeSAkAramevopajAyata iti nidarzitam / ato'nubhavasiddhatvAt kAraNAt sAmAnyavizeSarUpaM vastviti // - anekAMtarazmi .... ane (2) "A ghaDo mATIno, A tAMbAno, A cAMdIno - ema athavA "A paTa nathI, maTha nathI ema vizeSAkAre paNa bodha thAya - Ama bodha, sAmAnya-vizeSa ubhayakAre thAya che. 9 vastuvyavasthA saMvedanane AdhIna che - pUrvapakSa: tame padArthanuM jJAna, sAmAnya-vizeSarUpe thAya evuM kaho cho, paNa tethI padArtha sAmAnyavizeSarUpa che, evuM siddha na thAya. siddhAMtI? to have, padArthano saddabhAva konA dvArA nizcita thAya, te vicAravuM paDe - padArthanA sabhAvathI ja, padArthanA sabhAvano nizcaya thaI jAya - evuM to na mAnI zakAya, kAraNa ke ghaDo paDyo hoya teTalA mAtrathI ghaDAno nizcaya thaI jato nathI, nahIMtara ghaDAnI jema badhA ja padArthono sabhAva samAnapaNe rahyo hovAthI, badhA ja padArthono nizcaya thavA lAgaze ! ane tethI to badhA ja pramAtAo sarvajJa banI jaze ! je bInA atyaMta asaMbhavita che. prazna : to pachI arthasabhAvano nizcaya konA dvArA thaze? uttara : padArthanAM jJAna dvArA... arthAt ghaDAnuM jJAna thAya eTale khyAla Ave ke, "ahIM ghaDo che ane te sivAyanA padArthanuM jJAna na thavAthI, teonA astitvano nizcaya nahIM thAya, mATe sarvajJa banavAnI Apatti paNa nahIM Ave. tethI phalita thAya che ke, padArthanA jJAna dvArA ja padArthano sadbhAva nizcita thAya. have, jJAna to sAmAnya-vizeSAkAre ja thatuM hovAthI, padArthano sadbhAva paNa te rUpe ja mAnavo joIe - Ama saMvedananA AdhAre siddha thAya che ke, vastu sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa che. 2. tAmravikArastAmra:' rUti kupad: 2. "vadhAmadha0' kRti va-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 242 (2) na caitad vijJAnaM bhrAntamiti yujyate, ghaTAdisanidhAvavikalatadanyakAraNAnAM sarveSAmevAvizeSeNopajAyamAnatvAt / bhrAntametat, vikalpakatvAditi cet, abhrAntaM tarhi kIdRgiti vAcyam / nirvikalpakamiti cet, na, tasyApi nirvikalpakatvena bhrAntatApatteH / bAhya ... __na cetyAdi / na ca etad vijJAnam-anantaroditaM bhrAntamiti yujyate / kuta ityAhaghaTAdisannidhau sati avikalatadanyakAraNAnAm, sampUrNAlokAdikAraNAnAmityarthaH / sarveSAmeva, pramAtRNAmiti sAmarthyagamyam, avizeSeNa-sAmAnyena bhikSUpAsakAdInAmapi upajAyamAnatvAt kAraNAt / bhrAntametat-adhikRtajJAnam / kuta ityAha-vikalpakatvAt / iti cet, etadAzaGkyAha-abhrAntaM tarhi kIdRgiti etad vAcyam / nirvikalpakamiti cet abhrAntam, etadAzaGkyAha-na, tasyApi-nirvikalpakasya nirvikalpakatvena hetunA bhrAntatA - anekAMtarazmi .. na sAmAnya-vizeSAkAra saMvedananI abhrAMtatAsiddhi (2) saumAnya-vizeSAkAre thatAM saMvedanane bhrAMta kahevuM bilakula yogya nathI, kAraNa ke ghaTa vagere padArthanA saMnidhAna sAthe, Aloka vagere bIjA paNa kAraNonI sAmagrI maLe, badhA ja pramAtAone, sAmAnyarUpe tevuM jJAna thAya che. pachI te pramAtA bauddha-jaina ke bIjo koI paNa hoya ! jo te saMvedana kharekhara bhrAMta ja hoya, to badhAne to na ja thavuM joIe ne? bauddha : prastuta saMvedana brAnta che, kAraNa ke vikalparUpa che. je je vikalparUpa hoya, te badhA ja jJAna bhrAMta hoya che, jema svapnamAM thatuM rAjayanuM jJAna - ahIM anumAnaprayoga Avo thaze - "sAmAnyavishessaakaarsNvednm, bhrAntam, vikalpakatvAt svapnarAjavikalpavat". syAdvAdIH jo prastuta saMvedana brAMta hoya, to te sivAya bIjuM kayuM evuM saMvedana che, ke je abhrAMta hoya. - bauddhaH nirvikalpa saMvedana.. arthAtu, je saMvedanamAM nAma-jAti vagerenI kalpanA nathI, tevuM nirvikalpa saMvedana abrAMta che. syAdvAdIH vikalpanI jema, bhrAMtatA sAdhaka anumAna to nirvikalpamAM paNa zakya che. te A rIte - "m saMvevanam, prAnta nivijyavAr" ane tethI to nirvikalpa saMvedana paNa brAMta mAnavAnI Apatti Avaze. ja padArthanI vyavasthA saMvedanane AdhIna che, tethI sAmAnya-vizeSAkAre thatAM saMvedananI abhrAntatA-yathArthatA hovI jarUrI hovAthI, havenI saMpUrNa carcA jJAnanI siddhi mATe thaze. temAM graMthakArazrI, bauddha vagere darzanonA vistRta pUrvapakSonuM sacoTa nirAkaraNa karaze. tyArabAda vastunI sAmAnya-vizeSarUpatAnuM svarUpa batAvI, prastuta adhikAranI samApti karaze. A saMpUrNa adhikAranA adhyayana mATe padArthonuM anusaMdhAna rAkhavuM khUba jarUrI che. 2. 'mIti vAkyam' ti -pa4i: 2. 'aprAntamacetAM' ti Tu-paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH arthasAmarthyajanyatvAdanApattiriti cet, na, asya vikalpake'pi tulyatvAt / kvacid vyabhicAradarzanAdatulyatvamiti cet, na, tasya nirvikalpake'pi bhAvAt / na tannaH pramANaM tadAbhAsatvAditi cet, vikalpake'pi tulyaH parihAraH / (3) arthadharmAtiriktazabda ..................... vyAkhyA ................... patteH, svarUpameva bhrAntinibandhanam, etaccAsyApi vidyata evetybhipraayH| arthasAmarthyajanyatvAd nirvikalpakasya anApattiH / iti cet, bhrAntatAyA iti prakramaH, etadAzaGkyAhana, asya-arthasAmarthyajanyatvasya vikalpake'pi tulyatvAt / etadapyarthasAmarthyajanyamevetyarthaH / kvacit-chAtramanorAjyavikalpAdau vyabhicAradarzanAt kAraNAt atulyam ( ? ) / iti cet, na hyasAvarthasAmarthyajanya iti / etadAzaGkyAha-na, tasya kvacid vyabhicArasya nirvikalpake'pi bhAvAt / na hi tadapi sarvamarthasAmarthyajanyam / na tat-arthasAmarthyAjanyaM na:-asmAkaM pramANam / kuta ityAha-tadAbhAsatvAt-pramANAbhAsatvAt / iti cet, etadAzakyAha-vikalpake'pi tulyaH parihAraH arthasAmarthyAjanyaM vikalpakamapi na naH pramANam, ....* manetirazmi * ahIM paramArtha e che ke, vikalpajJAnane bhrAnta mAnavA mATe bauddho koI vizeSa hetu ApatA nathI, vikalpanuM svarUpa ja evuM che ke, te brAnta hoya ema kahe che. tethI jaino kahe che - to pachI nirvikalpanuM svarUpa ja evuM che ke te bhrAnta hoya - ema koI kahe, to tenuM paNa khaMDana thaI zake nahIM. bauddha : nA, AvI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke nirvikalpa saMvedana to padArthanA sAmarthyathI utpanna thAya che. syAdvAdI : evuM kathana to savikalpa saMvedanamAM paNa samAna che, kAraNa ke te paNa padArthanA sAmarthathA 4 utpanna thAya che. bauddha: nA, vikalpa to padArtha vinA paNa thAya che, jema ke keTalAka chAtrone, manamAM rAjayano vikalpa cAlato hoya che, je rAjya vAstavamAM temanI pAse che ja nahIM - A rIte vikalpajJAno to padArtha vinA paNa thAya che. syAdvAdIH e rIte to, keTalAka nirvikalpa jJAno paNa padArtha vinA thAya che. bauddhaH paraMtu tevA nirvikalpa jJAnane to ame pramANa nahIM, paNa pramANAbhAsa ja mAnIe chI. syAdvAdIevo parihAra to savikalpamAM paNa samAna ja che, kAraNa ke padArthanA sAmarthyathI ajanya manorAjaya jevA vikalpajJAnane to, ame paNa pramANa nahIM, paNa pramANAbhAsa ja mAnIe chIe, te sivAyanAM vikalpajJAna to padArthathI ja janya hovAthI abhrAMtarUpa hoI ja zake che. 1. 'asya savikalpake' iti k-paatthH| 2. 'janyaM tadanarthasAmarthyA0' iti ng-paatthH| 3. 'janaM naH' iti ka pAThaH For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ afthAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 244 bhAvato'syArthasAmarthyajanyatvAnupapattiriti cet, na, bodhaniyatArthatAdibhirvyabhicArAt / - vyArA , tadAbhAsatvAdeveti / arthadharmAtiriktazcAsau zabdazceti vigrahaH, tadbhAvataH kAraNAt asyavikalpakasya arthasAmarthyajanyatvAnupapattiH-asambhava eva / iti cet, uktaM ca dharmakIrtinA "na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA yena tasmin pratibhAseran" iti / etadAzaGkyAha-na, bodhaniyatArthatAdibhiH, 'Adi'zabdAt kuzalatAdiparigrahaH, vyabhicArAt arthasAmarthya anekAMtarazmi - (3) bauddha : padArthanA dharmothI atirikta "zabdano paNa, savikalpajJAnamAM sadbhAva che, tethI jaNAya che ke, savikalpajJAna padArthanAM sAmarthyathI janya nathI, bAkI jo padArthanAM sAmarthyathI ja janya hota, to temAM padArthanA dharmothI atirikta dharmano avakAza ja zI rIte saMbhave ? prazna : zuM zabda te padArthano dharma nathI? uttaraH nA, kAraNa ke (1) jema kuMDamAM bora AyarUpe rahe che, tema padArthamAM zabda AyarUpe raheto hoya - evuM dekhAtuM nathI, ane (2) ghaTasvarUpanI jema, zabda te padArthanuM svarUpa paNa nathI. phalataH zabda te padArthano dharma banI zake nahIM. dharmakIrtie kahyuM che ke - "zabdo, arthamAM paNa nathI ke arthasvarUpa paNa nathI, to pachI tajjanya nirvikalpajJAnamAM te zabdanuM saMvedana zI rIte thAya?" syAdvAdIH padArthanA dharmathI atirikta dharmono saddabhAva hovA mAtrathI, jo savikalpajJAna arthajanya na banI zakatuM hoya, to to nirvikalpajJAna paNa arthajanya nahIM banI zake, kAraNa ke temAM paNa padArthadharmathI atirikata dharmano sadUbhAva to che ja. te A rIte - (1) bodharUpatA, (2) pratiniyataviSayarUpatA, (3) zuddhavAsanArUpa kuzalarUpatA, (4) azuddhavAsanArUpa, akuzalarUpatA vagere evA dharmo che, ke je padArthomAM na hovA chatAM paNa, jJAnamAM che. ("vyamavara'no artha - jemAM arthadharmAtirikatadharma hoya te arthajanya na hoya, tevuM je kahyuM temAM vyabhicAra Ave che, kAraNa ke bodharUpatA vagere arthadhamatiriktadharmo arthajanyajJAnamAM hoya che ja...) ja vivaram . atha 'sAmAnyavizeSAdhikAre kiJciccarcyate / 1. na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno veti / nanaiva hiH-yasmAdarthe kuNDavat AdhArabhUte zabdA AdheyarUpatayA badarakalpA vidyante nApi tadAtmAna: tatsvarupA ghaTAtmasvarUpavat // 2. bodhaniyatArthAdibhirAdizabdAt kuzalatAdiparigraha iti / yadi hyarthadharmAtiriktazabdasadbhAvAt savikalpakajJAnamapramANam, evaM tarhi bodharUpatAyA jJAnasvarUpabhUtAyA: tathA niyatArthatAyA:-pratiniyataviSaya 1. 'tasmin pratibhAsamAne pratibhAseran' iti k-paatthH| 2. 'kuzalAdipari0' iti ttu-paatthH| 3. 'Adheyavad va60' ta -pa8i: 4. "ddhi zradhati ' ta tra-pati:. 6. 'thA niyatA' rUti -pATha: | For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ******* 245 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH na te arthAdanyato bhAvAditi cet, zabdo'pi tadyogyadravyebhya iti samAnaH samAdhiH // ja vyArathI ja janyatvAnupapatteriti / na te-bodhAdayo'rthAdanyataH-samanantarAderbhAvAt / iti cet, etadAzaGkyAha-zabdo'pi tadyogyadravyebhyaH-zabdaprAyogyadravyebhyo'nyebhya eva iti-evaM samAna: anekAMtarazmi .... phalataH nirvikalpa jJAna paNa arthajanya na banavAthI - bhrAntarUpa banI jatAM - pramANa nahIM bane. bauddha : padArthathI to mAtra nirvikalpa jJAna ja utpanna thAya che. bAkI bodharUpatA vagere to, padArtha choDIne bIjA kAraNothI utpanna thAya che. te A rIte : (1) bodharUpatA te samanattara pratyayathI (=upAdAnabhUta pUrvekSaNavartI bodhakSaNathI), (2) pratiniyataviSayarUpatA te cakSu vagere indriyathI (3) kuzaLa-akuzaLarUpatA te vAsanAthI... Ama te dharmonI utpatti, artha sivAya bIjA kAraNothI thAya che. mATe nirvikalpane arthajanya mAnavAmAM koI bAdha nathI. syAdvAdIH evuM samAdhAna to savikalpa aMge paNa zakya che. te A rIte - savikalpane arthajanya mAnavAmAM koI bAdha nathI. ahIM prazna thaze ke, arthamAM to zabda che nahIM, to pachI tajjanya jJAnamAM zI rIte? teno uttara e thaze ke, bodharUpatA vagerenI jema zabdarUpa dharma paNa, arthane choDIne bIjA kAraNothI thaI jaze, arthAt bhASAvargaNAnA pudgalothI ja zabda thaI jaze. phalataH savikalpa paNa arthajanya hoI pramANarUpa banaze ja. A rIte savikalpanI pramANarUpe siddhi thavAthI, je loko ema kahe che ke, "vikalpa e arthane nathI sparzato, mAtra jJAnano dharma che, kAraNa ke tenA dvArA zabdasvabhAvarahita paNa ghaTAdimAM, zabdano adhyAropa karAya che. jo arthasparzI hoya to zabdarahita hoya, kAraNa ke artha zabdarahita che.." te badhuM ja kathana nirAkRta thAya che, kAraNa ke "pahelA arthanuM darzana thAya ne pachI arthavAcaka zabdano temAM adhyAropa (joDANa) thAya" evuM to ame paNa nathI mAnatA. vivaram .... rUpatAyA: kuzalarupatAyA akuzalarupatAyAzca zuddhAzuddhavAsanArUpAyA jJAnagatAyA eva sarvathA'rtheSvavidyamAnAyA nirvikalpakajJAne'pi bhavadabhigamenArthAllabdhAtmalAbhe sadbhAvAt kathaM pramANatA tasya syAditi / / 3. samanantarAderbhAvAditi / samanantarAccopAdAnarUpAt prAcyabodhakSaNalakSaNAt sakAzAd bodharUpatAyA bhAva: / 'Adi'zabdAccakSurAderindriyAnniyatArthatAyA prAgvAsanAtazca kuzalAkuzalatAyA iti / / ja ahIM nirvikalpanA khaMDana vinA ja, tenI jema savikalpajJAnanI sAbitI karavA pAchaLa e kAraNa che, ke jainoe nirvikalpa saMvedanano "yaMjanAvagraha' rUpe svIkAra karyo che ja, jenuM khaMDana asaMbhavita che... paNa, savikalpano apalApa karI mAtra nirvikalpane ja pramANa mAnanArAnuM, graMthakArazrI avazya khaMDana karaze. 2. 'tena vAdhA' rUti Tu-pI:. 2. 'pAtAyA jJAna' rUti pUrvamudrita pa4i:, matra tu -pATha mukyatvenorU. 'jJAnatAthA parva' ti 3-pATha: I d: / For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA (4) na caitadabhyupagamamAtram, tAvat saGghAtajasyaiva tathA'rthagrahaNasvabhAvatvAt, avigAnatastathA'nubhavasiddheH, evameva vyavahAradarzanAditi / tathAhi etadindriya 246 vyAkhyA tulyaH samAdhiH-parihAraH / anena ca "ayamarthAsaMsparzI saMvedanadharma:, artheSu tanniyojanAt" ityapi pratyuktam, anabhyupagamAditi // na cetyAdi / na ca etat-'zabdo'pi tadyogyadravyebhyaH' iti yaduktametat abhyupagamamAtram, api tu sopapattikamityabhiprAyaH / kuta ityAha- tAvadityAdi / tAvat saGghAtajasyaivarUpAlokamanaskAracakSu:zabdasaGghAtajasyaiva, vikalpajJAnasyeti prakrama:, tathA tena nizcitaprakAreNa arthagrahaNasvabhAvatvAt / etaccaivamarthagrahaNasvabhAvatvam avigAnataH - avigAnena tathA tena ...aneaMtarazmi .. o prazna : to tabhe Thevu mAno cho ? uttara H tevA prakAranA kSayopazamanA kAraNe, ghaTAdi padArtha aMge, zabdathI saMyuktarUpe ja savikalpa jJAna pravarte che... jema 'ghAsanI caTTAI' paNa devadattanI mAlikInI hovAthI, temAM devadattano adhyAropa karI devadatta na hovA chatAM 'A devadattanI caTTAI che' - ema mAlikIno vyavahAra karAya che, tema padArthomAM paNa zabdano adhyAropa karIne zabdano vyavahAra karAya che - evuM nathI, kAraNa ke jema pradIpa dUra rahIne ja padArthano prakAzaka bane che, tema zabdo paNa - adhyAropa vinA - dUra rahIne ja padArthanA vAcaka bane che... tethI savikalpa saMvedananI arthAlaMbanatA (arthasparzitA) zakya ja che. - (4) ame je kahyuM hatuM ke - "jJAnagata zabda bhASAvargaNA pudgalothI bane che - te kathana mAtra kahevA pUratuM ja nathI, sAthe yuktiyukta paNa che. juo - 35 (=pahArthanuM 35), Alo, bhanasDAra (= pUrvakSaNavartI upAdhAnArA35 upayogavizeSa), cakSu, zabda vagerenA samudAyathI thayela vikalpajJAna ja, arthane grahaNa karavAnA svabhAvavALo bane che, anubhava paNa tevo ja thAya che. kAraNa vivaraNam . 4. ayamarthAsaMsparzI saMvedanadharmo'rtheSu tanniyojanAditi / ayaM vikalpaH saMvedanadharmaH- jJAnaprakRtirarthAsaMsparzI arthamanAlambyetyatra vartate / kuta ityAha- artheSu ghaTAdiSu sarvathA zabdasvabhAvarahiteSu tasyazabdasya niyojanAt - adhyAropaNAt / / 5. ityapi pratyuktamanabhyupagamAditi / na hi jainairitthamabhyupagamyate yadutArthe dRSTiH pazcAt dvA dhvanistatrAropyate, kintu tathAvidhakSayopazamavazAt zabdAruSitameva tajjJAnaM savikalpaM pravartate, na tu devadattakaTanyAyena zabdA artheSvadhyAropyante, pradIpavat teSAM vicchinnasvabhAvAnAmevArthavAcakasvabhAvatvAditi / / 1. 245 tame pRSThe / 2. 'nizcayaprakAreNa' iti Da-pAThaH / 3. 'dharmmA jJAna0' iti ca pAThaH / vartate' iti kha-ca-pAThaH / 5. 'bhAvavaditi' iti kha- pAThaH / 4. 'lambyotpanno For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 anekAntajayapatAkA (tRtIya: dvArAnusAryeva vijJAnamAviSTAbhilApam 'ahirahiH' iti yojakaM darzakaM ca dhArAvAhi tathA vyavahArabIjaM pratiprANyanubhavasiddhameva / na cehAnyadeva darzanam, anya eva ca vikalpaH, vyArahyA prakAreNa anubhavasiddheH / anubhavasiddhizca evameva vyavahAradarzanAditi / etadeva nidarzanenAhatathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / etat-vakSyamANam indriyadvArAnusAryeva, tadvyApArAbhAve'bhAvAt / vijJAnam / kiviziSTatyAha-AviSTAbhilApaM-praviSTazabdam, zabdasammizramityarthaH / kiMviziSTamityAha-ahirahiH-sarpaH sarpa iti-evaM yojakaM zabdasya, darzakaM ca arthasyendriyavyApAreNa dhArAvAhi tathA santAnapravRttam / etadeva viziSyate vyavahArabIjamiti / tatastathAvidhavyavahArasiddheH pratiprANyanubhavasiddhameva-prANinaM prANinaM prati tattaddaSTrapekSayA anekAMtarazmi ... praznaH samudAyajanya vikalpajJAna ja arthagrahaNarUpe anubhavAya - evuM zenAthI siddha thAya? uttara : kAraNa ke vyavahAra paNa te rIte ja thato dekhAya che. have, samudAyajanya vikalpajJAnano vyavahAra zI rIte ? te daSTAMtathI joIe - sApa dekhAya tyAre je jJAna thAya che, te (1) indriyAnusArI - hoya che, kAraNa ke indriya hoya to ja te savikalpajJAna thAya, anyathA nahIM. (2) AviSTAbhilApa H zabdathI mizrita hoya che. (3) yojaka : te jJAna "sApa-sApa' evA zabdone joDanAra che. (4) darzaka: te jJAna indriyanA vyApAra dvArA arthane batAvanAra che. (5) dhArAvAhIH te jJAna pravAharUpe cAlanAruM che. (6) vyavahArabIja : te jJAna sApa vagerenA vyavahAranuM mULa kAraNa che. AvuM sAmAnya-vizeSAkAre thatuM savikalpa saMvedana, dareka prANIone anubhavasiddha hovAthI, te aMge koIno paNa virodha saMbhavita nathI ane tethI A jJAna pramANarUpa hoI tene bhrAMta mAnavuM bilakula yogya naithI. & itiprImikSAnAmava' ahIM gAmegAma bhikSA maLe che, evuM kahevA, jema "pratiprA' no ullekha karyo, tema dareka prANIone jaNAvavA 'pratiprI' evo ullekha karyo. ke have A saMvedana siddha thAya, to vastunI sAmAnya-vizeSatarUpatA nibaMdha siddha thaze, je pUrvapakSI mATe trAsajanaka bInA che, mATe A saMvedana aMge pUrvapakSIo jAta-jAtanA vikalpo karaze, jenuM nirAkaraNa karavA graMthakArazrI kaTibaddha che, te joIe. 2. "na veDhAva' rUti -paDhi: 2. 'Ava vindha:' ti -pATha: I For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 248 -ON vikalpenAdarzanAt, darzanena cAvikalpanAt, tayorasahavRtterupAdAnAdibhAvAt / ityeka ....... vyAkhyA ......... pratiprANi pratigrAmabhikSAlAbhavat, anubhavasiddhameva neha kasyacid vigAnamiti / na cehetyAdi / na ceha-prastute jJAne anyadeva darzanaM nirvikalpakam anya eva ca vikalpo nizcayAtmakaH / kuta ityAha-vikalpenAdarzanAt / kAntAdivikalpe tathA'nubhavasiddhametat, darzanena cA ................. manetirazmi .............. pUrvapakSa : pUrvota 5 // 4 zo me 4 zAnanA na ho ... tebhA (1) sa se nirvikalpa cAkSuSa pratyakSa thAya, te jJAna juduM che, ane (2) "sApa-sApa' ema zabdano ullekha karato je vikalpa thAya te juduM che. Azaya e ke, tame jene savikalpajJAna kaho cho, te arthajanya nathI, mAtra vikalparUpa che, je artha vinA ja thAya che. arthathI je darzana thAya che, te tenAthI juduM che. eTale savikalpa padArthajanya na hovAthI bhrAnta che. __syAdvAhI : 480 (1) zana, bhane (2) vi85 le 048 // cha - mema nathA, // 29 // 3 me zata to vastunuM saMvedana ja nahIM thAya. te A pramANe - (2) jema kAMtAnA virahathI pIDita vyakti, jayAre patnInA vikalpamAM caDI gaI hoya, tyAre tene patnInuM sAkSAt darzana nathI thatuM, tema prastuta jJAnamAM vikalpathI sarpanuM sAkSAt darzana nahIM thAya. ............................... vivaraNam ................... 6. pratigrAmabhikSAlAbhavaditi / pratizabdenAvyayIbhAvasamAsaH / nidarzanametat / 7. anyadeva darzanaM nirvikalpakamanya eva vikalpo nizcayAtmaka iti / paro hi ahirahiriti vikalpakAle ekaikaM tAvadahigrAhakaM nirvikalpakaM cAkSuSaM pratyakSamicchati anyaM ca zabdollekha-bhAvaM vikalpamiti / etatpratiSedhAyovAca sUri:-'na cehAnyadeva darzanam' ityAdi / ___8. kAntAdivikalpe tathA'nubhavasiddhametaditi / na hi kAmukAdevirahAdipIDitasya kAntA-parokSa- . tAyAM dRDhAvezena kAntAM vikalpayato'pi sAkSAt taddarzanamupalabhyate / evamatrApi jJAne vikalpAtmakatAyAM kevalAyAM na sAkSAdaherdarzanamupapadyata iti / / 9. darzanena cAvikalpanAditi / pathi gacchato hi puruSasyAvagraharUpadarzanasadbhAve'pi anabhimata LSL - ............... - 24 AvuM kahevA pAchaLa graMthakArazrIno evo Azaya nathI ke, darzana ane vikalpa be judA che ja nahIM... paraMtu kahevAno Azaya e che ke, prastuta jJAna te eka ja "savikalpa matijJAna" rUpa mAnavuM joIe, teno amuka aMza mAtra nirvikalpajJAnarUpa ane amuka aMza mAtra savikalpajJAnarUpa - ema be judA svataMtra jJAna na mAnavA. 1. 'ityata ekameveda0' iti k-paatthH| 2. 'nirvikalpaM anyaM' iti ng-paatthH| 3. 'samAsanidarzana0' iti capAThaH / 4. 'ekakaM' iti pUrvamudrite pAThaH, atra tu ca-pAThaH / 5. nirvikalpakalpakaM cAkSuSaM iti ca-pAThaH, 'nivikalpakalpacAkSuSaM' iti tu kha-pAThaH / 6. 247tame pRsstthe| 7. 'nirvahAnyadeva' iti k-paatthH| 8. 'kalpe tathA tathA0' iti c-paatthH| 9. 'grahadarzana0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH melemiti | ___(5) syAdetat savikalpAvikalpayovijJAnayoH svabhAvabhede'pi pratibhAsabhedena - vyArathI ja vikalpanAt anabhipretabhUtRNAdidarzane etadapi siddhameva / tathA tayoH-darzanavikalpayoH asahavRtteH, yugapadavRtterityarthaH / kuta ityAha-upAdAnAdibhAvAt, avagrahAdikrameNopAdAnopAdeyabhAvAdityarthaH / iti-evam ekamevedam-adhikRtaM vijJAnamiti // parAbhiprAyamAha syAdetadityAdinA / syAdetat-athaivaM manyase savikalpAvikalpayovijJAnayoH sAmAnyena svabhAvabhede'pi sati pratibhAsabhedena hetunA yugapavRtteH kAraNAt .... anekAMtarazmi ... (1) jema raste cAlatI vyaktine ghAsa vagere anicchanIya vastuno avagraha (=indriya-viSayanA saMbaMdharUpa) darzana hovA chatAM paNa teno vikalpa nathI thato, tema prastuta jJAnamAM darzanathI vikalpa na thAya. (Azaya: jayAM ekalo vikalpa hoya (kAntA...) tyAM darzana hotuM nathI ane jayAM mAtra darzana hoya (ghAsa...) tyAM vikalpa hoto nathI. prastuta jJAnamAM baMne hovAthI te mAtra vikalparUpa nathI, paNa arthajanya vikalpa jJAna che.) praznaH darzana-vikalpa sAthe thatA hovAthI tevo mAtra bhrama thAya che. uttaraH darzana avagraharUpa che ane vikalpa IhAdirUpa che... te be vacce upAdAna-upAdeyabhAva (kArya-kAraNabhAva) hovAthI te be eka sAthe thavA saMbhavita ja nathI... eTale savikalpajJAna arthajanya ja che... uparokta jJAnano, sAmAnyAkAra nirvikalpajJAnarUpa che ane vizeSAkAra savikalpajJAnarUpa che ane baMne jJAno judA-judA hovAthI, be AkAra paNa judA-judA jJAnanA ja mAnavA joIe... phalataH eka ja jJAnamAM baMne AkAra asaMbhavita raheze - Avo Azaya dharAvato bauddha, have potAno vistRta pUrvapakSa rajU kare che - (pR. 249-263) - savikalpa-nirvikalpano bhedasAdhaka bauddhano vistRta pUrvapakSa - (5) prazna H jo savikalpa-nirvikalpa baMne jJAnano svabhAva judo judo ja hoya, to baMneno ekarUpe bodha kema thAya che? bauddhaH kAraNa ke baMne pratibhAsonI, judA judA rUpe ekasAthe pravRtti thatI hovAthI mUDha pramAtA, ja vivaram . tRNAdiSu na tadviSayopAtto vikalpa: pravartate, ato vikalpamAtradarzanamAtrAbhyAmanyadeva kiJcidahirahirityAdyullekhavat jJAnamiti bhAva: / / 2. 'tadiSayo to vi7: varta' rUti va-pAd: 2. "mAvat' rUti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 250 .... * yugapavRttervimUDhaH pratipattA tamapazyannaikyaM vyavasyati, na tu tathA tat, anyatrAnayoyaugapadye'pi bhedadarzanAt, atItAdyarthagatavikalpenApi indriyajJAnato rUpAdigrahaNasiddheH / na ca sa vikalpo rUpAdyeva gRhNAtIti zakyaM kalpayitum, tasyAtItAdyarthAbhidhAyaka ja vyAraNyA che vimUDhaH pratipattA puruSaH tamapazyan svabhAvabhedaM aikyaM vyavasyati tayoH savikalpAvikalpayoH, na tu tathA tat-na punastadaikyameva / kuta ityAha-anyatra-jAtibhede anayoH-savikalpAvikalpayoH yaugapadye'pi saMti bhedadarzanAt / etadevAha-atItAdyarthagatavikalpenApi pramAtrA indriyajJAnataH-indriyajJAnena rUpAdigrahaNasiddheH / kasyetyAha-anyasyAzrutatvAt tasyaiva pramAtuH / na cetyAdi / na ca sa vikalpaH-atItAdyarthagato rUpAdyeva gRhNAti, vArtamAnikamiti prakramaH, iti-evaM zakyaM kalpayitum / kuto na zakyamityAha-tasyetyAdi / tasya-atItAdyarthagata - anekAMtarazmi * te baMne jJAnanA svabhAvano bheda nahIM dekhI, baMnenI aikyatAno nizcaya karI bese che... paNa, kharekhara to te be jJAna eka che ja naMhIM, kAraNa ke bIje ThekANe eka sAthe pravRtta hovA chatAM paNa, savikalpanirvikalpano spaSTapaNe bheda dekhAya che. te A pramANe - je pramAtAne (1) vikalpa koI bhUtakAlIna padArthano cAlato hoya, te ja pramAtAne te ja vakhate (2) indriyajJAnarUpa nirvikalpa saMvedana dvArA rUpAdinuM grahaNa siddha ja che. Azaya e ke, eka ja pramAtA ghaNIvAra vicArato hoya bhUtakAlIna arthane ane joto hoya sAme rahela rUpAdine ! tethI jema ahIM siddha thAya che ke atIta viSayaka vikalpajJAna ane vartamAna viSayaka nirvikalpajJAna baMne judA che tema pUrvokta saMvedanamAM paNa vizeSAkArarUpa savikalpa ane sAmAnyAkArarUpa nirvikalpa baMne jJAna judA judA ja mAnavA joIe. praznaH je vikalpa bhUtakALagata padArthane grahaNa kare che, te ja vikalpa vartamAnakAlIna pUravartI rUpAdine paNa grahaNa kare che ja - evuM na kalpI zakAya ? uttara H jo vikalpa vartamAna rUpane grahaNa kare, to te "atIta'no vikalpa che evuM nahIM kahI zakAya, kAraNa ke vartamAna artha sAthe tenuM joDANa hovAthI te "vartamAna'no ja kahevAze. prazna H je vikalpa atItArthaviSayaka che, te sivAya ame evo bIjo vikalpa mAnazuM, ke je vartamAnArthano grAhaka hoya... pachI to nirvikalpajJAna mAnavAnI jarUra nahIM ne ? ja ahIM pUrvapakSI savikalpa-nirvikalpa baMne jJAnane judA rUpe sAbita kare che ane tethI savikalpajJAna mAtra vizeSAkArarUpa ane nirvikalpajJAna mAtra sAmAnyAkArarUpa hoI evuM eka paNa jJAna nahIM rahe, ke je sAmAnya-vizeSa zabalAkArarUpa hoya... phalataH saMvedanathI. mAtra sAmAnyarUpa ke vizeSarUpa ja padArthanI siddhi thavAthI - eka ja padArtha sAmAnya-vizeSarUpa siddha na thatAM - anekAMtavAdanI hAni thaze - Avo pUrvapakSIno gUDha Azaya che. te khAsa dhyAnamAM rAkhavo. ' 2. 'sati nirNana' ti -paDhi: I 2. "zamitkAra' rUti Tu-pATha: For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ............... 251 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH tvatyAgato vartamAnArthayojanena pravRttiprApteH / nApi vartamAnArthAbhidhAnasaMsargI tadA'paro vikalpaH samasti, dvayorvikalpayoH samamapravRtteH, avigAnena tathA'nubhavAbhAvAt / ato'tra pratyutpannaviSayagrahaNakAle dRzyamAnArthanAmA'grahaH spaSTa eva, tannAmagrahaNasambhUtA ca kalpanA tannAmagrahAbhAve kalpanA'bhAvaH / iti siddhamavikalpakamindriyajJAnam, ........... vyAkhyA ............ vikalpasya atItAdyabhidhAyakatvatyAgataH-atItAdivAcakazabdAdityAgataH / vartamAnArthayojaneneti vartamAno'rthaH-abhidheyo yasya, abhidhAyakasyeti prakramaH, sa vartamAnArthastadyojanena / pravRttiprApteH kAraNAt / nApItyAdinA / nApi vartamAnArthAbhidhAnena saMsRjyate tacchIlazceti vigrahaH tadA-tasminneva kAle'paro vikalpaH samasti-vidyate / kuta ityAhadvayorvikalpayoH samaM-yugapat apravRtteH kAraNAt / apravRttizca avigAnena-avipratipattyA tathA-tena samakAlabhAvena anubhavAbhAvAt / ata ityAdi / ataH sthitametat-pratyutpannaviSayagrahaNakAle dRzyamAnArthanAmA'grahaH spaSTa eva / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tannAmagrahaNena sambhUtA tannAmagrahaNasambhUtA evambhUtA ca kalpanA / tataH kimityAha-tannAmaMgrahAbhAve kalpanA'bhAva / iti kRtvA siddhamavikalpakamindriyajJAnam, ataH-indriyajJAnAt anya eva ....... manetirazmi .... bauddhaH paraMtu te rIte, be vikalponI eka sAthe pravRtti zakya ja nathI. kAraNa ke baMne vikalponI sAthe pravRtti thatI hoya - evo kadI anubhava ja nathI thato, evuM sahune mAnya che, temAM koIno virodha nathI. tethI vartamAnakAlIna arthagrAhaka indriyajJAnane nirvikalpa ja mAnavuM joIe. A rIte, vartamAnakAlIna arthagrAhaka indriyajJAnamAM, zabda vagere vagere koI ja vikalpa na hovAthI, te indriyajJAna, jayAre vartamAnakAlIna rUpAdine grahaNa karaze, tyAre te dazyamAna padArthanuM nAmagrahaNa thaze ja nahIM ane tethI rUpAdiviSayaka vikalpa paNa nahIM thAya, kAraNa ke vikalpa to nAmagrahaNamUlaka che, arthAt nAmagrahaNa thayuM hoya, to ja tadviSayaka vikalpa thaI zake - Ama vartamAnakAlIna rUpAdiviSayaka vikalpa ja na thavAthI siddha thAya che ke, rUpAdigrAhaka indriyajJAna nirvis85 (785nA2Dita) cha, bhane vi495 tenAthI minna cha... ane A dRSTAMtathI siddha thAya ke, darzana-vikalpa taddana bhinna hovAthI kyAreya temanuM aikya jo 3 nA. (4j sAviSaya: zAnamai ta mAnyuM tu...) - indriyajJAnane nirvikalpa na mAnavAmAM jagatanI aMdhatApati 9 jo indriyajJAnane nirvikalpa na mAnavAmAM Ave, to - dareka jJAna savikalpa ja thavAthI - evuM 1. 'yojanenetyAdi varta0' iti ka-pAThaH / 2. 'grahaNAbhAve vikalpanA' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 252 ato'nya eva ca vikalpaH / iti na kvacidanayoraikyam, nyAyAnupapatteH, bhinnajAtIyatvAditi / itazcaitadevam, anyathA svAbhidhAnavizeSaNApekSA evArthA vijJAnairvyavasIyanta iti prAptam // (6) astvevamapi ko doSa iti cet, nivRttedAnImindriyajJAnavArtA, abhidhAnavizeSasmRterayogAt / sati hyarthadarzane'rthasannidhau dRSTe zabde tataH smRtiH syAt, agnidhUma ... . ... vyAkhyA ... ..... . ... ca vikalpaH / iti-evaM na kvacit-sajAtIyAdau anayoH-darzana-vikalpayoH aikyamekabhAvo nyAyAnupapatteH, iyaM coktaiva / sarvaga) tvAha-bhinnajAtIyatvAt sAmAnyenaiva darzanavikalpayoH iti / itazcaitadevam, aGgIkartavyamiti zeSaH / anyathA-evamanabhyupagame svAbhidhAnavizeSaNApekSA evArthA vijJAnairvyavasIyanta iti prAptam / vyavasIyante-pratIyanta ityarthaH / kIdRzA ityAha-svAbhidhAnetyAdi / svAbhidhAnameva vizeSaNam, vyavacchedakatvAt, tasminnapekSA yeSAmarthAnAmiti vigrahaH // ____ astu-bhavatvetat, evamapi ko doSaH ? iti cet, etadAzaGkyAha-nivRttetyAdi / nivRttA idAnImindriyavijJAnavArtA / kasmAnivRttetyAha-abhidhAnavizeSetyAdi / abhidhAnavizeSoM yo'rthastadAnIM grAhyastasya yo vAcaka:-zabdastatra smRtistasyAH smRterayogAt / katha ... manetirazmi ja phalita thaze, ke potAnA abhidhAnarUpa vizeSaNane sApekSa rahIne ja padArtho, vijJAna dvArA nizcita thAya che. Azaya e ke, tamArA mate nirvikalpa jevuM koI jJAna ja nathI, ke je zabda vinA paNa padArthano bodha karato hoya... ane savikalpajJAna to zabdasahita ja thatuM hovAthI, tenA dvArA padArthano bodha tyAre ja thaI zake, ke jayAre te padArthamAM zabdanuM joDANa hoya ane te mATe padArthanA nAmanuM jJAna jarUrI bane (je dareka pramAtAne hotuM nathI.) (6) praznaH sazabdaka ja padArthane jaNAvanAra, savikalpajJAna mAnI laIe to doSa zuM? bauddhaH doSa e ja ke, indriyajJAnasaMbaMdhI saMpUrNa vArtAno uccheda thaI jaze, arthAt padArthanuM indriyajJAna ja nahIM thAya, kAraNa ke savikalpajJAna to zabda smaraNapUrvaka ja thAya che, paNa padArthanA vAcaka zabdanI smRti ja asaMbhavita che. te A rIte - ghaTazabda te paTa vagereno vyavaccheda karI, ghaDAnI niyatatA rAkhe che ane je vyavacchedaka hoya, te vizeSaNa banato hovAthI, ahIM abhidhAnano vizeSaNarUpe ullekha karyo. 1. 'tato'nya' iti k-paatthH| 2. 'cet tadAzaDkyAha' iti dd-paatthH| 3. 'vizeSa ityAdi' iti ka-ghaca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH vat / na cAyamazabdamarthaM pazyati, apazyan na zabdavizeSamanusmarati, ananusmaran na .... cAhyA .... mayoga ityAha-sati hyarthadarzana ityAdi / yasmAd vyavahArakAle satyabhidheyArthadarzane tadabhidhAyinyabhidhAne smaraNaM bhavati / tatrApi na sarvasya zabdasyetyAha-arthasannidhau saGketakAle dRSTe zabda iti tata ityarthadarzanAt smRtiH syAt, naanythaa| nidarzanamAha-agnidhUmavat / yathA agni-dhUmayoH sambandhajJasyAgnidarzane dhUme smRtirbhavati, dhUmadarzane cAgnau smRtiH, tadvadatrApyavaseyam / syAnmatam-arthaM tarhi dRSTvA zabdaM smariSyatItyAha-na cAyamityAdi / na khalvayaM-savikalpakapratyakSavAdI zabdarahitamarthaM pazyati, 'svAbhidhAnavizeSaNApekSA evArthA vijJAnairvyavasIyante' iti niyamAt / tataH ko doSa ityAha-apazyan na zabdavizeSamanusmarati, niyameneti zeSaH, yasmAdarthadarzanaM zabdavizeSasmRterhetuH sA ca tena vyAptA kAraNaM nivartamAna kArya nivartayati / bhavatu nAma-evam tataH ko doSa ityAha-ananusmaran na yojayati / atrApi anekAMtarazmi .... (1) pahelA koIe ApaNane saMketa karyo hoya, ke AvA AkArano hoya tene "ghaDo' kahevo athavA "ghaDA' mATe "ghaTa' zabdanI pravRtti thayelI jovAthI saMketagrahaNa thayuM hoya... ane (2) saMketa pachI, te padArthanuM ApaNane darzana thAya. (3) darzana pachI, saMketakALa vakhate saMketita karAyela zabdanI smRti thAya. jema agni-dhUmanA saMbaMdhane jANanAra vyaktine, agni joIne dhUmanI athavA dhUma joIne agninI smRti thAya che, tema saMketakALa vakhate padArtha ane zabdanA saMbaMdhane jANanAra vyaktine, AvA AkAravALA padArtha vize ghaTazabda prayukta thAya che - ema padArthane joIne ghaTazabdanI smRti thAya che - Ama, (1) saMketa grahaNa, (2) darzana, ane (3) zabdanuM joDANa... evo krama che, paraMtu savikalpapratyakSavAdImate to darzana thatuM ja na hovAthI smRti nahIM thAya. prazna kema nahIM thAya ? uttara : kAraNa ke "zabdarUpa vizeSaNane sApekSa rahIne ja padArtho, vijJAna dvArA nizcita thAya che" - e niyama pramANe to zabdasahita ja arthanuM darzane saMbhavita che, paNa prastuta darzana vakhate to, haju zabdanuM smaraNa ja nathI thayuM... phalataH zabdarahita te arthanuM darzana ja nahIM thAya. A rIte to (1) padArthanuM darzana ja nahIM thAya, ane (2) darzana nahIM thAya, to zabdanuM smaraNa paNa nahIM thAya, kAraNa ke padArthane joyA pachI ja padArthanA vAcaka zabdanI smRti thAya che. (3) smaraNa nahIM thAya, to zabdanuM joDANa paNa nahIM thAya, kAraNa ke smRti thayA pachI ja te zabdanuM te padArthamAM joDANa thAya che, (4) zabdanuM joDANa nahIM thAya, to te padArthanuM jJAna ja nahIM thAya, kAraNa ke rU. 'apaDyuMna' rUti 8-pa4i: 4. 'phara' 2. 'apakaeNza na' rUti -pa4i: 2. prekSyatAM ra6ratai 98|| iti ka-pAThaH, pUrvamudrite tu 'kAraNaM vivartamA0' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 254 yojayati, ayojayan na pratyeti, ityAyAtamAnthyamazeSasya jagataH / (7) abhipatannevArthaH prabodhayatyAntaraM saMskAram, tena smRtiH, nArthadarzanAditi cet, na, tatsambandhasyA .................... thAkyA - zabdavizeSAnusmaraNaM smRtiyojanAyAH kAraNam, tadabhAvAt kAryAbhAvaH / atrApi ko doSaH ? iti cet, Aha-ayojayan na pratyeti / yojanaM hyarthapratIteH kAraNamityatrApi kAraNAnupalabdhireva iti tasmAdAyAtamAnthyamazeSasya jagataH / na ceSyate, tasmAnnendriyajJAne zabdakalpanA sambhavatIti / athApi syAnnArthadarzanAt smRtiH / kiM tarhi ? yogyadezAvasthitAdevArthAt smRtirityAha-abhipatannevetyAdi / abhipatan-abhimukhIbhavan / ko'sAvityAha-arthaHrUpAdiko viSayaH / kiM karoti ? prabodhayati-kAryanirvartanaM pratyanukUlayati / kaM prabodhayati ? AntaraM saMskAraM-zabdasmRtivAsanAkhyaM tena-arthAbhipAtamAtreNa sA smRtiH / tena vA kAraNena smRtiH, nArthadarzanAt / iti cet, tathA ca nAndhyaM jagataH, vikalpakatvaM cendriyajJAnasyo... anekAMtarazmi .. ja savikalpamate to zabdasahita ja padArthanuM jJAna saMbhavita che, (5) Ama, jo padArthanuM jJAna nahIM thAya, to - koInA dvArA koIpaNa padArthanuM jJAna na thavAthI - saMpUrNa jagata aMdha banI jaze ! tethI vartamAnakAlIna rUpAdigrAhaka indriyajJAnane nirvikalpa ja mAnavuM joIe. - arvAbhimukhatA paNa zabdasmAraka na bane ? (7) savikalpavAdI : padArthanAM darzanathI smRti thAya - evuM nathI, paNa yogya dezamAM rahela padArthathI smRti thAya che, arthAt zabdasRti mATe padArthanuM darzana jarUrI nathI, paNa padArthanuM yogyadezamAM avasthAna jarUrI che. te A rIte - abhimukha rahela rUpAdi padArtha, te AMtarika saMskArano prabodha kare che, arthAt te padArtha, jenAthI zabdasRti thAya, tevA vAsanArUpa saMskArane jagADe che ane te saMskAra jAgRta thavAthI - zabdanuM smaraNa thatAM - padArthanuM sazabdaka vikalpajJAna thaze. A rIte, arthanA abhimukhabhAvathI ja zabdamRti thavAthI, tame je doSa Apyo hato ke, "zabdanuM smaraNa nahIM thAya to joDANa paNa nahIM thAya... yAvat saMpUrNa jagata aMdha banaze" - te doSa nahIM Ave, kAraNa ke uparokta rIte zabdanuM smaraNa zakya ja che, mATe indriyajJAnane savikalpa mAnavAmAM koI bAdha nathI. nirvikalpavAdIH tame je kahyuM ke - "abhimukha thayela artha, zabdasRtinA kAraNarUpa AMtarika saMskArane jagADe che" - te ayukta che, kAraNa ke te padArtha zabdaskRtinA kAraNabhUta saMskArane tyAre ja jagADI zake, ke jayAre zabda-artha vacce koI svabhAvika saMbaMdha hoya... nahIMtara saMbaMdha vinA padArtha, zabdasmAraka saMskArane kema jagADe ? 2. "prayogati ' kRti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 ___ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH svAbhAvikatvAt samayAdarzane'bhAvAt, puruSecchAtaH arthAnAM svabhAvAparAvRtterna samaya vyArA papannamiti manyate / arthAbhipAtasya smRtijanakatvaM nirAkurvannAha-na, tatsambandhasyetyAdi / yadetaduktam-'abhipatannevArthaH prabodhayatyAntaraM saMskAram' iti tanna / kuta ityAha-tatsambandhasya tayoH-zabdArthayoH sambandhastatsambandhastasya asvAbhAvikatvAt, pauruSeyatvAdityarthaH / kathamavaseyamityAha-samayAdarzane saGketasyAgrahaNe sati abhAvAt, smRtisaMskAraprabodhasya, arthapratIterveti vAkyazeSaH / etaduktaM bhavati-yayoH svAbhAvikaH sambandho na tayoH samayaM prati kAcidapekSA, yathA cakSU-rUpayoH, viparyayastvatra iti nAkRtimattvaM sambandhasyeti / tatraitat syAt samayAduttarakAlaM svAbhAvikaH zabdArthasambandhaH, na pUrvam, ataH kRtasamayasyAbhipatannevArthaH prabodhayatyAntaraM saMskAramityAha-puruSecchAtaH sakAzAt arthAnAM svabhAvAparAvRtteH-pUrvasvabhAvaparityAgena viziSTasvabhAvAntarAnutpatteH kAraNAt na samayakAlotpattiH, na samayakAle svAbhAvikatvena zabdArthasambandhasya prAdurbhAva ityarthaH / doSAntarAbhidhitsayA'bhyupagamyApi svbhaavaaja anekAMtarazmi paraMtu zabda-artha vacce, svAbhAvika saMbaMdha ja aghaTita che, kAraNa ke puruSa dvArA saMketa karela hoya, to ja te zabda padArthano vAcaka bane che, svAbhAvika rIte nahIM. eTale ja to asaMketita vyaktine, zabdasmAraka saMskArano prabodha ke arthapratIti nathI thatI, bAkI jo svAbhAvika saMbaMdha ja hota, to tevA vyaktine paNa, saMskAraprabodha ke padArthapratIti thavI joIe. Azaya e che ke, cakSu-rUpanI jema, je baMne vacce svAbhAvika saMbaMdha hoya, tyAM te beno saMbaMdha thavA mATe bIjA koInI apekSA na rahe, paNa zabda-arthanA saMbaMdha mATe saMketanI apekSA rahetI hovAthI siddha thAya che ke, te baMneno svAbhAvika saMbaMdha nathI. savikalpavAdI: zabda-artha vacce, saMketakALanI pUrve svAbhAvika saMbaMdha nathI, kAraNa ke, tyAre to saMketanI apekSA rahe che, paNa saMketakALa pachI to bilakula apekSA na rahevAthI, svAbhAvika saMbaMdha mAnavAmAM koI bAdha nathI ane tethI ja te padArtha, saMketakALa pachI ja saMketita vyaktimAM AMtarika saMskAra jagADe che. nirvikalpavAdI - puruSanI icchAthI padArthano svabhAva badalAI jAya - evuM nathI, arthAt saMketa pahelAM - svAbhAvika saMbaMdha na hovAthI - padArtha saMskAraaprabodhakasvabhAvI/zabda arthaapratyAyakasvabhAvI ane puruSe saMketa karyo - eTale svAbhAvika saMbaMdha AvI javAthI - padArtha saMskAraprabodhakasvabhAvI/zabda arthapratyAya,svabhAvI banI jAya - evuM nathI, kAraNa ke saMketa kare teTalA mAtrathI pUrva svabhAva chUTIne navo svabhAva pedA thaI jAya - evuM na bane. 2. rapa4tane pUche . 2. "mavizacA' ta va-pad: For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 256 -> kAlotpattiH, svabhAvasya parAvRttau ca tasya tAdAtmyAt anyasyAsamayadarzino'pi syAt / ( 8 ) na hi pratipuruSamAMnAmAtmamevaH, nairAvyaprasAd, bhasthite mAvAt, tasmATyama *vyAchA * ntaraparAvRttimAha-svabhAvasya parAvRttau ca satyAM anyasyAsamayadarzino'pi syAt smRtisaMskAraprabodhaH, arthapratItirveti zeSaH / na kevalaM saMmayadarzina ityapizabdArthaH / kasmAdityAha-tasya tAdAtmyAt / sa smRtisaMskAraprabodhako'rthapratItihetuko vA AtmA-svabhAvo'syeti tadAtmA, tadAtmano bhAvastAdAtmyaM brAhmaNAderAkRtigaNatvAt SyaJ / athocyate samayadarzinaM prati svabhAvaH, na punaradRSTasamayaM prati, ityata Aha- na hItyAdi / na hi puruSaM puruSaM prati arthAnAmAtmabhedaH-svabhAvabhedo bhavati / kuta ityAha-nairAtmyaprasaGgAt / ayamabhiprAyaHpuruSecchAnAmAnantyAt tadanuvartinazca yadyarthAH syustadA teSAM nai:svAbhAvyameva syAt, ekasya ... anekAMtarazmi ... tethI saMketakALe, zabda-arthanA svAbhAvika saMbaMdhano prAdurbhAva azakya che... phalataH saMketakALa pachI paNa svAbhAvika saMbaMdha na ghaTavAthI, padArthathI saMskAraprabodha ke zabdathI padArthapratIti thaI zake nahIM. - vaLI, jo saMketakALe svabhAvanI parAvRtti thaI jatI hoya, to eka vyaktine saMketa thatAM - zabda-padArthamAM svabhAvika saMbaMdha AvI javAthI - padArtha smRtisaMskAraprabodhakasvabhAvI ane zabda arthapratyAyakasvabhAvI banI jaze ane e svabhAva e padArthanuM svarUpa hovAthI to je vyaktine saMketa nathI thayo, te vyaktine paNa, te padArtha saMskAraprabodhaka ane te zabda arthapratyAyaka banavA lAgaze ! je kadI dekhA~tuM nathI. (8) savikalpavAdI : je vyaktine saMketa thAya che, te vyaktine AzrayIne ja, zabda-arthano svabhAvika saMbaMdha che. aprApta saMketavALA vyaktine AzrayIne nahIM. tethI artha/zabda dvArA, saMskAraprabodha ane arthapratIti saMketita vyaktine ja thaze. asaMketita vyaktine nahIM. nirvikalpavAdI H e rIte, dareka vyaktine AzrayIne, padArthano jo judo judo svabhAva mAnazo, to to vastu niHsvabhAva banavAnI Apatti Avaze. Azaya e ke, puruSanI icchAo to anaMtI che, tene anusAre jo padArthano svabhAva mAnavAmAM Ave, to padArthanA anaMta svabhAva mAnavA paDe, * nALiyera dvIpavAsI vyaktine, ghaDo jovA mAtrathI 'ghaTa' zabdanI smRti thaI jAya, ke 'ghaTa' zabda sAMbhaLavA mAtrathI ghaDAno bodha thaI jAya - - evuM kadI dekhAtuM nathI. * eTale ke, saMketita vyaktine AzrayIne, padArtha saMskAraprabodhakasvabhAvI - zabda arthapratyAyaka svabhAvI ane asaMketita vyaktine AzrayIne, padArtha saMskAraaprabodhakasvabhAvI-zabda arthaapratyAyaka svabhAvI che. 6. 'samyazina' kRti -pATa: / 2. 'na smRti.' kRti hra-pAi: / rU. 'punadRSTa.' kRti 3-pAno'zuddha: / 4. 'arthAnAM svamAnabhe: / Atmamevo mati' kRti 3-pA: / For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 <= anekAntajayapatAkA zabdasaMyojanamevArthaM pazyati, darzanAditi // *vyAbA anekasvabhAvAbhAvAt / syAnmatam bhavatu sAmAyikasvabhAvasyAbhAva:, anyo'pi tadvyatirikto vastusatsvabhAvo'syAstyeva, ato nairAtmyaprasaGgo na bhaviSyatItyAha - AtmasthiterabhAvAditi / upalabdhilakSaNaprAptasya tadvyatirekeNAnyasya svabhAvasyAnupalambhAdityabhiprAyaH / athavA nanvevaM sati baMhutarasvabhAvasiddhireva; tat kimucyate nairAtmyaprasaGgAditi ? Aha-AtmasthiterabhAvAt / puruSANAM svAbhiprAyavazenaikatra viruddhasyApi svabhAvasyAbhyupagamasambhavAt, na caikasya viruddhAnekasvabhAvo yukta iti manyate / tadevaM smRtyasambhavena nirvikalpatAM pratipAdyopasaMharannAha - tasmAdityAdi / yasmAdevamanantaroktena prakAreNa zabdavizeSasmRtirna sambhavati, tasmAdayaM pratipattA azabda* anekAMtarazmi ( tRtIya: paNa eka ja vastunA anaMta svabhAva saMbhavita ja na hovAthI, phalataH te vastuno svabhAva ja saMgata nahIM thAya, arthAt te vastu niHsvabhAva banaze. pUrvapakSa H saMskAraprabodhaka-aprabodhaka evA judA judA svabhAvo bhale vastunA nahIM rahe, paNa vastusattvarUpa svabhAva to raheze ja... eTale niHsvabhAvatA nahIM Ave... uttarapakSa H saMskAraprabodhaka-aprabodhaka judA judA svabhAvo nahIM rahe eTale to padArthanuM darzana ja nahIM thAya (kAraNa ke tenuM nAma sAthe ja darzana thAya ane nAmanI smRti darzana vinA na thAya). have svabhAvayukta padArthanuM darzana na thAya to teno tenA vinA koI svabhAva (Atmasthiti) ja upalabdha na thavAthI, teno kayo svabhAva mAnazo ? Atmasthitino artha anya rIte - prazna H eka ja padArtha, saMketita vyaktine AzrayIne, saMskAraprabodhakasvabhAvI ane asaMketita vyaktine AzrayIne saMskAraaprabodhakasvabhAvI - ema anekasvabhAvI mAnIe to vAMdho zuM ? uttara H vAMdho e ja ke, e rIte paNa vastu niHsvabhAva banaze, kAraNa ke puruSonA pota-potAnA abhiprAyavaze, eka ja vastumAM saMskAraprabodhaka-aprabodhaka be virodhI svabhAva mAnavA paDe che. paNa eka vastune virodhI aneka svabhAvI mAnavI bilakula yogya nathI. niSkarSa H tethI arthAbhimukhatA dvArA paNa, zabdasmRti asaMbhavita che... tethI pUrvokta rIte saMpUrNa jagata aMdha banavAnI Apatti yathAvasthita ja raheze. eTale indriyajJAnane savikalpaka (zabda *vivarAm .. 10. upalabdhilakSaNaprAptasya tadvyatirekeNAnyasya svabhAvasyAnupalambhAditi / viziSTavastvantareNa na kazcid dharmabhUtaH svabhAva upalabdhilakSaNaprApta upalabhyate iti / / 6. '3palakSitatakSaNa.' kRti -pAna: / 2. 'vaza: svamAva0' kRti 3-pAi: 5 rU. 'tasmAdeva' kRti - pAH / For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 thial2:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA (9) kiJca vikalpAtmakatve'sya nizcayAtmakamidamityanekapramANavAdahAniH, tenaiva vastuno nizcayAt, nityatvAdau bhrAntyanupapatteH // (10) anekadharmake vastunyanyataradharmanizcayAt tadanyanizcayAya pramANAntara A vyAdhyA . saMyojanamevArthaM pazyati / avidyamAnaM zabdasaMyojanaM yasyArthasyeti vigrahaH / kuta ityAhadarzanAt / ayamasyArthaH-yasmAdayaM pratipattA'rthamupalabhate tasmAdazabdasaMyojanamevArthaM pazyati iti nizIyate | kiJcetyAdi / kiJcAyamaparo doSaH-vikalpAtmakatve'sya-pratyakSasya nizcayAtmakamidamiti-evaM vikalpAtmakatvena hetunA / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-anekapramANavAdahAniHpratyakSA'numAnA''gamapramANavAdahAniH / kuta ityAha-tenaiva-nizcayAtmanA pratyakSeNa vastuno nizcayAt kAraNAt / yathoktanizcaye'pi kimityAha-nityatvAdau dharme bhrAntyanupapatteH iti // ___parAbhiprAyamAha-anekadharmake vastuni nityatvAdidharmApekSayA anyataradharmanizcayAd na ka anekAMtarazmi ja sahita ja) mAnavuM yogya nathI. tethI dareka vyakti, zabdasaMyojana vinA ja padArthane jue che, arthAt zabdasaMyojana vinA ja indriyajJAna thAya che, kAraNa ke jo zabdasaMyojananI apekSA hota, to pUrvokta rIte arthadarzana ja na thAta. paNa thAya to che ja. phalataH indriyajJAna nirvikalparUpe ja siddha thAya. ne indriyajJAnane savikalpa mAnavAmAM be doSa - (9) indriya jJAnarUpa pratyakSane, jo savikalpa mAnavAmAM Ave, to te nizcayAtmaka ja banaze ane tethI to pratyakSa dvArA ja vastuno yathArtha nizcaya thaI jatAM, (1) pratyakSa, (2) anumAna, (3) Agama... vagere aneka pramANa mAnavAnI jarUra nahIM rahe, kAraNa ke pramANa te vastunA nizcaya mATe manAya che, ane nizcaya jo eka ja pramANathI thaI jato hoya, to bIjA pramANonI kalpanA vyartha che. phalataH aneka pramANavAdanI hAni thaze. vaLI, savikalparUpe pratyakSa jo nizcayAtmaka ja hoya, to tenA dvArA gRhIta vastuno sarvAze nizcaya thaI jatAM, nitya vagere koIpaNa dharma aMge bhrAnti ja nahIM thAya, badhA ja dharmonuM sIdhuM pratyakSa ja thaI jaze, paNa tevuM to dekhAtuM nathI, kAraNa ke nityatva vagere dharmo aMge bhrAnti to thAya che ja. ane eTale ja to nityatvAdi aMge, darzanakArono ATalo badho vikhavAda che ! tethI pratyakSane savikalpa mAnavAmAM (1) aneka pramANavAdahAni, ane (2) brAntianupapatti rUpa be doSo Ave. eTale pratyakSane nirvikalpa ja mAnavuM joIe. - savikalpamate pramANotara sAphalyanuM yukizaH nirAkaraNa : (10) savikalpavAdI vastunA aneka dharmo che, tethI pratyakSa nizcayAtmaka hovA chatAM, tenA indriyajJAnane nirvikalpa mAnavA mATe, bauddha ATalI mahenata eTalA mATe kare che, kAraNa ke tema mAnavAthI savikalpa-nirvikalpa baMne jJAna bhinnarUpe siddha thAya... phalataH eka ja jJAna ubhayAkAra na baMne - evo gUDha abhiprAya che. For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH sAphalyamiti cet, na, ekadharmaviziSTasyApi nizcaye sarvadharmavattayA nizcayAta, pramANAntarasya nizcitameva viSayIkurvataH smRtirUpAnatikramAt, ekadharmadvAreNApi tadvato vyArA - ja yathoditapratyakSeNa tadanyanizcayAya-dharmAntaranizcayArthaM pramANAntarasAphalyam-anumAnAdisAphalyam / iti cet, etadAzaGkyAha-naiketyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-ekadharmaviziSTasyApi, vastuna iti prakramaH / nizcaye sati kimityAha-sarve ca te dharmAzca sarvadharmAH, te'sya vastuno vidyanta iti sarvadharmavat tadbhAvaH sarvadharmavattA tayA nizcayAt / evaM ca pramANetyAdi / pramANAntarasya-anumAnAdenizcitameva, dharmAntaram' iti prakramaH / viSayIkarvataH sataH smRtirUpAnatikramAt / anekapramANavAdahAniriti vartate, 'ekadharmaviziSTasyApi nizcaye sarvadharmavattayA nizcayAt' iti yaduktaM tadupadarzayannAha-ekadharmetyAdi / ekadharmadvAreNApi tadvataHdharmavato vastuno nizcayAtmanA pratyakSeNa savikalpakena viSayIkaraNe sati / kimityAha - anekAMtarazmi . dvArA badhA ja dharmono nizcaya nahIM thAya, paNa amuka ja dharmono nizcaya thaze. tethI je dharmono nizcaya thaze, te sivAyanA dharmonA nizcaya mATe, bIjA pramANo saphaLa ja che, mATe aneka pramANavAdanI hAni nahIM thAya. " nirvikalpavAdI : tamAruM kathana yukta nathI, kAraNa ke pratyakSa dvArA, jo eka dharmarUpe paNa vastuno nizcaya thaze, to sarvadharmarUpe paNa vastuno nizcaya thaze ja, (kAraNa ke vastu eka ja che, teno nizcaya thatAM sarvadharmono nizcaya thaI ja jAya...) ne tethI to badhA dharmo nizcita ja thaze. ane to jema smRti, anubhUta (anubhava dvArA nizcita) arthane ja viSaya karatI hovAthI, apramANarUpa che, tema anumAna vagere paNa, pratyakSanizcita dharmane ja viSaya karatAM hovAthI, smRti jevA ja banaze. phalataH teo paNa pramANarUpa na banatAM, aneka pramANavAdanI hAni thaze ja. savikalpavAdI: "ekadharmarUpe paNa vastuno nizcaya thaye, badhA ja dharmorUpe vastuno nizcaya thaI jAya" evuM tame zI rIte kaho cho? nirvikalpavAdI dharmI te badhA ja dharmo para upakAra karanAro che, tethI dharmo para upakAra karanArI zaktio dharmImAM rahelI che, arthAta te zaktio dharmIsvarUpa=dharmathI abhinna ja che. tethI nizcayAtmaka pratyakSa dvArA, jyAre ekadharmarUpe vastuno nizcaya thAya, tyAre te vastuthI abhinna sakala dharmopakAraka te rIte, je dharmono nizcaya nahIM thAya, te dharmo vize bhrAMti paNa saMgata thaI ja zakaze, mATe brAMtianupapattirUpa doSa paNa nahIM Ave. te rIte badhA ja dharmo nizcita thavAthI bhrAnti asaMgata ja raheze. 2. "dAre takato' rUti -pad: 2. "pathavitapratyakSena' rUti -paDhi: rU. "rvata: smRti' ta pAtra: 1 4. smitteva pRSTha 6. 'rzana yAda' ti va-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 260 nizcayAtmanA pratyakSeNa viSayIkaraNe sakaladharmopakArakazaktyabhinnAtmano nizcayAt / na hyanya evAnyopakArako nAma, tato yadevAsyaikopakArakatvena nizcayanaM tadeva tadanyopakArakatvenApi / na cAsatyupakAryopakArakabhAve tadvyavasthA'tiprasaGgato yuktA // e cAhyA ja sakalAzca te dharmAzca teSAmupakArikAzca tAH zaktayazceti vigrahaH, tAbhyo'bhinnazcAsAvAtmA ceti samAsastasya nizcayAt kAraNAt, sarvadharmavattayA nizcayaH / etatsamarthanAryavAha-na hItyAdi / na yasmAdanya eva, dharmI vastvAtmA iti prakramaH / anyopakArako nAmadharmAntaropakArako nAma / kiM tarhi ? sa eva, dharmiNa ekatvAditi hRdayam / tato yadevAsyavastuno dharmiNa ekopakArakatvena anyataradharmApekSayA nizcayanaM tadeva anyopakArakatvenadharmAntaropakArakatvenApi nizcayanam, anyathA tadekatvahAniriti garbhaH / na cAsatyupakAryo -- anekAMtarazmi .. evI zaktiono paNa nizcaya thAya ane zaktiono nizcaya thatAM, tadupakArya dharmano paNa nizcaya thAya ja... savikalpavAdI : je dharmarUpe vastuno nizcaya thayo, te vastumAM te ja dharmane upakAra karavAnI zakti che, tethI upakArakazaktitayA te ja dharmano bodha thaze, anya dharmono nahIM. nirvikalpavAdI : tevuM nathI, kAraNa ke dharmI to mAtra eka ja che, mATe bIjA dharmo para upakAra karanAra dharmI bIjo che - evuM nathI, paNa je vastumAM eka dharma para upakAra karavAnI zakti che, te vastumAM bIjA dharmo para upakAra karavAnI paNa zakti che ja tethI vastuno, jyAre ekadharmanA upakArakarUpe nizcaya thAya, tyAre teno bIjA dharmanA upakArakarUpe paNa nizcaya thAya ja... jo bIjA dharmanA upakArakarUpe vastuno nizcaya nahIM thAya, to te vastunA nizcitAMza ane anizcitAMza rUpa be vibhAga paDI javAthI, tenI ekarUpatA ja nahIM rahe. - prazna : dharma-dharmI vacce upakArya-upakArakabhAva mAnIe ja nahIM, to to upakAryarUpe sakaLa dharmano nizcaya nahIM thAya ne ? uttaraH paNa, tema na mAno, to dharma-dharmInI niyata vyavasthA ja nahIM ghaTe, kAraNa ke ghaDo, jema anupakArya paNa ghaTatvadharmanI apekSAe sat che, tema paTavadharmanI apekSAe paNa sat banaze, pachI bhale ne te anupakArya hoya ! ane tethI to ghaDo paNa paTarUpa banI jatAM, ghaTatattvano ja abhAva thaze... (Azaya e ke, ghaTatva, mRttva vagere ghaDAnA dharmo che, paTava vagere nathI, tevuM mAnavAnuM koIka kAraNa hovuM ja joIe. te kAraNa dharmomAM rahela upakAraka zakti ja che... jo tene mAno ja nahIM, to pachI niyAmaka na rahevAthI paTavAdi paNa ghaTanA dharmo banI jaze...) niSkarSa mATe upakArya-upakArakabhAva to mAnavo ja paDaze, tethI ekadharmarUpe vastuno nizcaya thatAM, tadabhinna upakAraka zaktiono paNa nizcaya thaze ane te upakAraka zaktio upakAryane sApekSa For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 anekAntajayapatAkA (tRtIya (11) na copakArikAH zaktayastato bhedamanubhavanti, asatyupakAre'syemAH zaktaya iti sambandhAyogAt, AdhArAdheyabhAvasyApi tannibandhanatvAt, anyathA kalpanAmAtraM syAt / tathA ca zaktInAmanavasthA, tataH svAtmaivAsyAzeSadharmopakArikAH zaktayaH, tasya ... thALI .... pakArakabhAve tadvyavasthA-vastuno dharmarmivyavasthA atiprasaGgataH kAraNAd yuktA / atiprasaGgazca tadvad dharmAntarAdyapekSayA'pi dhAdibhAvaprasaGgaH, nimittAbhAvAvizeSAditi / / na cetyAdi / na ca upakArikAH zaktaya upakArasambandhinyastataH-upakArakAd dharmiNo bhedamanubhavanti / kuta ityAha-asatyupakAre upakArakasambandhini / asya-upakArakasya dharmiNa imAH zaktaya iti-evaM sambandhAyogAt / ayogazca nimittAbhAvena / AdhArAdheyabhAvaH sambandho bhaviSyatItyAzaGkApohAyAha-AdhArAdheyabhAvasyApi kuNDabadarAyudAharaNAdisiddhasya tannibandhanatvAt-upakAranibandhanatvAt / tathAhi-patanadharmANAM badarANAmapatanasvabhAvAdhAnenopakArakaM kuNDaM badarANAmiti bhAvanIyam / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathetyAdi / anyathA - anekAMtarazmi ... hovAthI, upakAryarUpa sakaLa dharmano paNa nizcaya thaze ja... phalataH pratyakSa dvArA ja badhAno nizcaya thatAM bIjA pramANo vyartha thaze. (11) savikalpavAdI : vastumAM, badhA ja dharmone upakAra karanArI zaktio che - eno ame niSedha nathI karatAM, paNa te zaktio vastuthI abhinna mAnavAnI jarUra nathI, arthAt te zaktio vastuthI bhinna che. phalataH vastuno nizcaya thatAM, te badhI ja zaktiono nizcaya nahIM thAya, tethI sakaLadharmanizcayanI Apatti nahIM Ave. nirvikalpavAdI : jo zaktione, vastuthI bhinna mAnavAmAM Ave, to zakti ane vastu vacce koI ja saMbaMdha na ghaTavAthI, "upakAraka vastunI A zaktio che" - ema baMneno saMbadhitayA vyavahAra ja nahIM thaI zake. savikalpavAdI : paNa vastu AdhAra ane zakti Adheya - ema baMne vacce AdhAra-AdheyabhAvarUpa saMbaMdha mAnI laIzuM, mATe tAdeza vyavahAranI asaMgati nahIM rahe. nirvikalpavAdI : AdhAra-AdheyamAM paNa, jo upakAraka-upakAryabhAva nahIM mAno, to AdhAraAyabhAva paNa eka kalpanArUpa ja banaze, mATe A rIte upakArya-upakArakabhAva to mAnavo ja paDaze - bora to patanasvabhAvI che, chatAM paNa temAM apatanasvabhAvanuM AdhAna karI, kuMDa te upakAraka bane che, mATe kuMDa AdhAra ane bora Adheya bane. te rIte vastu jo upakAraka hoya, to ja te zaktino AdhAra banI zake. savikalpavAdI to vastu-zakti vacce, bhale upakAraka-upakAryabhAva paNa mAno, paraMtu baMnenA 2. "tanadharmanAM' ti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) - vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 262 sarvadharmopakArakatvena nizcaye tadupakAryA api dharmA nizcitA eva, tannizcayanAntarIyakatvAdupakArakanizcayasya / na hi ye yadapekSasthitayaste tadanizcaye tathA nizcIyante svasvAmi evamanabhyupagame kalpanAmAnaM syAdAdhArAdheyabhAvaH / na caitadevamityupakArasiddhiH / tathA cetyAdi / tathA caivaM copakArasiddhau satyAM zaktInAmanavasthA-yakAbhiH zaktibhiH zaktInAmupakaroti tA api tato bhinnA iti tatrApyayameva vRttAnta iti anavasthA tataH-tasmAt svAtmaivAsyaupakArakasya dharmiNaH / azeSadharmopakArikAH zaktaya iti / yatazcaivamataH tasya-upakArakasya dharmiNaH sarvadharmopakArakatvena nizcaye sati / kimityAha-tadupakAryA api-vivakSitopakArakopakAryA api dharmA nizcitA eva / kuta ityAha-tannizcayanAntarIyakatvAt-upakAryadharmanizcayanAntarIyakatvAt / upakArakanizcayasya tadapekSamasyopakArakatvamityarthaH / etatspaSTanAyaivAha-na hItyAdi / na yasmAd ye bhAvA yadapekSasthitayaH prakRtyA te-bhAvAstadanizcaye anekAMtarazmi . abhedanI siddhi to nahIM ja thAya ne? nirvikalpavAdI kema nahIM? avazya thaze. te A rIte - vastuthI, te zaktio (1) bhinna che ke (2) abhina? (1) jo bhinna mAnavAmAM Ave, to vastu vaDe, je zakti (ka) dvArA te zaktio para upakAra karAya che, te zakti paNa, jo vastuthI bhinna mAnavAmAM Ave, to tenA para paNa upakAra jarUrI che ane tethI vastu vaDe je (kha) zakti dvArA te bIjI (ka) zaktio para upakAra karAya che, te zakti para paNa upakAra jarUrI che, to tenA para paNa je (ga) zaktithI upakAra karAze, te zakti para paNa upakAra jarUrI che... ema anavasthA thaze. (2) tethI zakti to vastuthI abhinna ja mAnavI paDaze, arthAt vastusvarUpa ja mAnavI paDaze ane tethI to vastuno nizcaya thaye tadabhinna sarva zaktiono paNa nizcaya thaze ja, arthAt sarvadharmanA upakArakarUpe vastuno nizcaya thaze ja. A rIte vastuno jayAre sarvadharmanA upakArakarUpe nizcaya thaze, tyAre vastuthI upakArya dharmano paNa nizcaya thaze. kAraNa ke upakArya evA dharmano nizcaya thAya, to ja "dharmo para A vastu upakAra kare che" - ema upakArakarUpe vastuno nizcaya thaI zake... je be padArtha sApekSa (=eka-bIjAnI apekSA rAkhatA) hoya, te be padArthamAMthI ekano nizcaya na thaye, bIjAno paNa nizcaya na thaI zake... dA.ta. svatva ane svAmitva baMne sApekSa che... dhananI apekSAe caitra svAmI che ane caitranI apekSAe dhana sva che - ahIM (1) svatvanA nizcaya vinA "A Ano svAmI che" ema svAmIno nizcaya na thaI zake, ane (2) svAmInA nizcaya vinA "mAlikanuM A dhana che ema svano nizcaya na thaI zake... phalataH baMnenI pratIti thaye ja, sva-svAmInI pratIti thaI zake. 2. 'dharmanizitA' rUti -pati:. 2. 'vasthAthiwifma:' ta -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 (tA. anekAntajayapatAkA tvavaditi / evamapi savikalpakapratyakSAnupapattiriti // (12) atrocyate-yaduktam-'savikalpAvikalpayovijJAnayoH svabhAvabhede'pi pratibhAsabhedena yugapadvatteH' ityAdi, tadayuktam, ekaviSayayoH saMvikalpAvikalpayo ridhdhA ja apekSyA'nizcaye tathA nizcIyante-tadapekSakatvena nizcIyante nahi / nidarzanamAha-svasvAmitvavat / svaM ca svAmI ca svasvAminau, tadbhAvaH svasvAmitvam, tadvat 'svamasya, asya svAmI' itItaretarapratipattinAntarIyakI svasvAmipratipattiH / upasaMharannAha-evamapi-anekapramANavAdahAnito'pi savikalpakapratyakSAnupapattiriti // etadAzaGkyAha-atrocyate-yaduktam-'savikalpAvikalpayorvijJAnayoH svabhAva - anekAMtarazmi tema prastutamAM paNa upakArya-upakAraka sApekSa hovAthI, dharmano nizcaya thaye ja, upakArakarUpa dharmIno nizcaya thaze... tethI eka dharma dvArA, upakArakarUpe vastuno nizcaya thaye, upakAryarUpe badhA ja dharmono nizcaya thaze - Ama savikalpa pratyakSa dvArA ja sarvAze nizcaya thaI jatAM - anumAnAdi bIjA pramANo vyartha thavAthI - aneka pramANavAdanI hAni thaze ane sarvAze nizcaya thatAM to koI paNa dharma aMge bhrAnti ja nahIM thAya. sArAMza A pramANe, (1) aneka pramANavAdahAni, ane (2) brAntianupapatti rUpa be doSa hovAthI, pratyakSane savikalpa (nizcayAtmaka-sazabdako mAnI zakAya nahIM, tethI indriyajJAnarUpa pratyakSane nirvikalpa ja mAnavuM joIe... mATe atItArthaviSayaka vikalpajJAna ane vartamAnArthaviSayaka nirvikalpajJAnanI jema, eka ja arthane viSaya karatAM baMne jJAnano bheda paNa siddha thaze ja... lataH eka ja jJAnamAM sAmAnya-vizeSAkAra siddha nahIM thAya. [A pramANe bauddha, potAno vistRta pUrvapakSa rajU karyo. have graMthakArazrI, pahelethI mAMDIne ekeka vAtanuM sacoTa yuktiothI nirAkaraNa karaze. A uttarapakSa ghaNo lAMbo cAlaze, tethI pUrvapakSInI dareka vAtonI barAbara dhAraNa karI levI, jeonuM nirAkaraNa kramazaH AgaLa thaze.] - bauddha pUrvapakSanI mUlataH sacoTa samIkSA - uttarapakSa ne [. 263-476 sudhIno uttarapakSa ..]. (12) syAdvAdIH tame je kahyuM hatuM ke - "savikalpa ane nirvikalpa baMne jJAnano, svabhAvabheda vivaUK 11. "maraca, 3ii svAmI' tItaretarapratipattinottarIyadI ravaravAmipratiiirati / ramati dhvanirasya svAmino'pekSayA pravartate, svAmIti ca dhvanirasya svasyApekSayeti bhAvaH / / 2. ra41-ra0tamo: pRSThayo. 2. "vitpa nva ' rUti -paDhi: I rU. 'apekSA nizcaye' rUti pUrvamudrite pa4i:, matra tu -pATha: 3 -pratau tu pAtAbhAva: 4. 241-ra0tamo: pRSTho:. ". nyuyorjAna' rUti -pa8i: I 6. patar vivarAM pUrvamukiteDanupayoga vinaSTam satra J-K-N-T-pratAnusArega sthApitam | For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA ryugapadvRttyasiddheH, tadavikalpapUrvakatvAt tadvikalpasya, anyathA'syAhetukatvApatti:, tathA ca sadA sadasattvaprasaGgaH / so'pi tatpUrvaka eveti cet, kathamanayoryugapadvRtti: ? 264 *vyAvA bhede'pi pratibhAsabhedena yugapadvRtteH' ityAdi pUrvapakSe tadayuktam / kuta ityAha-ekaviSayayoH savikalpAvikalpayoH / kimityAha-yugapadvRttyavasiddheH / asiddhizca tadavikalpapUrvakatvAt-vivakSitaikaviSayAvikalpapUrvakatvAt tadvikalpasya - sAmAnyena vivakSitaikaviSayavikalpasya, anyathA-atatpUrvakatve'sya - vikalpasya ahetukatvApattiH, tadaparahetvayogAt / tathA ca sadA-sarvakAlaM sadasattvaprasaGgo'dhikRtavikalpasya, " nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt" iti vacanAt / so'pi adhikRtavikalpaH tatpUrvaka eva-vivakSitaikaviSayAvikalpapUrvaka eva / iti cet, etadAzaGkyAha- kathamanayoH - avikalpavikalpayoH yugapad... anekAMtarazmi Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 (tRtIyaH prabandhApekSayeti cet, kathamAdyAvikalpAdubhayajanma ? taMttatsvabhAvatvAditi cet, kathaM kAraNabhedo bhedahetuH ? yadi na, tataH ko doSa iti cet, pradhAnAdInAmaniSedhaprasaGgaH / Do anekAntajayapatAkA * vyAkhyA vRtti: ? prabandhApekSayA iti cet yugapadvRttiH, etadAzaGkyAha- kathamityAdi / kathaM-kena prakAreNa AdyaM ca tat avikalpaM ceti vigrahaH tasmAt ubhayajanma - vikalpAvikalpajanma / tattadityAdi / tasya-AdyAvikalpasya tatsvabhAvatvAt-vikalpAvikalpajananasvabhAvatvAdubhayajanma / iti cet, etadAzaGkyAha- kathaM kAraNabhedo bhedahetuH ? kAryANAmiti zeSaH / naiva, tadabhAve'pi tadbhedasiddherityabhiprAyaH / yadi na kAraNabhedo bhedahetuH tataH ko doSa: ? iti cet, etadAzaGkyAha- pradhAnAdInAm, 'Adi' zabdAt paramapuruSagrahaH / aniSedhaprasaGgo aneaMtarazmi pUrvapakSa H baMnenI sahavRttitA, samudAyanI apekSAe saMgata thaze... arthAt pUrvakSaNIya nirvikalpajnyaanthii, (1) nirvi'lpa, (2) savisya jaMne jJAnanI sAthai utpatti thAya che. isata: jaMne jJAnanI sahavRttitA saMgata ja raheze. syAdvAdI : eka vastuthI to mAtra eka ja kArya thaI zake, aneka nahIM. to pachI eka ja nirvikalpajJAnathI, nirvikalpa-savikalpa baMne jJAna zI rIte thaI zake ? pUrvapakSa H nirvikalpano ubhayajananasvabhAva ja che, tethI tenA dvArA baMne jJAna thaze. syAdvAdI : to pachI "kAraNano bheda ja kAryabhedamAM hetu che" - evuM tame zI rIte kahI zako ? kAraNa ke prastutamAM to eka nirvikalpa dvArA ja ubhayanI utpatti mAnIne, kA2Nabheda vinA ja kAryabheda svIaryo che. pUrvapakSa : "kAraNabheda hoya to kAryabheda thAya" - e niyama na mAnIe, to eka ja nirvikalpathI ubhayanI utpatti ghaTI zakaze, pachI to doSa nahIM Ave ne ?' syAdvAdI : paNa e niyama na mAnavAmAM to pradhAnAdino niSedha ja nahIM thaI zake. te A rIte - sAMkhya vagere darzanakAro, eka 'pradhAna' tattvathI ja mahat-ahaMkAra vagere aneka tattvonI utpatti mAne che... AnA khaMDana mATe, bauddho evI dalIla kare che, ke "mahadAdi judA-judA kAryo tyAre ja * sAMkhyonI mAnyatA A pramANe che - eteSAM yA samAvasthA sA prakRtiH kilocyate / pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA nityasvarUpikA // tataH saMjAyate buddhirmahAniti yakocyate / ahaMkArastato'pi syAttasmAtSoDazako gaNaH // sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM ca paJcamam / paJca buddhIndriyANyatra tathA karmendriyANi ca // pAdUpasthavaca:pANipAdAkhyAni manastathA / anyAni paJca rUpAditanmAtrANIti SoDaza // rUpAttejo rasAdApo gandhAdbhUmiH svarAnnabhaH / sparzAdvAyustathaivaM ca paJcabhyo bhUtapaJcakam // 1. 'tatsvabhAva0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only (SaDdarzanasamuccaya- kArikA 36-40 ) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA :) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 266 (13) te tathAbhAvajanakA iti cet, tataH ko doSa iti vAcyam / naikasmAdanekajanma iti cet, kathaM na ? / tattatsvabhAvatvena, saGkrAntyA tadayukteriti cet, tadabhAve tadyukti - vyApacyA doSaH / te-pradhAnAdayaH tathAbhAvajanakAstathAbhAvena-tattathAbhavanalakSaNena janakA mahadAdeH / iti cet, etadAzaGkyAha-tataH ko doSa iti vAcyam / naikasmAdanekajanma tattadbhAvena doSaH / iti cet, etadAzaGkyAha-kathaM na ekasmAdanekajanma / tattatsvabhAvatvena tasya-pradhAnAdeH tatsvabhAvatvena, tathAbhAvato'nekajanmasvabhAvatvenetyarthaH ? saGkrAntyA hetubhUtayA tattadbhAvena anekAMtarazmi .... thaI zake che, ke jyAre kAraNo paNa judA-judA hoya, paNa pradhAnarUpa mAtra eka ja kAraNa mAnavAmAM Ave to mahadAdi kAryono bheda asaMbhavita che." paraMtu bauddha, have AvI dalIla dvArA sAMkhyonuM nirAkaraNa nahIM karI zake, kAraNa ke tenI sAme sAMkhyo paNa sacoTa tarka Apaze, ke -"jema tame eka ja nirvikalpathI, ubhayanI utpatti mAno cho ( kAraNabheda na hovA chatAM kAryabheda mAno cho), tema eka ja pradhAna tattvathI, mahadAdinI utpatti paNa saMgata thaI jaze - " AnuM nirAkaraNa tame zI rIte karazo ? (13) bauddhaH nirvikalparUpa kAraNa to kAryarUpe pariNamatuM nathI, jayAre pradhAna vagere to kAryarUpe pariNamIne ja janaka bane che. syAdvAdI kAryarUpe pariNamIne janaka bane, temAM doSa zuM? bauddha doSa e ja ke, tevI rIte eka ja tattvathI tatad rUpe thaIne anekano janma na thaI zake, arthAt eka vastu aneka kAryanuM nimittakAraNa banI zake, paNa eka ja vastu aneka kAryanuM pariNAmI(upAdAna) kAraNa na banI zake. syAdvAdI jema nirvikalpa ubhayajananasvabhAvI che, tema pradhAnAdi paNa pariNAmarUpe, mahadAdi anekajananasvabhAvI che, to pachI tenA dvArA paNa kAryano janma kema na thaI zake? bauddhaH kAraNa ke pradhAna kAryarUpe saMkramI jato hovAthI, pradhAnano anekajananasvabhAva na ghaTI zake... bhAva e ke, pradhAna jo mahadAdhirUpe saMkramI jAya, to teno svabhAva mahadrUpa ja banI jaze. phalataH bIjA kazAmAM tenuM pariNamana saMbhavita na banavAthI, pariNamavArUpe anekajananasvabhAvatA nahIM ghaTe. jayAre nirvikalpa to pariNamato nathI, mATe temAM ubhayajananasvabhAva hovAmAM koI virodha nathI. - vivaram ... _.. 12. tattathAbhavanalakSaNeneti / tasyaiva-pradhAnAdestathAbhavanaM-mahadAdirUpatayA pariNamanaM tadeva lakSaNaM yasya tathAbhAvasya sa tathA tena / / 2. "maLe nana ' rUti -pATha: I For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH - rityadbhutam / tato'sadbhAvAdanadbhutamiti cet, tattathAbhAvato'bhavadasad bhavatItyadbhutameveti paribhAvyatAmetat // (14) na cAnayoH svabhAvabheda eva, tattvata ekaviSayatvAt, vikalpasyApi *vyArabA tadayukteH-tattatsvabhAvatvAyukternaikasmAdanekajanma / iti cet, etadAzaGkyAha-tadabhAvesaGkrAntyabhAve tadekAntanivRttyA tadyuktiH- tattatsvabhAvatvayuktiH iti adbhutam-Azcaryametat / tataH kAraNAt asadbhAvAt - asato bhAvena anadbhutam - anAzcaryam / iti cet, etadAzaGkyAhatattathAbhAvataH tasya-kAraNasya tathAbhAvena-kAryabhAvena abhavat ekasmAdanekam asad bhavati tucchAtucchapratipattyA ityadbhutameveti paribhAvyatAmetat / na hyasat sad bhavati, atiprsnggaadimiprAyaH // na cetyAdi / na ca anayoH, prakramAt savikalpAvikalpayoH prastutajJAnayoH, svabhAvabheda * anekAMtarazmi syAdvAdI : pradhAna vageremAM saMkrAMti hovAthI tattasvabhAtva-anekasvabhAvatva na hoI zake ane nirvikalpamAM saMkrAMtino abhAva hovA chatAM tattatvabhAvatva hoI zake, A to tame adbhutaAzcaryajanaka vAta kaho cho. bauddha : nA. nirvikalparUpa kAraNamAMthI pUrve asat evuM savikalpa utpanna thAya che. eTale tyAM teno svabhAva mAnavAmAM kaMI Azcarya nathI... syAdvAdI : ! : kAraNa kAryarUpe pariName tyAM ekamAMthI aneka janma na thAya, paNa asanI utpatti thaI zake (tuccha vastu atuccharUpe thAya) e mAnavuM e adbhuta ja che... kAraNa ke, asat kyAreya sat banI zake nahIM, nahIM to zazazRMgAdi sat banI jaze ! (eTale tamArI vAta AzcaryakAraka ja che.) bauddha : paNa asatkAryavAdamAM Azcarya zuM pAmavAnuM ? syAdvAdI : are ! asatpadArthanI paNa utpatti mAnavAmAM Ave, to - tuccha paNa atuccharUpa banavAthI - zazazRMgAdi paNa sat mAnavAnI Apatti Avaze ane zazazRMga jevI tuccha vastu paNa sat bane - e Azcarya nathI to bIju zuM che ? niSkarSa H tethI eka ja nirvikalpathI, savikalpa-nirvikalpa ubhayanI utpatti mAnI, baMnenI sahavRttitAnI siddhi karavI bilakula saMbhavita nathI. * savikalpa-nirvikalpanA ekAMta svabhAvabhedanuM nirAkaraNa * (1) viSaya aikyatA (2) svabhAva aikyatA (14) savikalpajJAna ane nirvikalpajJAna baMne jJAnano svabhAva sAva ja judo che - evuM nathI, 2. meT pAntena kRti 3-pAna: / For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA pAramparyeNa tadvastvAlambanatvAt tadutthajJAnopAdAnatvAt, tatsvabhAvAnukArAtirekeNa tadupAdAnatvAyogAt / na ca tadatItamityanAlambanam, avikalpasyAlambanatvAt / na ca vyAkhyA eva ekAntena / kuta ityAha-tattvataH - paramArthena ekaviSayatvAt / kathametadevamityAhavikalpasyApi pAramparyeNa tadgustvAlambanatvAt / etacca paradarzane vikalpasya gRhItagrAhitvAbhyupagamena, svadarzane tvavagrahAvAyabhAvena iti sAmAnyenaiva tadvastvAlambanatvamAha / tadutthajJAnopAdAnatvAt-vivakSitaviSayotthAvikalpajJAnopAdAnatvAd vikalpasya / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tatsvabhAvetyAdi / tatsvabhAvAnukArAtirekeNa tadutthajJAnasvabhAvAnukArAtirekeNa, vikalpasyeti prakramaH, tadupAdAnatvAyogAt-tadutthajJAnopAdAnatvAyogAd vikalpasya / na hi amRtsvabhAvamudakaM mRdupAdAnam, api tu ghaTa eva, tatsvabhAvAnukArAditi bhAvanIyam // 268 -> * anekAMtarazmi kAraNa ke 52mArthathI to baMnenaoN viSaya eka ja che ane tethI arthagrahaNapariNAma (=bahirmukhapratibhAsa) aMzanI sAmyatAe, banneno svabhAva kathaMcid eka paNa che. bauddha : baMne ekaviSayaka zI rIte ? syAdvAdI H kAraNa ke vikalpanuM AlaMbana paraMparAe nirvikalpano viSayabhUta padArtha ja che. (A vAta konA mate kaI rIte ghaTe ? te jaNAve che -) bauddhamate vikalpa gRhItagrAhI che - nirvikalpagRhIta viSayane ja grahaNa kare che ane jainamate nirvikalpa-avagraharUpa che ane vikalpa - apAyarUpa che (ane te baMneno viSaya eka paNa che ja.) eTale baMne mate, vikalpamAM paraMparAe tastu-AlaMbanatva che, tenuM kAraNa kahe che - tattutvajJAnopAvAnatvAt... (Azaya H tatvAlaMbanatvanuM kAraNa bauddhamate juduM che, jainamate juduM che. chatAM te baMnene eka padathI jaNAve che -) arthAt vikalpanuM upAdAnakAraNa - arthajanyajJAna ja che. (bauddhamate arthagrAhaka pUrvajJAnanirvikalpa ane jainamate arthagrAhaka avagraha...) ane vaLI, "koIpaNa vastu, koIpaNa kAryanuM tyAre ja upAdAna banI zake, ke jyAre potAnA svabhAvanuM te kAryamAM anukaraNa thatuM hoya... dA.ta. mATI te ghaDAnuM ja upAdAna bane che, pANInuM nahIM, kAraNa ke mRtsvabhAvanuM anusaraNa mAtra ghaTamAM ja thAya che, pANImAM nahIM.'' e niyama pramANe, nirvikalpajJAna te savikalpajJAnanuM tyAre ja upAdAna banI zake, ke jyAre potAnA svabhAvanuM savikalpamAM anusaraNa thatuM hoya. phalataH nirvikalpano svabhAva ja savikalpamAM anusarato hovAthI, baMnenA sarvathA svabhAvabhedanI sAbitI na thaI zake. 1. 'tvavaprahApAyamAvena' kRti dda-pA: For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( tRtIya: tadbhAvakAle tadbhAva:, tadasadudayAbhyupagamAt / na caivamapi na tadatItatA, tadA tadasattvena tadupapatteH / na ca tadAkAratAdinA bhedaH, dvayorapi tadAkAratA'siddheH, tasya pratibhAva je bALA 4. doSAntaraparijihIrSayA''ha - na cetyAdi / na ca tat viSayavastu atItamiti kRtvA kSaNikatvena anAlambanam, prakramAd vikalpasya, kintvAlambanameva / kuta ityAhaavikalpasyAlambanatvAt, atItatve'pItyabhiprAyaH / na ca tadbhAvakAle - avikalpabhAvakA tadbhAvaH-viSayavastubhAvaH / kuta ityAha- tadasadudayAbhyupagamAt tasmin viSayavastuni asatyudayAbhyupagamAt, prakramAdavikalpasya / na caivamapi tadasadudaye'pi na tadatItatA - na viSayavastvatItatA / kuta ityAha-tadA-avikalpodayakAle tadasattvena viSayavastvasattvena tadupapatteHatItatvopapatteH / na ca tadAkAratAdinA viSayavastvAkAratAdinA, 'Adi' zabdAdAnantaryAdi... anekAMtarazmi 269 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA vivaraNa-vivecanasamanvitA 270 niyamAt, bodhAmUrtatvarUpatayA tattulyAkAratA'yogAt, svAkArasya tu vikalpe'pi bhAvAt, tasyApi tannizcayAtmakatvena tadanuguNatvAt / iti vyavahArataH svabhAvabhedAbhAvaH // vyA che grahaH, bhedaH, savikalpAvikalpayoriti prakramaH / kuta ityAha-dvayorapi anayoH tadAkAratA'siddheH-viSayavastvAkAratA'siddheH / tasya-AkArasya pratibhAvaniyamAt-bhAvaM bhAvaM prati niyamAt / na hyanyabhAvAkAro'nyabhAve bhavati, tadekatvaprasaGgAdityarthaH / tattulyAkArataiva tadAkAratetyapyasadityAvedayannAha-bodhetyAdi / bodhAmUrtatvarUpeNa hetunA'vikalpajJAnasya tattulyAkAratA'yogAt-viSayavastutulyAkAratA'yogAt / svAkAra eva tadAkAratetyapyayuktamityAhasvAkArasya tu vikalpe'pi bhAvAt / na hyavikalpa eva svAkAraH, api tu vikalpe'pi / cheanekAMtarazmi .. syAdvAdI: vastuthI anaMtara hoya ke paraMpara... paNa teTalA mAtrathI baMneno svabhAva badalAI jAya evuM thoDI che ! bauddha H (1) nirvikalpamAM, vastuno sAmAnyAkAra Ave che, jyAre (2) vikalpamAM to vastuno vizeSAkAra Ave che - Ama, AkArabheda hovAthI, baMneno svabhAvabheda mAnavo ja joIe. syAdvAdIH are bhAI ! jJAnamAM to vastunI AkAratA ja eNsiddha che, kAraNa ke AkAra to, te te vastumAM ja niyata che, te AkAra jJAnamAM zI rIte AvI zake ? prazna : zuM bIjAno AkAra bIjAmAM na AvI zake ? uttara : bilakula nahIM, kAraNa ke jo padArthano AkAra jJAnamAM AvI jAya to - baMneno AkAra eka thaI javAthI - baMne eka thaI javAno prasaMga Avaze, je tamane ke amane koIne ISTa nathI. bauddha H arthano AkAra bhale jJAnamAM na Ave ! paNa arthanA jevo AkAra to AvI zake ne? syAdvAdI : nA, e paNa nahIM, kAraNa ke jJAna to amUrta che, temAM artha jevI mUrti AkAratA to zI rIte saMbhave ? tethI baMne jJAnano svabhAvabheda, AkArabhedathI mAnI zakAya nahIM. bauddha : nirvikalpamAM arthakAra nathI hoto, paNa potAno AkAra (svAkAra) hoya che, te ja temAM rahela tadAkAratA che... syAdvAdIH svAkAra to vikalpamAMya rahyo che ja.. bauddhaH nirvikalpano svAkAra arthAnusArI che - eTale temAM tadAkAratA che. syAdvAdIH te (=arthAnusArI svIkAra) to savikalpano paNa che ja, kAraNa ke te paNa arthanizcAyaka A rIte, vyavahAranayanI apekSAe, savikalpa-nirvikalpa baMneno svabhAva judo nathI, tethI arthagrahaNapariNAmarUpa AkAratA to zakya che, paNa jJAnamAM vastuno AkAra Ave evuM to saMbhavita ja nathI. 2. ratAsiddha:' ta -paDhi: / For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (15) yaccoktam-'vimUDhaH pratipattA tamapazyannaikyaM vyavasyati, na tu tathA tat' ityetadapyayuktam, anAlocitAbhidhAnatvAt, vicArAkSamatvAt / tathAhi-kaH punaratra pratipattA yasya tatsvabhAvabhedAdarzanAd vimoha aikyavyavasAyo vA ? na tAvadeka .................................... vyAkhyA .... ............................ tadanuguNatvaM tadAkAratetyapi samAnamityAvedayannAha-tasyApItyAdi / tasyApi-vikalpasya tannizcayAtmakatvena-viSayavastunizcayAtmakatvena tadanuguNatvAt-bodhApekSayA viSayavastvanuguNatvAt iti-evaM vyavahArataH svabhAvabhedAbhAvaH / nizcayatastu prativya'ktyayaM vidyata eveti // ___ yaccoktaM pUrvapakSagranthe-'vimUDhaH pratipattA tamapazyannaikyaM vyavasyati, na tu tathA tat' ityetadapyayuktam / kuta ityAha-anAlocitAbhidhAnatvAt / anAlocitAbhidhAnatvaM ca vicArAkSamatvAt / vicArAkSamatvamupadarzayannAha-tathAhItyAdi / tathAhi kaH punaratra pratipattA ......... ..... manetirazmi......... .................... ..... baMnenA svabhAvano ekAMte bheda mAnavo ucita nathI... hA, nizcayanayanA abhiprAye baMneno svabhAvabheda ghaTI zakaze, kAraNa ke nizcayanayanI apekSAe to judA judA cAkSuSapratyakSa vagere paNa - potapotAno viSaya judo judo hovAthI - bhinna-bhinna che, chatAM teTalA mAtrathI temanAmAM prAmANyaaprAmANya nathI manAtuM, tema savikalpa-nirvikalpa baMne bhinna hoya teTalA mAtrathI, "nirvikalpa pramANa ane savikalpa apramANa" evo vyavahAra karavo ucita nathI. niSkarSa mATe savikalpa-nirvikalpa baMnenA svabhAvano, vyavahAranayathI abheda ane nizcayanayathI bheda - ema bhedabheda ja mAnavo joIe... ekAMta bheda ke abhedamAM asaMgati anivArya che. - pUrvapakSagata mAnyatAnuM nivAraNa ke (15) tame 4 yuM tuM ? - "bhUDha prabhAta, te bane zAnanA svabhAvano me nahI hepI, banenI audhyatAno nizcaya urI se che... 59, 5252 to te zAna se che 4 nahI..." - te 'thana 59 / ayukta che, kAraNa ke - vicArastare pAra na pAmavAthI - te kathana anAlocita abhidhAnarUpa che, arthAt vicAryA vinA ja bolAyeluM che. te A rIte - mA mevo yo prabhAtacha, ne janeno svabhAvabheda na pApAthI, (1) vyAmoDa, 3 (2) aikyatAno nizcaya thAya che? ....... vivaraNam .......... 13. nizcayatastu prativyaktyayaM vidyata eveti / nizcayanayAbhiprAyeNa hi cAkSuSAdipratyakSANAmapi anyAnyAlambanatvena bhedo vidyata eveti na vyaktibhedena prAmANyAprAmANyalakSaNo bhedo nirvikalpAvikalpayorjJAnayorvyavahartumucita: / / 1. 250tame pRSThe / 2. 'guNatvatadA0' iti gh-paatthH| 3. 'vyakti sa vidyata' iti Ga-pAThaH / 4. 250tame pRsstthe| 5. 'vyaktAyAM vidyata' iti kha-pAThaH / ca-pAThastu 'vaktAyAM vidyata' iti / For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 272 ubhayadraSTA, anabhyupagamAt / na ca savikalpAvikalpe vijJAne eva, tayorvimohAsiddheH, svasaMvedanarUpatvena svasvabhAvadarzanAt / itthamapi vimohe tadanucchedApattiH, upAyAbhAvAt / na cAnayoraikyavyavasAyaH, mitho bhedAbhyupagamAt svaviSayaniyatatvena tathA - cahyA bhavato'bhipreto yasya tatsvabhAvabhedAdarzanAd hetoH vimoha aikyavyavasAyo vA ? na tAvadeka AtmA, ubhayoH-savikalpAvikalpayordraSTA / kuta ityAha-anabhyupagamAt evaMvidhaikasya / na ca savikalpAvikalpe jJAne eva pratipattRRNI / kuta ityAha-tayoH-savikalpAvikalpajJAnayorvimohAsiddheH / asiddhizca svasaMvedanarUpatvena hetunA / tAbhyAM svasvabhAvadarzanAditi / itthamapi-svasvabhAvadarzane'pi sati vimohe tadanucchedApattiH-mohAnucchedApattiH / kuta ityAhaupAyAbhAvAt / na hi svasaMvedanarUpe kadAcidanyathA bhavata ityupAyAbhAvaH / na cetyAdi / na ca anayoH-savikalpAvikalpayorvijJAnayoH aikyavyavasAyaH / kuta ityAha-mithaH-parasparaM anekAMtarazmi - * * (1) vyAmoha asiddhi jJAnathI bhinna evo pramAtA (AtmA) ja mAnyo nathI, kAraNa ke tame jJAnakSaNanuM ja astitva mAnyuM che, eTale tevo AtmA ja anabhugata che... (ke jene tevo vyAmoha saMbhavita bane...) prazna : savikalpa-nirvikalpa be jJAna ja eka prakAranA pramAtA che, ane te baMnene vyAmoha Ubho thAya evuM na bane ? uttara : nA, kAraNa ke te baMne jJAna svasaMvedanarUpa hovAthI, teo dvArA potAno svabhAva to dekhAI ja jAya... tethI temane vyAmoha thavo saMbhavita ja nathI. prazna: potapotAno svabhAva khyAla AvyA pachI paNa vyAmoha mAnI laIe to? uttara: are bhAI! "huM savikalpa chuM' evo khyAla AvyA pachI to tene vyAmoha zI rIte thaI zake ? chatAM paNa mAnazo, to to vyAmohano kadI uccheda ja nahIM thAya, kAraNa ke tene dUra karavAno to koI upAya ja nathI. prazna kema nathI? uttara : kAraNa ke te jJAnanuM, je svasaMvedanarUpa svarUpa che, temAM to vyAmoha thAya che ane te sivAya bIjuM to koI evuM svarUpa ja nathI, ke jenAthI vyAmoha dUra thAya... tethI jJAnane ja vyAmoha thAya che - evuM paNa na mAnI zakAya. (2) aikyatAno nizcaya asaMbhavita : savikalpa-nirvikalpa baMne jJAna judA-judA pramAtAne thatAM hovAthI, evo koI eka pramAtA che ja nahIM, ke je baMnenI aikyatAno nizcaya karI le, kAraNa ke baMnenI aikyatAnA nizcaya mATe baMnenuM jJAna hovuM jarUrI che, je eka pramAtAne asaMbhavita che. For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 anekAntajayapatAkA (tRtIya ja pratibhAsAnupapatteH, evamapi tadabhyupagame'tiprasaGgAt // (16) syAdetat aikyavyavasAyastadaparo vikalpa eva, vyavasAyasya paricchedAtmakatvAt / sa kiMviSaya iti vAcyam / tadubhayaviSaya iti cet, kathamatatpratibhAsI >> OADyA bhedAbhyupagamAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-svaviSayaniyatatvena hetunA tathApratibhAsAnupapatteH-aikyapratibhAsAnupapatteH pratibhAsazca vyavasAya iti / evamapi-tathApratibhAsAnupapattAvapi tadabhyupagame-aikyavyavasAyAbhyupagame'tiprasaGgAt-zazaviSANAdivyavasAyApatteH // syAdetadityAdi / syAdetat aikyavyavasAyo'dhikRtastAbhyAM-savikalpAvikalpavijJAnAbhyAmaparaH-anyo vikalpa eva / kuta ityAha-vyavasAyasya paricchedAtmakatvAt / - anekAMtarazmi .... vaLI, baMnenAM aikyano vyavasAya paNa saMbhavita nathI, kAraNa ke tame baMne jJAnano paraspara bheda mAno cho, ane te baMne jJAna pota-potAnA viSayane grahaNa karavAmAM ja niyata che, arthAt (1) nirvikalpajJAna te paraspara amizrita ( pRthaka-pRthaka), kSaNika paramANurUpa svalakSaNane, ane (2) savikalpajJAna te buddhimAM bhAsatA sAmAnyAkArane ja grahaNa karavAmAM paryavasita che... phalataH "bIjuM jJAna mArAthI abhinna che" - evo temano viSaya ja na hovAthI, teo dvArA aikyatAno pratibhAsa (vyavasAya-nizcaya) na ja thaI zake. praznaH aikyatAno pratibhAsa na thavA chatAM paNa baMnenI aikyatAno nizcaya mAnI laIe to? uttaraH to to aikyatAnA nizcayanI jema, zazazRMgano paNa nizcaya mAnavAnI Apatti Avaze, pachI bhale ne zazazRMgano paNa pratibhAsa na thato hoya ! mATe pratibhAsa vinA baMnenI aikyatAno nizcaya asaMbhavita che. (16) pUrvapakSaH "aikyatAno nizcaya' e paNa eka prakArano bodha ja hovAthI, ame savikalpanirvikalpa baMnethI juduM, eka aikyatAvyavasAyaka) vikalpajJAna mAnIzuM, ke jenAthI baMnenI aikyatAno nizcaya thato hoya. (aikya vyavasAyane baMnethI bhinna vikalpa mAnyo, to tenuM astitva mAnavA mATe pramANa zuM che? te kahe che -) vyavasAyastha parijIvAtmahtva.. eTale aikya vyavasAya e paricchedanizcayarUpa che, nizcaya haMmezA vikalpamAM hoya che, nirvikalpamAM nahIM. tethI tene vikalpa mAnyo che... - vivaraVIK , 14. svaviSayaniyatatvena hetuneti / nirvikalpajJAnasya hi saugatAbhyupagamena parasparavini ThitakSaNakSayiparamANulakSaNasvalakSaNAni gocara: / savikalpakajJAnasya tu buddhau pariplavamAnamUrtisAmAnyaM viSaya: || 2. "nakSaTIfmovara:' ti -pa4i: I For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 274 tadviSayaH ? tatpratibhAsitve vA kathamaikyaM vyavasyati ? na cAtyantabhinnayostathAvyavasAye nimittam / bhrAnta evAyamiti cet, tadanyaivaMvidhabhAve kathaM netarayorbhedavyavasAyaH ? etadAzaGyAha-sa kiMviSayo vikalpa iti vAcyam / tadubhayaviSayaH-savikalpAvikalpavijJAnobhayaviSayaH / iti cet, etadAzaGyAha-kathamatatpratibhAsI-savikalpAvikalpavijJAnApratibhAsI san tadviSayaH-savikalpAvikalpajJAnaviSayaH ? tatpratibhAsitve vAsavikalpAvikalpavijJAnapratibhAsitve vA sati kathamaikyaM vyavasyati-paricchinatti? tadbhedavyavasAyarUpatvAdityarthaH / na cetyAdi / na ca atyantabhinnayorjAtibhedena, savikalpAvikalpavijJAnayoriti prakramaH, tathAvyavasAye-aikyena vyavasAye nimittaM nIlapItayoriva / bhrAnta evAyam-aparo vikalpaH / iti cet, etadAzaGkyAha-tadanyetyAdi / tasmAt-bhrAntAdanyaHabhrAnta evaMvidha ubhayaviSayastasya bhAve sati kathaM na itarayoH-savikalpAvikalpavijJAnayorbhedavyavasAyaH tadanyena ? na hyasmin satyarUpe'satyasya bhrAntateti hRdayam / vyava anekAMtarazmi ... syAdAdIH aikyatAnizcAyaka vikalpajJAnano viSaya zuM che? te tamAre kahevuM joIe. pUrvapakSa H te vikalpajJAnano viSaya, savikalpa-nirvikalparUpa baMne jJAna banaze. syAdAdIH jo te baMne jJAna viSaya banaze, to te vikalpa dvArA, te baMne jJAnano pratibhAsa (1) thaze, ke (2) nahIM ? (2) jo nahIM thAya, to te baMne jJAna, vikalpano viSaya zI rIte banI zake ? je jJAna dvArA ghaTano pratibhAsa na thato hoya, te jJAna ghaTaviSayaka zI rIte kahI zakAya ? (1) jo thaze, to tenA dvArA - baMneno bodha thato hovAthI - aikyatAno nizcaya zI rIte thAya? kAraNa ke tenA dvArA "be'no pratibhAsa thAya che, te parathI e ja sUcita thAya che ke, baMneno bheda che, nahIMtara "be'no pratibhAsa zI rIte thAta? vaLI, je be vijJAna sAva ja judA che, te vize - evuM to koI sAmyatAnuM nimitta ja na hovAthI - aikyatAno nizcaya zI rIte thaI zake ? zuM atyaMta bhinna evA nIla-pItanI aikyatAno nizcaya thAya che ? pUrvapakSa : are ! te vikalpa to bhrAMta che, mATe ja to tenA dvArA, bhinna paNa te beno ekarUpe bodha thAya che. | uttarapakSa: jo A vikalpa brAMta che, to bIjA abrAMtajJAnathI tenA bhedano nizcaya kema thato nathI? jyAM sudhI abhrAMtathI bhedano nizcaya na thAya, tyAM sudhI aikyanizcayane bhrAMta zI rIte kahevAya ? pUrvapakSa : hA, tevo abhrAMta nizcaya (bhedano) thAya ja che. * mULa to bauddhane baMnenA bhedanI ja siddhi karavI che, paNa graMthakArazrI, baMne jJAnanI bhinnatAnuM nirAkaraNa karI sAmAnya-vizeSAkAra rUpa eka ja saMvedananI siddhi karaze, ke je sAmAnya-vizeSAtmaka vastunuM vyavasthApaka hoya. For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 (tRtIya: vyavasAya eveti cet, na, tathAyuktyanubhavAbhAvena vAGmAtratvAt / ( 17 ) etena 'anyatrAnayoryaugapadye'pi bhedadarzanAt' ityAdi pratyuktam, tattvatastulyayogakSematvAt // anekAntajayapatAkA vyAkhyA sAya eveti cet, anyenetarayoriti / etadAzaGkyAha - netyAdi / na-naitadevam, tathAyuktyanubhavAbhAvena hetunA vAGmAtratvAt-arthazUnyatvAdadhikRtavacasaH / yuktyabhAvazceha svalakSaNasAmAnyalakSaNayorekatrApratibhAsanAt, anubhavasya cAsaGkIrNobhayagrAhiNo'bhAvAditi / etenetyAdi / etena-anantaroditena dUSaNajAtena 'anyatrAnayoryogapadye'pi bhedadarzanAt' ityAdi pUrvapakSoktaM pratyuktaM-nirAkRtam / kuta ityAha-tattvataH paramArthataH tulyayogakSematvAditi / / aneaMtarazmi uttarapakSa : A paNa mAtra bolavA pUratuM ja che, kAraNa ke "baMnenA bhedano nizcaya thAya che" je aMge (1) yukti, } (2) anubhava azuM ghaTatuM nathI. te khA rIte - (1) yuktithI bheje to svalakSaNa (je nirvikalpano viSaya che) ane sAmAnya (je savikalpano viSaya che) te baMneno eka jJAnamAM pratibhAsa ja zakya nathI, ke jethI te benuM jJAna karI savikalpa-nirvikalpanA bhedano vyavasAya thaI zaDe, ane (2) aMnenuM bhinnayo (asaMDIrza) graha haranAra jJAnano Done anubhava 4 thato nathI, anubhava saMkIrNa ubhayagrahaNano ja thAya che. TUMkamAM savikalpa-nirvikalpa baMnenI sahavRttitA mAnavI, vyAmoha dvArA aikyatAno nizcaya thavo, abhrAMtajJAnathI bhedavyavasAya... vagere bilakula ucita nathI. * bhinnajAtIya savikalpa-nirvikalpanI sahavRttitA asaMbhavita (17) uparokta ghoSabhaNa bhAvato hovAthI, jIbhuM tame ne adhuM hatuM, } "jIne heDo, kheDa sAthe pravRtta hovA chatAM paNa, baMne jJAnano bheda dekhAya che...'' te badhuM kathana nirAkRta thAya che, kAraNa } uparanI prema nahIM pae dUSa samAna 4 che... te khA rIte - kheDa 4 nirvi'lpajJAnathI, (1) atItArthaviSayaka vikalpajJAna, ane (2) vartamAnArthaviSayaka nirvikalpajJAna baMne to zI rIte thaI zake ? kAraNa ke judA judA kAraNa hoya, to ja juduM-juduM kArya thaI zake, jyAre prastutamAM to kAraNa mAtra eka ja che. ... vivaraNam .. 15. svalakSaNasAmAnyalakSaNayorekatrApratibhAsanAditi / na hi yatraiva svalakSaNaM pratibhAsate tatraiva sAmAnyam, virodhAt / na cApratibhAsamAnayorbhedavyavasAyaH atiprasaGgAt / / 1. 'tathAhyuktyanu0' iti ka-pAThaH / 4. pUrvamudrite tu 'grAhiNo bhAvAt' iti pAThaH / lakSaNA0' iti ka-pAThaH / 16. tulyayogakSematvAditi / tulyarUpatvAd dUSaNasya / tathAhi kathamekasmAdavikalpakSaNAda2. prekSyatAM 250 tamaM pRSTham / 3. 'bhavasya vA saGkIrNo 0' iti ka- pATha: / 5. 250tame pRSThe / 6. 'tathA''ha katha0' iti ka-pAThaH / 7. 'kalpaka For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 276 (18) kiJca anayobhinnaviSayatvena tathApi janmAyuktam, anyadarzanasya anyavikalpAnimittatvAt, nimittatve cAtiprasaGgAt, nIladarzanAt api pItAdivikalpApatteH ...................... vyAkhyA .... . .... kiJcetyAdinA'bhyuccayamAha-kiJca anayoH-savikalpAvikalpajJAnayorudAhRtayoH bhinnaviSayatvena hetunA jAtibhedataH tathApi, prakramAt krameNApi, yathaikajAtIyayostathApi janmAyuktam-aghaTamAnakam / kuta ityAha-anyadarzanasya-rUpAdidarzanasya anyavikalpAnimittatvAt-atItAdyarthagatavikalpAnimittatvAt nimittatve cAtiprasaGgAt / enamevAha-nIladarzanAdapi sakAzAt pItAdivikalpApatteH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tadabhAvaprasaGgAt-pItAdya...... ................. manetirazmi ..................... * binajAtIyanI to kramikatayA paNa utpatti asaMbhavita - (18) tamArA mate atItArthaviSayaka savikalpa ane vartamAnArthaviSayaka nirvikalpa - baMne jJAnano viSaya bhinna-bhinna hovAthI, baMnenI kramikatayA paNa utpatti saMbhavita nathI, to pachI sAthenI to vAtasya ? prazna : jema ghaTaviSayaka nirvikalpa pachI, tadviSayaka savikalpa thAya che, tema vartamAnArthaviSayaka nirvikalpa pachI, atItArthaviSayaka savikalpa kema na thAya? uttaraH kAraNa ke A to vijAtIya che... Azaya e ke, nirvikalpa jJAna te, te ja vikalpano utpAdaka bane che, ke je samAnaviSayaka hoya.. tethI vartamAnArthaviSayaka nirvikalpathI, vartamAnArthaviSayaka ja savikalpanI utpatti saMbhavita bane, atItArthaviSayaka savikalpanI nahIM. praznaH nirvikalpathI, bhinnaviSayaka vikalpanI paNa utpatti mAnI laIe to? uttara : to to atiprasaMga e Avaze ke, nIladarzanathI mAtra nIlavikalpa ja nahIM, paNa sAthe sAthe bhinnaviSayaka pItAdivikalpa paNa thavA lAgaze ! prazna : male ne thAya, tema idho zuMcha ? uttara: are ! to to pIta vagere badhA padArthano abhAva thaI jaze ! kAraNa ke dareka padArthanI ............................* vivaraNam ............................................................... tItArthapratibaddho vikalpo vartamAnArthagocaraM ca nirvikalpakamiti yaugapadyena dvayaM prAdurbhavati ? kAraNabhedapUrvakatvAt kAryabhedasya / / 17. yathaikajAtIyayoriti / ayamatrAbhiprAya:-yathA nIlasvalakSaNAvalokanAnantaraM tadviSayo vikalpa: pravartate sajAtIyatvAt, evaM kathaM nIlasvalakSaNAvalokanasamayAnantaramatItArthapratibaddho bhinnajAtIyo vikalpa: syAta ? nana yadeva nirvikalpakagocarastatraiva vikalpo nAnyatreti prasaDAta / / 1. 'vA'ti0' iti gh-paatthH| 2. 'vA'tiprasaGgAt' iti gh-paatthH| 3. 'jAtIyayorvikalpaH' iti ka-pAThaH / 4. 'na tu yadeva' iti pUrvamudrite pAThaH, atra tu ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 anekAntajayapatAkA (tRtIya tadabhAvaprasaGgAt, nizcayabalAddhi tadbhAvasiddhiH, sa cedanyadarzanAdapyanyaviSayaH, aprAmANikA'nyasatteti vizvasya nIlamAtratApattiH / bhinnadarzanaviSayAH pItAdaya iti cet, na, teSAmanizcayAtmakatvena tathAtA'nadhigateH / na ca tannizcayAt tadadhigatiryuktA, tasyA bhAvaprasaGgAt / etadeva spaSTayati nizcayetyAdinA / nizcayabalAd yasmAt tadbhAvasiddhiH-pItAdibhAvasiddhiH / sa cet nizcayaH, anyadarzanAdapyanyaviSayo bhavati / aprAmANikA'nyasattA iha tAvat prakramAdanyat pItAdi / tatazcAprAmANikA pItAdisattA iti kRtvA vizvasya-sarvasya nIlamAtratApattiH yAvat kiJcit sat tat sarvaM nIlamiti / pItAdinizcayastu nIladarzanAdeveti nyAyopapatteH / bhinnadarzanaviSayAH-pItAdidarzanaviSayAH pItAdayaH / iti cet, etadAzaGkyAhanetyAdi / na-naitadevam / teSAM-darzanAnAmanizcayAtmakatvena hetunA tathAtA'nadhigate:pItAdirUpatayA bhinnatA'nadhigateH / na cetyAdi / na ca tannizcayAt-pItAdinizcayAt tadadhigatiH-darzanAnAM tathAbhinnatAdhigatiH yuktA / kuta ityAha-tasya-sAmAnyena nizcayasya anya ... anekAMtarazmi .. vyavasthA nizcayanA AdhAre thAya che, ghaTanizcaya thAya, to khyAla Ave che ke, ahIM ghaDo paDyo che... paNa have nIladarzanathI pItavikalpa-ghaTavikalpa vagere paNa thavA mAMDaze, to to pItAdivikalpathI pItanI vyavasthA zakya ja nahIM bane, kAraNa ke Avo pItavikalpa ( pItanizcaya) to nIlane jovAthI paNa thAya che, tethI kadAca ahIM nIla ja haze - evI AzaMkA UbhI rahevAthI, pItanI sattA aprAmANika banaze ! e rIte, ghaTanI vyavasthA paNa azakya banaze, kAraNa ke Avo ghaTanizcaya to nIlane jovAthI paNa thAya che, tethI kadAca ahIM nIla ja haze !... Ama, to dareka padArthanI sattA apramANika banaze ! ane tethI to badhe nIlanuM ja astitva siddha thatAM, saMpUrNa vizva mAtra "nIla" rUpa ja mAnavAnI Apatti Avaze ! pUrvapakSaH pUrvokta rIte, pItavikalpa bhale kadAca bIjA darzanathI paNa thato hoya, paNa "patidarzanapItanirvikalpa" to pItane viSaya karaze ja ne? to pachI pItAdinI sattA apramANika zI rIte bane? syAdvAdI : are bhAI ! pItadarzana-ghaTadarzana vagere darzano to - nirvikalparUpa hovAthI - anizcayAtmaka che, to pachI te nIladarzanathI bhinna che evo nirNaya ja nahIM thAya... pUrvapakSa pItadarzana pachI thatAM pItavikalpathI ja adhigama (bodha) thaI jaze, ke pUrve pItanuM ja darzana thayuM hatuM. syAdvAdI : dhUma-agni vacce pratibaMdha (vyApti) che, mATe ja dhUma dvArA agnino adhigama thAya che, tema ahIM paNa patidarzana ane pItavikalpa vacce vyApti hoya, to ja pItavikalpa dvArA 6. 'matratvapatti:' rUti -pATha:I 2. pItyAnizcayAt ti Tu-pATha: For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 278 -0 nyato'pi bhAvena tatpratibandhAsiddheH / (19) sa pAramparyeNa taddarzanasAmodbhata eva, sadA'taddarzino'bhAvAditi cet, na, itthaM sarvatrAnAzvAsenAsamaJjasatvApatteH, sannihitArthadarzanabalotpannanizcayAdapi pAramparyeNArthAntaradarzanazaktijatvArekAtaH pravRttyAdyayogAt / cAhya .... to'pi-darzanAntarAdapi bhAvena hetunA tatpratibandhAsiddheH-pItAdidarzanabhedena saha pItAdinizcayasya pratibandhAsiddheH saH-pItAdinizcayaH pAramparyeNa taddarzanasAmodbhUta eva-pItAdidarzanasAmodbhUta eva / kuta ityAha-sadA'taddarzinaH-pItAdyadarzinaH abhAvAt / iti cet, etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevam / ittham-evaM sarvatrAnAzvAsena hetunA / kimityAhaasamaJjasatvApatteH / enAmevAha-sannihitArthadarzanabalotpannanizcayAdapi sakAzAt pAramparyeNArthAntaradarzanazaktijatvArekAtaH-AzaGkAtaH kAraNAt pravRttyAdyayogAt / 'Adi'zabdAt prAptiparigrahaH // ___ evaM tAvad bhinnaviSayayoH savikalpAvikalpajJAnayoyaugapadyamasambhavyeva nidarzya sAmprata anekAMtarazmi pArita pItadarzanano adhigama zakya bane.. paNa, pItavikalpa to nIladarzanathI paNa thAya che, tethI, jema ghaDAne joIne rAsabhAno nizcaya asaMbhavita che, tema pItavikalpathI (vyabhicArI kAraNabhUtathI), patidarzanano adhigama paNa asaMbhavita che. (19) pUrvapakSa H (1) jene kyAreka patidarzana thayuM hoya, tene ja pItavikalpa thAya che, bAkI (2) jene pItanuM darzana thayuM ja nathI, tene to pItavikalpa thato ja nathI - Ama, anvaya-vyatirekathI siddha che ke, paraMparAe paNa pItadarzananAM sAmarthyathI ja pItavikalpa thAya che... mATe pItAdivikalpathI pItAdidarzanano ane tethI pItapadArthano adhigama zakya ja che. syAdvAdI: e rIte to kaze vizvAsa ja na rahevAthI, badhI ja vyavasthA asamaMjasa thaI jaze. te A rIte - "jema nIladarzanajanya pItavikalpa, paraMparAe pItadarzananA sAmarthyathI thayo che, tema saMnihita evA pItapadArthajanya pItadarzanathI thayela pItavikalpa paNa, bIjA ja koI darzananAM sAmarthyathI to nahIM thayo hoya ne ?" - AvI AzaMkA rahevAthI, te vyakti muMjhavAI jaze ke, pItano nizcaya mane pIta jovAthI thayo ke nIla jovAthI thayo.. tethI pItanI jarUra haze, to paNa kiMkartavyamUDha banI, tenAthI pItapadArtha vize pravRtti ke tenI prApti nahIM thAya... eTale pItavikalpathI pItadarzananI siddhi zakya ja nathI. | niSkarSaH phalataH pItadarzana ja anizcita hovAthI, tenA dvArA pItAdinI sattAno nirNaya na thaI zakatA, pItAdinI sattA aprAmANika ja raheze... tethI bhinnajAtIyanI utpatti aghaTita hovAthI, vartamAnArthaviSayaka nirvikalpathI atItArthaviSayaka savikalpanI utpatti na mAnavI joIe... ane tethI baMnenI kramikatayA utpatti asaMbhavita ja rahe. For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH samAnaviSayayoH punaranayorbhAvastathA bhavannapi na no bAdhAyai, akrameNApravRtteH / evaM ca 'atItAdyarthagatavikalpenApIndriyajJAnato rUpAdigrahaNasiddheH' ityAdi, yAvad 'bhinnajAtIyatvAt' ityetad vyudastamavaseyam, akramapravRttAvatItAdivikalparUpAdigrahaNayorasya sAphalyopapatteH, anyathA vAGmAtratvAt // vyArahyA che midamAha-samAnetyAdi / samAnaviSayoH punaranayo:-savikalpAvikalpajJAnayorbhAvaH / tathAhetuphalabhAvena bhavannapi ahirahirityAdau na no bAdhAyai-nAsmAkaM bAdhArtham / kuta ityAhaakrametyAdi / akrameNa apravRtteH / avagrahakalpAdavikalpAdavAyakalpavikalpabhAvena krameNa pravRtterityarthaH / evaM cetyAdi / evaM sati atItAdyarthagatavikalpenApi pramAtrA indriyajJAnato rUpAdigrahaNasiddheH ityAdi pUrvapakSoktaM yAvad 'bhinnajAtIyatvAt' ityetad vyudastamapAkRtamavaseyam / kuta ityAha-akramapravRttau satyAmatItAdivikalparUpAdigrahaNayorasyapUrvapakSoktasya sAphalyopapatteH / anyathA-akramapravRttimantareNa vAGmAtratvAt iti // - anekAMtarazmi * baMne jJAnanI kramiktA syAdvAda mATe abAdhaka "pahelA kAraNarUpa nirvikalpa thAya, pachI tenA ja viSayane avalaMbIne kAryarUpa savikalpa thAya" - Ama, kramikatayA baMnenI utpatti mAnIe chIe, temAM koI bAdha ja nathI, kAraNa ke tame jene nirvikalpa kaho cho, tene ja ame "avagraha kahIe chIe ane jene tame savikalpa kaho cho, tene ja ame "avAya" kahIe chIe. tathA, avagraha kAraNarUpa ane IhA kAryarUpa hovAthI, teonI kramikatayA ja utpatti thAya che ane e rIte nirvikalpa-savikalpanI paNa, kramikatayA ja pravRtti thAya che, eka sAthe nahIM. tethI, pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke, "je pramAtAne (1) vikalpa koI bhUtakAlIna padArthano cAlato hoya, te ja pramAtAne, te ja vakhate () indriyajJAnarUpa nirvikalpasaMvedana dvArA rUpAdinuM grahaNa siddha ja che" - tyArathI mAMDIne "tethI baMne jJAna eka nathI, kAraNa ke baMne bhinnajAtIya che" tyAM sudhInuM badhuM ja kathana nirAkRta jANavuM, kAraNa ke, tamAruM e kathana tyAre ja saphaLa thaI zake, ke jayAre atItArthaviSayaka savikalpa ane vartamAnArthaviSayaka nirvikalpa - baMne jJAnanI pravRtti ekI sAthe mAnavAmAM Ave, nahIMtara "atItArtha daSTAne ja rUpAdinuM grahaNa thAya che... - ItyAdi kathana to mAtra vacanavilAsarUpa ja banaze. TUMkamAM, bhinnajAtIya te baMne jJAnanI pravRtti eka sAthe mAnIe, to ja tamAruM kathana saphaLa thaze... paraMtu pUrvokta rIte, jyAre be jJAnanI sahavRttitA ja saMbhavita nathI, tyAre tamAruM kathana zI 2. prekSyAna ra0-ra-ra1ratamAni pRSThAna | 2. 'parva vetyAra' tyadharo pIDha: I rU. ra0-ra1225rtmaani pRSThAni / For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 280 (20) Aha-yadyatra kramaH kathaM na saMlakSyata iti ? ucyate-utpalapatrazatavyatibhedavat kAlasaukSmyAt, chadmasthapramAturanAbhogabahulatvAt, adRSTapratibandhAt, vastuno'nekadharmatvAt, yathAkSayopazamamavabodhapravRtteH, tasya ca tattaddhetubhedato vaicitryAditi // Aha-yadyatra-savikalpAvikalpajJAnadvaye kramaH kathaM na saMlakSyata iti ? ucyateutpalapatrazatavyatibhedavat kAlasaukSyAt na saMlakSyata iti / kimetadevamityAha-chadmasthapramAturanAbhogabahulatvAt / anAbhogabahulatvaM ca adRSTakarmapratibandhAt, tathA vastunaH-prameyasya anekadharmakatvAt tathA vibhramAdinibandhanatvena yathAkSayopazamaM yasya yathAkSayopazamastathA ... anekAMtarazmi ja rIte saphaLa thaya? - baMne jJAnanI kramikatAsiddhi (20) bauddhaH jo nirvikalpa-savikalpa baMne kramika ja thatAM hoya, to baMneno krama jaNAto kema nathI ? syAdvAdIH jema eka bhAlAthI zIghatA kamaLanI so pAMdaDI bhedavAmAM Ave, tyAre yadyapi kramika ja badhI pAMdaDIono bheda thAya che, paNa kALanI sUkSmatAnA kAraNe te krama jaNAto nathI, tema ahIM paNa samajavuM. prazna: paNa, kyAreka to kramanuM saMvedana thavuM joIe ne ? uttara : are bhAI ! ApaNe chamastha chIe ane chamastha pramAtA anAbhogabahula hoya che, arthAt sUkSma upayogamAM anipuNa hoya che, kAraNa ke chabastha jIvomAM jJAnAvaraNa vagere karmonuM AvaraNa raheluM che... tethI krama na jaNAya e barAbara ja che. prazna: jo vastuno bodha thAya, to tenA kramano paNa bodha kema na thAya? uttara : vastu aneka dharmAtmaka che, tethI ja to te vastu, dravya-kSetrAdine AzrayIne (1) kyAreka vibhramanuM, to (2) kyAreka saMzayanuM, (3) kyAreka anadhyavasAyanuM, to (4) kyAreka yathArthajJAnanuM - vivaram " 18. tathA vibhramAdinibandhanatveneti / vibhrama:-viparyAsa: / 'Adi'zabdAt sandeho'nadhya-vasAyazca parigRhyate tato vibhramAdInAM nibandhanaM-kAraNaM tasya bhAvaH-tattvaM tena / ayamabhiprAya:-anekadharmakaM vastu je graMthakArazrIe, baMnenI sahavRttittAnuM khaMDana karI, kramikatA siddha karI, paraMtu hajI paNa bauddha, tevuM mAnavA taiyAra nathI ane kahe che ke, baMne jo kramika ja hota, to baMneno avazya krama dekhAta, paNa nathI dekhAto ethI ja siddha thAya che ke, krama che ja nahIM, arthAtu sahavRtti che - Avo pUrvapakSa karaze ane graMthakArazrI baMnenI kramikatA sAbita karI bauddhanuM sacoTa nirAkaraNa karaze... A uttarapakSa paNa vistRta che. 2. 'tasUkSmatvAnna' ti -pATa: I 2. "pRDhatAM tato' ti -pATha: For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( tRtIya: (22 ) AAha-vi jAlaumyAtra mAlakSaLamevaM tardi'mara:' nRtyevAvijyovrnnyoruccaarnne nitarAM kAlasaukSmyamityakramagrahaNaM syAt / tathA ca kramAlakSaNAcchutibhedo na bhavet, yathA saro rasa iti itazca na bhaved / yugapad gocarIbhUtaviSaye jALA * 281 - anekAntajayapatAkA 'vabodhapravRtteH; tasya ca kSayopazamasya tattaddhetubhedato dravyAdibhedena vaicitryAt kramona saMlakSyata iti // Aha-yadi kAlasaukSmyAdatra - adhikRte savikalpAvikalpajJAnadvaye kramAlakSaNam, evaM tadi 'mara:' nRtyevamaviyovaMndrayoH, 'Avi'zadvAr rakSAvidma:, ucvArane nitAM jAtasaukssmym, avyavadhAnenoccAraNAt ityakramagrahaNaM saravarNayoH syAt / tathA cetyAdi / tathA ca sati kramAlakSaNAt kAraNAt zrutibhedaH - zravarNabhedo na bhaved yathA saro rasa iti dvivarNa* anekAMtarazmi kAraNa bane che. eTale vastuno bodha to kSayopazamanA anusAre ja thAya che ane te kSayopazama, dravya-kSetrakALa-bhAvAdi kAraNonI vicitratAe, alaga alaga prakArano che. tethI vastuno amuka dharmarUpe bodha thayA bAda paNa, tevA kSayopazamanA abhAve, kramano bodha na paNa thAya, paNa teTalA mAtrathI krama nathI ja - evuM na kahI zakAya. have bauddha, baMne vacce krama che ja nahIM (baMne sahavRtti ja che) evuM siddha ka2vA, dAkhalA-dalIlathI potAno pUrvapakSa rajU kare che. * kramikatA nirAkAraka bauddha-pUrvapakSa (21) bauddha : tame kahyuM hatuM ke - "savikalpa-nirvikalpa baMne kramika hovAthI, baMnenI sahavRttitA aghaTita che ane kALanI sUkSmatAnA kAraNe te krama jaNAto nathI'' - te barAbara nathI, kAraNa ke kALanI sUkSmatAnA kAraNe jo krama na jaNAto hoya, to to 'sara' evAM zabdanA uccAraNamAM be varNanuM yugapad grahaNa thaze. prazna : paNa ahIM kyAM kALanI sUkSmatA che ? uttara H are ! 'sa' pachI tarata ja '2'nuM uccAraNa thatuM hovAthI, ahIM to sutarAM kALanI sUkSmatA che ane kALanI sUkSmatAthI to ahIM paNa - nirvikalpa/savikalpanI jema - krama nahIM jaNAya. Ama, krama na jaNAvAthI 'sa' ane '2' baMne sAthe ja saMbhaLAvAthI 'sara' ane 'rasa' e be zabdanAM zravaNamAM bheda nahIM paDe. * vivaraNam . tatastaddezAdyapekSayA kasyacit kathaJcid vibhramAdinibandhanaM sampadyate / / 1. 'mevo bhaveta, yathA' kRti gha-pA: / 2. 'thaM vimA.' kRti -pAi: / For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA ndriyavato'vicchedena sarvopalabdhau kramapakSe'pyakramasyaiva darzanAt / sa hi vaMzAdivAdayitU rUpaM pazyati, tadaiva tataH zabdaM zRNoti, nIlotpalAdi gandhaM jighrati, karpUrAde rasamAsvAdayati, AsanAdisparzaM spRzati, cintayati ca kiJcit iti tattvato'syAnavarataM *bALA * viSaya: itazca na bhavet zrutibhedaH / kuta ityAha- yugapadityAdi / yugapat - ekadaiva gocarIbhUtaviSayANi ca tAni indriyANi ceti vigraha:, tAnyasya vidyanta iti tadvAn tasya avicchedena-prabandhavRttyA sarveSAm, prakramAd viSayANAmupalabdhiH sarvopalabdhiH asyAM sarvopalabdhau satyAm / kimityAha - kramapaMkSe'pi vijJAnaviSaye'kramasyaiva darzanAt / etadevAkramadarzanamAha sa hItyAdinA / sa hi yugapadgocarIbhUtaviSayendriyavAn vaMzAdivAdayitU rUpaM pazyati / tadaiva tataH-vaMzAdivAdayituH sakAzAt zabdaM zRNoti, tathA nIlotpalAdi gandhaM jighrati, tathA karpUrAde rasamAsvAdayati; evamAsanAdisparzaM spRzati, cintayati ca kiJcinmanasA / iti-evaM tattvato'sya - yugapadgocarIbhUtaviSayendriyavataH pramAtuH / kimityAha... anekAMtarazmi 282 pachI to - " 'sara'mAM pahelAM 'sa' pachI '2' ane 'rasa'mAM pahelA '2' pachI 'sa''' evo = Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 (tRtIyaH sarvaparicchittiH / evaM yAvadatrApyayugapatpakSe'pi samAzrIyamANe paJcabhirvijJAnairvyavadhAne'pi kramarbhAvi sat teSAmekaikaM vijJAnamavicchinnamiva pratibhAti, tathA'nubhUteH // ( 22 ) yadaitadevaM tadA kathamanyavijJAnAvRttau varNayorna sakRcchutiriti / avicchinnamekaghanIbhUtAyatavarNAkAraM darzanaM na bhavati ? na ca bhavati, tathA'pratIteH / iti yatra kramastatra kAlasaukSmye'pyupalabhyata eva / na ca pratItiM vihAya padArthatattvavyavasthA vyAkhyA - anekAntajayapatAkA anavarataM sarvaparicchittiH, anavaratasarvaparicchittireva, yugapadevendriyaviSayasambandhasiddheH / evaM tattve vyavasthite sati yAvadatrApi - yugapadanubhave'pi tAttvike ayugapatpakSe'pi samAzrIyamANe kimityAha-paJcabhirvijJAnairvyavadhAne'pi satyadhikRtanyAyena kramabhAvi sat-bhavat teSAMSaNNAM vijJAnAnAmekaikaM vijJAnaM - zabdAdigocarAdi avicchinnamiva-yugapadiva pratibhAti / kuta ityAha-tathA'nubhUteH-avicchedenAnubhUteH // prakRtayojanAyAha-yadetyAdi / yadA etadevam - anantaroditaM tadA kathamanyavijJAnAvRttau apAntarAle varNayoH-sarAdirUpayorna sakRcchutiH - na yugapacchravaNamiti / etadevAha - avicchinnam-ekadaiva ekaghanIbhUtazcAsau AyatavarNazceti vigrahaH / tadAkAraM darzanaM na bhavati ? / syAdetad bhavatyevetyAzaGkArnirAsAyAha-na ca bhavati / kuta ityAha- tathA'pratIteH / iti-evaM yatra kramastatra kAlasaukSmye'pyupalabhyata eva yathA'dhikRtavarNayoH / na ca pratItiM vihAya - ...aneDAMtarazmi pakSano ja Azraya karazo, to tamArA mate e phalita thaze ke, chae jJAno kramika ja thAya che... ekathI chaTTA vijJAna sudhImAM, pAMca vijJAnanuM vacce vyavadhAna (AMtarU) hovA chatAM paNa, te chae vijJAnano, jANe avicchinnarUpe pratibhAsa thAya che, kAraNa ke chae vijJAnano tevo (avicchinna-yugaparUpe) ja anubhava thAya che. (22) upasaMhAra H kALanI sUkSmatAnA kAraNe, pAMca vijJAnanuM vyavadhAna hovA chatAM paNa, jema chae vijJAnano yugapad anubhava thAya che, tema 'sara' rUpa be varNanuM paNa yugapad zravaNa thaze... jo ke ahIM bIjA koI vijJAnanuM vyavadhAna paNa nathI, to pachI baMne varNanuM, avicchinna-yugapat - baMne varza bhajIne kheDa ghanIbhUta (bhA) khAyata (sAMjA) varzanaM harzana (nirvilpa) ubha na thAya ? prazna : thAya che ne ? uttara H nA, bilakula nahIM, kAraNa ke 'sara' baMne varNanI pratIti kramikatayA ja thAya che, yugapad nahIM... tethI siddha thAya che ke, jyAM krama hoya, tyAM kALanI sUkSmatA hovA chatAM paNa, te kramanI 1. 'bhAvI san' iti ka- pAThaH / 2. ' anyadapi vijJAnA0' iti ka- pATha: / 3. 'tattvavyava0' iti gha- pAThaH / 4. 'prakRtayojanAmAha' iti gha- pAThaH / 5. 'syAdetanna bhavatyeve0 ' iti ka - pAThaH / 6. 'nirAsArthamAha na bhavati' iti Da pATha: / For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA panopAyaH, iti yathApratyayaM yugapad vijJAnapravRttiAyavidA'GgIkartavyA, anyathoktavat nyAyocchedaprasaGgAditi // (23) atrocyate-yatkiJcidetat, varNayoH sAvayatvenoktadoSAnupapatteH, sarAdayo hi varNAH sAvayavatvenAnekakSaNalabdhavRttayaH, tathopalabdhitaH tattatsvabhAvatvAt, anyathA ja cADyA parityajya padArthatattvavyavasthApanopAyaH, iti-evaM yathApratyayaM-yathA'nubhavaM yugapad vijJAnapravRttiH SaDapekSayA prastutadvayApekSayA vA nyAyavidA pramAtrA'GgIkartavyA, anyathA-evamanabhyupagame uktavat-yathoktaM tathA nyAyocchedaprasaGgAt-pratItibAdhena nyAyAnupapattestasyApi pratItibIjatvAdityabhiprAya iti // atrocyate-yatkiJcidetat, asAramityarthaH / kuta ityAha-varNayoH-sarAdilakSaNayoH sAvayavatvena hetunA uktadoSAnupapatteH / etadeva prakaTayati saMrAdayo hItyAdinA / sarAdayo anekAMtarazmi avazya upalabdhi thAya... mATe, savikalpa-nirvikalpa AvAM cha vijJAnane yugapaduM ja mAnavA joIe, bAkI to 'sara' varNanI jema, tyAM paNa avazya kramanI upalabdhi thAta... vaLI, padArthanI vyavasthA pratItinA AdhAre thAya che, tethI pratIti jo yugapad rUpe thatI hoya, to be ke cha vijJAnanI yugapad ja pravRtti mAnavI joIe. prazna : vijJAnanI pratIti bhale yugapad thatI hoya, paNa pravRtti kramika mAnIe to? uttaraH to to nyAyano ja uccheda thaze, kAraNa ke nyAya paNa pratItinA AdhAre ja niyata che... have jo pratItino ja apalApa karazo, to nyAya zI rIte saMgata thaze ? sArAMza + bhAvArthaH kALasUkSmatAthI jo krama na jaNAto hoya, to 'sara' rUpa be varNamAM paNa krama na jaNAvo joIe, paNa jaNAya to che ja... tethI nakkI thAya che ke, jo krama hoya to avazya jaNAya... paraMtu nirvikalpa-savikalpamAM tevo krama na jaNAto hovAthI siddha thAya che ke, kharekhara tyAM krama che ja nahIM... arthAt be jJAnanI ke cha jJAnanI sahavRttitA ja mAnavI joIe... phalataH eka ja vakhate alagaalaga jJAna sAbita thavAthI, eka ja jJAna ubhayAkAra siddha na thatAM, ubhayarUpa vastunI siddhi paNa asaMgata thaze bauddhanirAkAraka syAdvAdIno uttarapakSa - | (23) syAdvAdIH tamAruM badhuM kathana asAra che, kAraNa ke yadyapi (1) "sararUpa be varNa, (2) nirvikalpa-savikalpajJAna, ane (3) pavijJAna - A traNemAM krama che, paNa kALanI sUkSmatAnAM kAraNe bIjA-trIjAmAM nathI jaNAto, jyAre 'sara'mAM kALanI sUkSmatA na hovAthI, ahIM jaNAya che. 2. "saradraya tyAdinA' rUti i-pad: I For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 tajayapatAkA (tRtIyaH tadanupapatteH / na kSaNikajJAnagrAhyAH, tasya paramANuvyatikrAntimAtratvenAtyantasUkSmatvAt, tadanubhavasya tattvenaivAgdirzinA'nupalakSaNAt tathA'pratIteH / (24) iti pUrvavarNa .. vyAkhyA ... hi varNAH sAvayavatvena jAtibhedataH anekakSaNalabdhavRttayo vartante / kuta ityAha-tathopalabdhitaH-anekakSaNavRttittvenopalabdhaH / upalabdhizca tattatsvabhAvatvAt tayoH-upalabdhavarNayoH tatsvabhAvatvAt-anekakSaNavRttittvenopalabdhisvabhAvatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAhaanyathA tadanupapatteH / evamanabhyupagame varNopalabdhyayogAdityarthaH / yata evam, ato na kSaNikajJAnagrAhyAH / kuta ityAha-tasya-kSaNasya paramANumAtravyatikrAntimAtratvena-paramANuvyatikrAntikAla ekaH kSaNo mata iti nyAyena atyantasUkSmatvAt / tadanubhavasya-kSaNAMnubhavasya . manetirazmi *... (1) vAnI mane'kSAvRttitA : (2) vAnI hopayogagrAhatA prazna : zuMpavayye ANanI sUkSmatA nathI ? uttara : nA, // 29 // 4 'sa2' vagaire ? (jAtibhedataH) sApaya DovAthI bhane kSamA 23nA cha. (ARI nathI) // 25 // 4 sanekSAvRttitvena 4 temana zAna thAya cha, kSatveina nahI... tenuM paNa kAraNa e che ke, temano svabhAva ja evo che ke anekakSaNavRttitvena ja temanuM jJAna thAya - jo tevo svabhAva na mAno, to temanI upalabdhi ja nahIM thAya... Ama varSo kSaNika na hovAthI kSa zAnathI yA 4 nathI (jhopayogathI. 4 mA che...) kSaNa to paramANuvyatikrAntikALarUpa (eka paramaNa - bIjA paramANune oLaMge teTalA kALarUpa) hovAthI atyaMta sUkSma che. eTale chadmasthane kSaNano anubhava thAya kharo, paNa 'kSaNano anubhava mane thayo' e rUpe tenI pratIti thatI na hovAthI tene kSaNa jaNAtI nathI... ......* vivaraNam .... ___ 19. paramANuvyatikrAntikAla iti / yAvatA kAlena paramANunA paramANuratikramyate sa paramANuvyatikrAntikAla: // je varNamAM kaMThya/okya vagere rUpa jAtio che. te apekSAe temano jAtibheda che. paNa A jAtibhedane laIne te vargonuM sAvayavatva zI rIte siddha thAya ? te mATe A vicArI zakAya ke kaMThya-audma vigere varNonA judA judA utpattisthAna che, temanAthI teo utpanna thAya che ane je utpanna thAya te sAvayava ja hoya evA niyamathI temanA sAvayavatvanA siddhi tha6 ya... ___ * 8 anumAnaprayoga Apo thAya : "varNAH anekakSaNalabdhavRttayaH, sAvayavatvAt, ghaTavat" 1. 'vRttinopalabdhi0' iti pUrvamudrite pAThaH, atra tu k-paatthH| 2. 'vyatiko(?)bhrAntikAlaH' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 286 jJAnenottaravarNajJAnasya mizraNAbhAvAt, ubhayoH pradIrghasthUropayogarUpatvAt, tathA''lambanajAtibhedAt, tattatsvAbhAvyAt, tathAkSayopazamayogAt, dRDhAnubhavasiddheH, avigAnena tathAvedanAt, koTisaGgasyAprayojakatvAt, tadvIryatiraskaraNAt, itthamapi tadA ................ vyAkhyA .............. tattvenaiva-kSaNAnubhavatvenaiva arvAgdarzinA pramAtrA'nupalakSaNAt / anupalakSaNaM ca tathA-tattvenaiva apratIteH / iti-evaM pUrvavarNajJAnena-sakArAdijJAnena uttaravarNajJAnasya-rephAdijJAnasya mizraNAbhAvAt kAraNAt / kathaM sakArAdAvivAvicchinnamekaghanIbhUtAyatavarNAkAraM darzanam, bhavediti yogaH / mizraNAbhAvazca ubhayoniyoH sakArAdigocarayoH pradIrghasthUropayogarUpatvAt tathA''lambanajAtibhedAt bhinnajAtIyau sakArarephAviti kRtvA tathA tattatsvAbhAvyAt tayo:-varNopayogayostatsvAbhAvyAt-amizraNasvAbhAvyAt / etacca tathAkSayopazamayogAttena mizraNAbhAvajJAnajanakatvaprakAreNa kSayopazamayogAt / etadyogazca dRDhAnubhavasiddheH / iyamapi avigAnena tathAvedanAt-dRDhAnubhavarUpeNa vedanAt / koTisaGgasya varNajJAnasambandhinaH aprayojakatvAt / prabhUtatarAsaGgena tadvIryatiraskaraNAt tayoH-varNa-jJAnayorvIrya-pradIrghasthUropayoga ......manetirazmi .......... varNanI kramiktAno bodha : (24) "sa varNanuM jJAna ane "ra' varNanuM jJAna - baMne jJAnanuM mizraNa thatuM ja nathI, to pachI "sara"mAM avicchinnatrayugapa baMne varNa maLIne eka ghanIbhUta-Ayata varNanuM darzana zI rIte thAya? na thAya... prazna : 'sa' viSaya ane '2' viSaya bane zAnana mishr| ma nathI thatuM ? uttara : // 293.(1) bane zAna svataMtratayA hAIsane sthU upayoga35 cha, tathA (2) bane zAnano viSaya hocha. 7 // 25 me 'sa'ne viSaya 72 cha bhane se '2'ne viSaya 72 cha, bhane (3) baMne jJAnano 'mizraNa nahIM thavAno svabhAva ja che, kAraNa ke jJAnano janaka kSayopazama ja evA prakArano che, ke jenAthI mizraNa vinA ja jJAnanI utpatti thAya che. prazna : kSayopazama evo ja che evo nirNaya zI rIte ? uttara H kAraNa ke tevo ja daDha anubhava thAya che ane AvA daDha anubhavanuM sahune avirodhapaNe sAkSAt vedanA thAya che. tethI baMne jJAnanuM mizraNa thatuM nathI. - baMne jJAnakoTinI bhinnatAsiddhi : pUrvapakSa : 'sa'zAna pachI tara 4 '2'zAna yatuM DovAthI, ne zAnoTino saMbaMdha, zuM mizraNatAno prayojaka na bane? arthAt baMne jJAnano saMbaMdha thatAM, zuM baMnenuM mizraNa na thaI zake ? 1. 'ubhayathA jJAnayoH' iti ka-pAThaH / 2. 'janakavatprakAreNa' iti pUrvamudrite pAThaH, atra tu Ga-pAThaH / 3. 'sambandhinaH, prayojaka0' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 anekAntajayapatAkA (tRtIya pAdane atiprasaGgAt nIlapItajJAnayorapi tadbhAvena kvacinmizraNaprasaGgAt / iti kathaM sakArAdAvivAvicchinnamekaghanIbhUtAyatavarNAkAraM darzanaM bhavet ? sakArAdau tu kAlAdi - vyAhyA lakSaNaM sAmarthyaM tena tiraskaraNAt koTisaGgasya / itthamapi-evamapi koTisaGgasya tadvIryatiraskaraNe'pi tadApAdane, prakramAt mizraNApAdane, atiprasaGgAt / enamevAha-nIlapItajJAnayorapi tadbhAvena-koTisaGgabhAvena kvacit-citrapaTyAdau mizraNaprasaGgAt / na caitadevamiti-evam kathaM sakArAdAviva sajAtIyavyaktirUpe avicchinnam-ekadaiva ekaghanIbhUtAyatavarNAkAraM darzanaM bhavet ? naiva bhavati, nimittAbhAvAt / sakArAdau tu sajAtIye tathaikAvayavitvena kAlAdibhede'pi, 'Adi'zabdAdAdigrahaH, prabhUtataradharmapratyAsatteH tathaikArambhaka anekAMtarazmi ... uttarapakSaH nA, kAraNa ke te saMbaMdha mizraNanuM kAraNa banI zakato nathI. kemake baMne jJAnanA dIrgha ane sthULa upayogarUpa sAmarthyathI koTisaMgano tiraskAra thAya che, arthAt bane jJAna dIrgha ane sthULa upayogarUpa hovAthI, baMnenuM ekabIjAmAM joDANa zakya ja nathI. pUrvapakSa : dIrgha ane sthaLa upayogarUpa hovA chatAM paNa, baMnenuM joDANa karI, mizraNa mAnI laIe to? uttarapakSaH to to atiprasaMga e Avaze ke, nilajJAna ane pItajJAna baMne dIrgha ane sthULa upayogarUpa hoI svataMtra hovA chatAM paNa - baMne jJAnano saMga thaI jatAM - citrapaTTI vageremAM baMne jJAnanuM mizraNa thavA lAgaze, je anubhavabAdhita bInA che. e rIte, "sa"jJAna ane "rajJAnanuM paNa mizraNa thatuM nathI, to sa-ra baMne maLIne, eka ghanIbhUtaAyata varNano bodha zI rIte thaI zake? kAraNa ke abhinnarUpe bodha thavAmAM kAraNabhUta, je mizraNatAdi nimitta che, te to ahIM che ja nahIM. pUrvapakSa to pachI "sakArAdino bodha paNa zI rIte thaze? kAraNa ke te paNa sAvayava ja mAnyA che, to badhA avayavonuM kramika jJAna ja thaze, "sa'nuM jJAna nahIM thAya... uttarapakSaH kALabheda, svara-vyaMjana vagereno bheda hovA chatAM paNa, s + a + visarga te badhA eka ja avayavInA avayavarUpa hovAthI, avayavivena badhA sajAtIya che ane te badhA maLIne eka ja avayavInA AraMbhaka hovAthI, te badhAno ghaNA dharmone AzrayIne saMbaMdha paNa che... tethI te badhAnuM __20. ajAdigraha iti / svaravyaJjanavisargabhedagrahaH / tathAhi-sakAra-rephayoH svarAkArau vyaJjanavisa! ca pratItarUpAveva / / 2. 'vitrapadyAtI' rUti -paDhi: 2. "nAtiprada:' rUti -paDhi: rU. 'svaro te vyana' rUti vapATha: 4. 'visa vipratIta' rUti -pATha: For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 288 bhede'pi prabhUtataradharmapratyAsatterbhavati, tathA'nubhavAditi / ( 25) etenAlAtacakrAdidarzanaM pratyuktam, pratyavayavaM pradIrghasthUropayogAdiviparyayAt, anyathA tatrApi tathAdarzanA- cahyAM ... tvena bhavati ekaghanIbhUtAyatavarNAkAradarzanam / kuta ityAha-tathA'nubhavAt-ekaghanIbhUtAyatavarNAkAradarzanatvenAnubhavAditi / etena-anantaroditena alAtacakradarzanaM pratyuktam / kathamityAha-pratyavayavam-avayavamavayavaM prati alAtacakrasambandhinaM pradIrghasthUropayogAdiviparyayAt-apradIrghasUkSmopayogabhAvAt / evaM ca tatra bhavati tanmizraNamityarthaH / anyathA anekAMtarazmi . mizraNa zakya hovAthI, eka, ghanIbhUta ane Ayata evA "sa"nuM darzana thavuM zakya ja che ane tevuM darzana anubhavasiddha paNa che ja... - anyazAstradarzita dUSaNano nirAsa (25) uparokta kathanathI, bIjA vaDe anyazAstramAM je Apatti apAI che, tenuM paNa nirAkaraNa thAya che. (te ApattinA pUrvapakSa - uttarapakSa A pramANe che - ). pUrvapakSaH kALasaumyathI krama na jaNAya to "sara'nuM mizraNa thatAM eka ja varNanuM zravaNa thavuM joIe (je thatuM nathI..) eTale kALasaumya hoya to paNa krama jaNAya ja... uttarapakSa tyAM kALasaumya che ja nahIM, paNa dIrghayUropayoga - sAvayavatva hovAthI krama jaNAya che.... pUrvapakSaH alAtacakramAM dIrghayUropayoga - sAvayavatva hovA chatAM tyAM krama jaNAto naeNthI, to varNamAM kema jaNAya che ? (tenI jema ahIM paNa krama na ja jaNAvo joIe.) uttarapakSaH A dUSaNa ahIM yogya nathI, kAraNa ke varNa ane alAtacakramAM ghaNo taphAvata che. juo - (1) varNanuM jJAna to dIrgha ane sthULa rUpa che, jayAre (2) alAtanA dareka avayavanuM jJAna to adIrgha ane sUkSma rUpa che ane Avo sUkSma upayoga hovAthI ja, tyAM mizraNatayA bodha thAya che, bAkI jo tyAM paNa sUkSma upayoga na hota - arthAt dareka avayave dIrgha ane sthaLa upayoga hota - to tyAM paNa mizraNatayA bodha na ja thAta... - vivaram .. ___21. alAtacakradarzanaM pratyuktamiti / pareNa hi yathA''zu bhramaNavazAdalAte cakrabhrAnti: sarvajanapratItA sampadyate, evaM saro rasa ityAdi varNeSvapyAzUccAraNavazAdekavarNAkArA bhrAnti: kiM notpadyate iti dUSaNaM zAstrAntare prasaJjitamAste / taccAdUSaNameva, vaidhAditi / / ja saLagatA UMbADiyAne jhaDapathI vartulAkAre pheravatAM agnicakranI bhrAnti thAya che, tyAM krama jaNAto nathI, to tenI jema varNamAM paNa krama na jaNAvo joIe. 2. 'Ara Tarzanam' ti pUrvamukite pad:, 3matra tu -pad: 2. "sUkSmApo' ta -854: rU. 'tanmazraNa rUtyartha:' rUti Tu-pa8:. 4. 'tatva TUSaNa0' rUti pUrvamudritapa:, J-K-N-pratipATha: For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( tRtIya: 289 <- nupavatteH // (26) na caivaM sarvaM kramopalambhanibandhanaM savikalpAvikalpayoH, avikalpe kSaNikatvena jAtyAdibhede'pIhAdestaditaravaikalyAditi / yA ca yugapadgocarIbhUtaviSayendriyavato'vicchedena sarvopalabdhirukta, sA'siddhA, dravyendriyaviSayayoge'pya anekAntajayapatAkA *vyANA 8. evamanabhyupagame tatrApi-alAtacakre tathAdarzanAnupapatteH, pratyavayavaM pradIrghasthUropayogabhAvena tanmizraNAbhAveneti bhAvaH // prakRtayojanAyAha-na caivaM yathA'dhikRtavarNayoH sarvaM niravazeSaM sAvayavatvAdikramopalambhanibandhanam / kayorityAha-savikalpAvikalpayoH prastutavijJAnayoH / kuta ityAhaavikalpe kSaNikatvena avagrahasya kSaNikatvAt / jAtyAdibhede'pIdeH savikalpatvena, 'Adi'zabdAt pratibhAsagrahaH, taditaravaikalyAt-pradIrghasthUropayogarUpaM vaikalyAditi / yA cetyAdi / yA ca yugapadgocarIbhUtaviSayendriyavataH pramAtuH avicchedena sarvopalabdhiruktA * anekAMtarazmi sArAMza H tethI krama hoya to jaNAya ja - evuM nathI, sUkSmakALa hoya to na paNa jaNAya... phalataH SavijJAna ane nirvikalpa-sarvikalpa vijJAna kramika ja che, (yugapat nahIM) paNa vacceno kALa sUkSma hovAthI, teono krama jaNAto nathI. * savikalpa-nirvikalpamAM krama na jaNAvAnuM kAraNa (26) kramanI upalabdhinuM kAraNa sAvayavatva - dIrdhopayogagrAhyatA vagere, jema 'sara'mAM che, tema nirvikalpa-savikalpamAM paNa che - evuM nathI, arthAt baMneno yugapad jevo pratibhAsa thAya che, bAkI kharekhara to baMne kramika ja che. ke juo : avikalpa to avagraharUpa hoI kSaNika che, kAraNa ke avagrahanuM astitva kSaNamAtranuM che, eTale teno prathamarUpe krama na jaNAya e to hakIkata che. have savikalpajJAna - jo ke IhA-avAyAdi aneka jAtirUpa che ane te IhAdirUpa pratibhAsa paNa bhinna-bhinna che, temano kALa kSaNika paNa nathI eTale to temanI kramikatAno khyAla Avavo ja joIe, paNa te IhA vagere dIrgha ane sthULa upayogarUpa na hovAthI - arthAt hrasva ane sUkSma upayogarUpa hovAthI - teono krama jaNAto nathI ane eTale ja savikalpa-avikalpano yugaparUpe pratibhAsa thAya che... * SavijJAnanI sahavRttitA aghaTita tame pahelA je kahyuM hatuM ke - "je vyakti pAse, potAnI dareka indriyonA viSayabhUta padArtha vidyamAna che, te vyaktine indriyanA viSayabhUta zabdAdi dareka padArthanI, ekI sAthe upalabdhi thAya che ' - te badhuM kathana asiddha che. * IhA vagereno kALa jaghanyathI paNa aMtarmuhUrta pramANa che. 2. 286-28ratamayo: pRSThayo: / 2. 'vaipAt' kRti 6-pATa: I rU. 'vaipAviti' kRti 6-pAna: / For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA vicanasamanvitA 290 gdirzinaH pratibandhakasAmarthyena tAvatAM vijJAnAnAM ekadA'nudayAt, tathA'nanubhUteH, - vyArA ... pUrvapakSagranthai sA'siddhA / kuta ityAha-dravyendriyaviSayayoge'pi-nirvRttyupakaraNarasAdisambandhe'pi arvAgdarzinaH pramAtuH pratibandhakasAmarthyana hetunA karmasAmarthyena tAvatAM vijJAnAnAM SaNNAm ekadA-ekasmin kAle anudayAt-anutpAdAt / anudayazca tathA'nanubhUte:-ekadA anekAMtarazmi prazna : paNa indriya sAthe badhA ja padArthano saMnikarSa hoya, to to SavijJAna thaI ja zake ne? uttara : nA, kAraNa ke nivRtti ane upakaraNa rUpa dravyendriya sAthe, zabda-rasa vagere padArthanuM joDANa hovA chatAM paNa, ApaNA jevA chabI pramAtAone - jJAnAvaraNa vagere vagere karma rUpa pratibaMdhaka hovAthI - ekI sAthe chae vijJAna na thaI zake. bhAvArtha : jJAna mATe, mAtra TeMcendriya na cAle, arthAt viSaya-indriyano saMbaMdha hoya teTalA mAtrathI jJAna na thaI jAya, nahIMtara sUtelA vyaktine AkhI rAta zayAno ja bodha mAnavo paDaze... mATe bhAvendriya paNa hovI jarUrI che, te bhAvendriya labdhi ane upayogarUpa che ane karma teno virodhI che... phalataH karmanAM pratibaMdha sAmarthyathI tevo ja kSayopazama ane upayoga rahe che, ke jethI eka-eka indriyanA viSayabhUta padArthano ja bodha thAya che, mATe ekI sAthe chae vijJAna thaI zake nahIM. praznaH paNa karmano tevo kSayopazama nathI, evuM mAnI levAnuM kAraNa zuM? uttara : kAraNa e ke chae viSayano sAthe anubhava thato nathI ane tevuM mAnavAnuM kAraNa paNa e ke, chae jJAna sAthe thayA tenI pratIti thatI nathI... prazna : chatAM paNa tenI pratIti mAnI zakAya? * indriya dravyendriya bhAvendriya nivRttIndriya ' upakaraNendriya labdhIndriya upayogendriya bAhya AtyaMtara (1) dravyendriya H (A) nivRtti vizeSa prakAranA pulomAMthI thayela indriyanI racanA. (B) upakaraNaH nivRttIndriyamAM rahela arthagrahaNa karavAnI zaktivizeSa. (2) bhAvendriyaH (A) labdhi: arthagrahaNa-karavAnI AtmAnI zaktivizeSa. (B) upayoga : labdhIndriyanI sahAyathI arthagrahaNa mATe thato AtmAno vyApArarUpa pariNAma. 2. 282-28ratamo: pRSThayoH. For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA 291 ( tRtIyaH - pratItyabhAvAt, yuktyanupapatteH / (27) upAdAnAyogAt, ekopAdAnato'nekAsiddheH, bhinnopAdAnatve tadatyantabhedenAnusandhAnAyogAt, asya cAnubhavasiddhatvAt / evaM ca * AvyAbA phU bhAvenAnanubhUteH / ananubhUtizca pratItyabhAvAt / pratItyabhAvazca yuktyanupapatteH / yuktyanupapattizca upAdAnAyogAt / upAdAnAyogazca ekopAdAnato'nekAsiddheH svataH paratazca / bhinnopAdAnatve teSAM SaNNAmapi atyantabhedena santAnAntaravat anusandhAnAyogAt mayA rUpaM dRSTaM zabdaH zruta ityanusandhAnAyogAt / asya ca - anusandhAnasya anubhavasiddhatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimi* anekAMtarazmi .. uttara : nA, bilakula nahIM, kAraNa ke 'chae vijJAna sAthe thatAM hoya' - te aMge yukti paNa ghaTatI nathI te A pramANe - * SavijJAnanI sahavRttitAmAM yuktivirodha (27) zabdAdi chae vijJAnanuM upAdAnakAraNa, (1) eka che, ke (2) bhinna-bhinna ? (1) = eka che - evuM to na mAnI zakAya, kAraNa ke eka ja upAdAnathI, zabdajJAna-rUpajJAna-rasajJAna vagere judA-judA aneka kAryo na thaI zake. : pUrvapakSa H upAdAna eka hovA chatAM sahakArI judA judA hovAthI judA judA zAna na thAya ? uttarapakSa : nA. sahakArInA sAmarthyathI paNa tevuM zakya nathI... = (2) badhAnuM upAdAna juduM-juduM che - evuM paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke e rIte to chae jJAnano atyaMta bheda siddha thaze ane tethI to te chae jJAnanuM anusaMdhAna ja nahIM thAya. Azaya e che ke, jema caitrae rUpa joyuM ane maitrae rasa cAkhyo, to 'jeNe rUpa joyuM teNe ja rasa cAkhyo' - tevuM anusaMdhAna thatuM nathI, tema eka vyaktine paNa zabdAdivijJAnanuM anusaMdhAna thaze nahIM... (kAraNa ke upAdAna bhinna-bhinna che) paNa eka vyaktine ja anusaMdhAna thatuM hoya tevuM to anubhavasiddha che. A rIte, upAdAna ja na ghaTavAthI chae vijJAnanI yugapat utpatti mAnI zakAya nahIM. tethI pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke - "kramika pakSamAM paNa, darzana to akrama-sahavRttitAnuM ja thAya che' - te ayukta sAbita thAya che, kAraNa ke ekakALe to mAtra eka ja jJAnanuM saMvedana thatuM hovAthI, eka kALe chae jJAnano to kadI anubhava ja thaI na zake... prazna : paNa lAge to evuM ja che ke, badhA jJAna ekI sAthe thAya che. uttara H are bhAI ! e to bhrama che, vAstavika rIte to ekakALe mAtra eka ja jJAnanuM saMvedana thAya che, paNa kALa eTalo badho sUkSma che, ke jethI tenI pratIti na thatAM - bhramanAM kAraNe - badhA jJAna * vivarAm . 22. svata: varatazrRti / svasAmarthAt saharisAmaththa-- I 1. 'vaLAmatyanta.' kRti dda-pAi: / For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 292 'kramapakSe'pyakramasyaiva darzanA 'dityayuktam, tathA'nanubhavAt, ekadaikajJAnasaMvedanAt, kAlasaukSyavibhramatastathA'pratIteH // (28) kiJca kuto'yamamISAmatyantabhede yugapat sarvAnubhava ityavagamaH ? na tebhya eva, pratyarthaniyatatvAt, itaretarAnavagamAt, avagame svarUpahAniprasaGgAt, jJAnAntarA ....... vyAkhyA .... tyAha-evaM ca kramapakSe'pyakramasyaiva darzanAdityayuktaM pUrvapakSoktam / kuta ityAha-tathA'nanubhavAt-akramadarzanenAnanubhavAt / ananubhavazca ekadaikajJAnasaMvedanAt iti kalpanAntarabAdhikA yuktiH / ata evAha-kAlasaukSyavibhramataH kAraNAt, tathA'pratIteH-ekadaikajJAnasaMvedanatvenApratIteH, vibhramAd yugapatpravRtterityarthaH // dUSaNAntaramAha kiJcetyAdinA / kiJcAyamaparo doSaH-kuto'yamamISAM-SaNNAM vijJAnAm atyantabhede sati yugapat sarvAnubhava iti-evambhUto'vagamaH-paricchedaH ? na tebhya evaSaDbhyo vijJAnebhyaH / kuta ityAha-pratyarthaniyatatvAt teSAm / tathAhi rUpAdiviSayatvena niyatAni .......... manetirazmi ................ ekI sAthe thayAno pratibhAsa thAya che. * zAtira ithananu nirAseel * vijJAnanI yugapat pravRtti na thatI hovAthI, buddhanA zAstromAM je kahevAyuM che ke - "eka ja vyakti, nyAre sajI maNIpAtI hoya, tyAre te (1) eisii mojaNIno e[ 59 me cha, (2) tenI sugaMdha 59 / suMdhe cha, (3) teno 2sa. 59 / yUse cha, (4) sUhI DovAthI, pAtI mate teno savA4 59 / somaNe che, (5) yathA teno sparza 59 // 42 cha, bhane (6) manamA jITuM 4 chaviyAre cha - Ama, eka ja vyaktine chae vijJAna yugapatuM thAya che" - te badhuM ja kathana nirAkRta thAya che, kAraNa ke pUrvokta rIte eka kALe to mAtra eka ja jJAna thAya che, paNa kALasUkSmatAnA kAraNe, chae jJAna yugapad thayAno bhrama thAya che. ___ * yugapada sarvAnubhavamA dUSaem * (28) syAdvAdIH rUpajJAna vagere cha vijJAna to atyaMta bhinna che, to pachI "badhAno anubhava me sAthe 4 thAya cha" vo jo5 onAthI thaze ? | (1) te 4 7 vizAnathI, 3 pachI (2) mA ja koI vijJAnathI ? ...vivaraNam ....... 23. iti kalpanAntarabAdhikA yuktiriti / kalpanAntarasya zAstrAntare buddhasya dIrghazaSkulIbhakSaNe SaDjJAnotpAdaprajJApanAlakSaNasya bAdhikA-nirAkaraNakAriNI / / nAnI AMbaLI hoya, to khAtI vakhate AMkhethI na joI zakAya, mATe ahIM 'dIrgha' evuM vizeSaNa mUkyuM. ............. 1. prekSyatAM 282tama pRSTham / 2. prekSyatAM 282tamaM pRSTham / 3. 'dIrghasya zaSkulI0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 anekAntajayapatAkA (tRtIya lambanatvApatteH, tasyApi cAyogAt, yugapadbhAvAt, pratibandhavirahAt, itaretarAlambana tAni / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-itaretarAnavagamAt / na rUpajJAMne rasAdijJAnamavagamyate, nApi taistat itItaretarAnavagamaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-avagame svarUpahAniprasaGgAt / yadaiva rUpajJAnaM rasAdijJAnAnyavaiti tadaiva tadAlambanatvAt tadAkAratayA rUpajJAnatAM parityajati, anyathA na tadavagamaH, evaM rasAdijJAneSvapi yojanIyamityavagame svarUpahAniprasaGgaH / etadevAha jJAnAntarAlambanatvApatteH / na hyetadAlambanaM tadavagamayatIti bhAvaH / yadi nAmaivaM tataH jaka ane anekAMtarazmi . bauddhaH (1) te ja cha vijJAnathI. syAdvAdI: evuM to na mAnI zakAya, kAraNa ke teo to potapotAnA viSayamAM ja niyata che, arthAt rUpAdijJAna potapotAnA rUpAdi viSayane grahaNa karavAmAM ja paryavasita che, tethI rUpajJAnamAM rasAdijJAnano ke rasajJAnamAM rUpAdijJAnano bodha thaI zake nahIM - Ama, itarajJAnano jyAre bodha ja nathI thato, tyAre "pramAtAne ApaNA badhAno anubhava yugapa che" - evuM to te jJAno zI rIte jaNAvI zake ? (je jJAne itarajJAnane jANyA ja nathI, te jJAna zI rIte jaNAvI zake ke "amArA badhAno sAthe ja anubhava thAya che'). bauddha : jo rUpajJAnamAM paNa rasajJAnanuM jJAna mAnI laIe to?, * .. to to doSaparaMparA ) svarUpahAnino prasaMga syAdvAdI: e rIte to tame jJAnanuM svarUpa ja khoI beThA, kAraNa ke rUpajJAna jo rasAdijJAnano paNa bodha karaze, to rasajJAna paNa viSaya banavAthI - viSayano AkAra jJAnamAM paiDatAM - rUpajJAna paNa rasajJAnAkAra banI jaze. anyathA ( tadAkAra vinA to) teno avagama ja na thAya. phalataH te rUpajJAna svarUpa nahIM rahe - Ama, badhA jJAna itarajJAnano bodha karavAthI - itarajJAnAkAra rUpa banatAM - potAnAM svarUpathI to Tyuta ja thaze. (2) jJAnAMtarane AlaMbana mAnavAno prasaMga rUpajJAna, rasAdijJAnamAMthI utpanna thayuM ema paNa mAnavuM paDaze, nahIMtara rUpajJAna dvArA rasajJAnano bodha zI rIte thaze? zuM ghaTajJAnathI paTano ke paTajJAnano bodha thAya che? rUpajJAna, rasAdijJAnathI utpanna thayuM, tema na ja mAnI zakAya, kAraNa ke tamArA mate, jJAna, jJAna jene viSaya kare, teno AkAra jJAnamAM Ave - e niyama pramANe rUpajJAna jo rasajJAnane viSaya karaze, to teno AkAra rUpajJAnamAM Avaze. * ahIM mAtra rUpajJAnane AzrayIne ghaTAvyuM che, te rIte bIjA jJAnone paNa samajI levuM... 1. 'parityajyAnyathA' iti pUrvamudrite pAThaH, atra tu ka-Tu-pAThaH / 2. pUrvamudrite tu '0thA tada0' iti pAThaH, tasya cAzuddhatvAt D-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA tvAnupatteH, yuktibhirayogAt, svabhAvabhedaprasaGgAt, tathA ca tadayogAditi / ( 29 ) na 294 vyAkhyA kimityAha-tasyApi cAyogAt tasyApi ca - jJAnAntarAlambanatvasyAyogAt / ayogazca yugapadbhAvAt / rUparasAdijJAnAnAM yugapadbhAve doSamAha-pratibandhavirahAt-tAdAtmyatadutpattyaMyogAt // doSAntaramAha-itaretarAlambanatvAnupapatteH- rUpajJAnasya rasAntarAlambanatvAnupapatteH / rasAdijJAnasya ca rUpajJAnAntarAlambanatvAnupapatteH / anupapattizca yuktibhirayogAt / yuktyayogazca svabhAvabhedaprasaGgAt / rUpajJAnaM hi rasAdijJAnAntarAlambanamAlambyaM ca / na caitadubhayaM svabhAvAbhede iti svabhAvabhedaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha - tathA ca tadayogAditi / anekAMtarazmi .. <>- te ja padArthane viSaya kare che, ke je padArtha sAthe (1) tAdAtmya, ke (2) tadutpatti saMbaMdha hoya . paNa chae vijJAna yugapad mAnyA hovAthI, teo vacce eke saMbaMdha ghaTatAM nathI... te A pramANe - (1) tAdAtmya to che nahIM, kAraNa ke teone atyaMta bhinna svIkAryA che, ane (2) tadutpatti paNa nathI, kAraNa ke teo yugapad thayA hovAthI, teomAM - salphetara (DAbA-jamaNA) goviSANanI jema - utpAdya-utpAdakatA na ghaTI zake. na Ama, viSaya na banavAthI, rUpajJAna dvArA, rasAdijJAnano bodha thavo zakya ja nathI. (3) svabhAvabhedano prasaMga vaLI, rUpajJAna rasajJAnathI utpanna thayuM ane rasajJAna rUpajJAnathI utpanna thayuM e rIte itaretaranI kAraNatA ghaTI zake nahIM. kAraNa ke te yuktithI ghaTatuM nathI, te yukti A ke - rUpajJAna rasajJAnanuM kAraNa paNa hoya ane kArya paNa hoya e rIte temAM be svabhAva mAnavAthI svabhAvabheda thaze... (kAraNarUpa hovAmAM tene rasAdijJAnanA viSaya tarIke mAnavuM paDe ane kAryarUpa hovAmAM tene rasAdijJAnanA jJAyakaviSayI tarIke mAnavuM paDe ane AvuM eka svabhAva hovAmAM to na ja ghaTe. eTale to temAM viSayaviSayI ema svabhAvabheda mAnavAnI Apatti Ave ja.) prazna : to svabhAvabheda mAnI laIe ? uttara H to to rUpAdivijJAna ja nahIM ghaTe, kAraNa ke te svabhAva, rUpAdivijJAnathI (1) bhinna che, ke (2) abhinna ? (1) bhinna mAnazo to - svabhAva judo thaI javAthI - rUpAdijJAna niHsvabhAvatuccha thaI jaze, ane (2) abhinna mAnazo, to te be svabhAva ja nahIM rahe, rUpajJAnathI abhinna hovAthI baMne eka ja thaI jAya... sArAMza H tethI rUpajJAnathI ja itarajJAnano avagama thaI zake nahIM. phalataH "badhAno anubhava * vivarAm . 24. rUpajJAnaM hi rasAdijJAnAntarAlambanamAlambyaM ceti / rasAdIni jJAnAntarANyAlambante viSayatayA yat tad rasAdijJAnAntarAlambanam, AlambyaM ca rUpAdijJAnameva rasAdijJAnAnAm / / 2. 'yogena' kRti 5-3-pATa: I 2. 'rasya (?) rasAvijJAnAntarA.' kRti 3-pAta: / For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ......... 295 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH ca anyataH, ekasya tadAlambanatvAbhAvAt, teSAM bhinnajAtIyatvAt / ata evaikAkaraNAdatadutpannAt tatparicchittyasiddheH, tadAkAratvAyogAt; yoge'pi mecakarUpatApatteH, cAhyA . svabhAvabhede ca rUpAdivijJAnAyogAt tatastadvyatiriktaravikalpadvAreNa, iti tebhya evAmISAM yugapat sarvAnubhava ityavagarma ityetat sthitam / anyato bhaviSyatItyAzaGkApanodAyAha-na cAnyata ityAdi / na cAnyato'mISAM yugapat sarvAnubhava ityavagamaH / kuta ityAha-ekasyetyAdi / ekasyaanyasya tadAlambanatvAbhAvAt-adhikRtaSaDvijJAnAlambanatvAbhAvAt / abhAvazca teSAM bhinnajAtIyatvAt SaNNAM vijJAnAnAm / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-ata evaikAkaraNAt / na hi bhinnajAtIyA rUpAdaya ekaM pRthagjanajJAnaM kurvanti / na cAtadutpannaM tatparicchedakamityetadAhaatadutpannAdityAdi / tebhyaH-SaDbhyo vijJAnebhya utpannaM tadutpannam, na tadutpannamatadutpannaM tasmAt, ekasmAditi prakramaH / tatparicchittyasiddheH-SaDjJAnaparicchittyasiddheH / asiddhizca tadAkAra anekAMtarazmi ... ... ......... yugapad thAya che" - Avo bodha te ja cha jJAnathI azakya che, mATe prathama pakSa ayukta che. - dvitIya pakSanI paNa sadoSatA - (29) bauddhaH (2) "badhAno anubhava yugapa thAya che" evo bodha, bIjA ja koI jJAnathI mAnIzuM. syAdvAdIH to A paNa barAbara naMthI, kAraNa ke chae vijJAna bhinna-bhinnajAtIya hovAthI, teo, bIjA eka ja jJAnanuM kAraNa na banI zake. juo, rUpAdi bhinnajAtIya hovAthI te chae viSayanuM eka jJAna thatuM nathI, juduM juduM thAya che. eTale rUpAdi 6 jJAno paNa bhinnajAtIya hovAthI te cha jJAna eka jJAnane utpanna na kare... ane jo te chamAMthI eka jJAna utpanna na thAya to nuM jJAna eka jJAnamAM na thAya... prazna : paNa tenAthI utpanna na thAya, to paNa temano bodha thavAmAM vAMdho zuM? uttaraH to tenI AkAratA jJAnamAM AvI ja na zake ane AkAratA na AvavAthI to, ghaTajJAna jema paTano bodhaka nathI, tema anyavijJAna pajJAnano paNa bodhaka nahIM banI zake. - AkAratA mAnavAthI paNa asaMgati - paMvijJAnanI AkAratA, anya vijJAnamAM AvI jAya evuM mAno to paNa tenA dvArA pa ja anya jJAna dvArA yugapad sarvAnubhavano bodha tyAre ja thaI zake, ke jayAre tenA dvArA vijJAnano bodha saMbhavita hoya... paNa tevuM to saMbhavita ja nathI - ema batAvavA graMthakArazrI kahe che. viSayanI AkAratA vinA jJAna na thaI zake ane AkAratA mAnavAthI paNa SavijJAnano bodha na thaI zake.. phalataH teno bodha anya vijJAnathI paNa asaMgata ja raheze. 2. 'tathA' ti -paDhi: 2. prekSyatAM 26ratAM pRSTham | rU. "ra vaitaputpanna ' rUti pUrvamudrita paDhi:, matra tu - para: | For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 296 tatsArUpyAbhAvAt teSAmasaGkIrNatvAt, evamapyavagame'tiprasaGgAt / tata eva sarvArthAvagamApatteH, tathA'nubhavAbhAvAccetyanavagatAbhidhAnametad yaduta 'yugapat sarvAnubhavaH' iti / ............................................. vyAkhyA .............. tvAyogAt-SaDjJAnAkAratvAyogAt / upacayamAha-yoge'pi kathaJcit tadAkAratvasya mecakarUpatApatteH adhikRtagrAhakajJAnasya / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tatsArUpyAbhAvAt / tai:jJeyajJAnaiH SaDbhiH sArUpyAbhAvAt mecakarUpasya grAhakajJAnasya / abhAvazca teSAmasaGkIrNatvAt, jJeyajJAnAnAm / na ca sArUpyAbhAve tadavagamo nyAyya ityetadAha-evamapItyAdi / evamapisArUpyAbhAve'pi jJAna-jJeyayoH avagame'bhyupagamyamAne'tiprasaGgAt / atiprasaGgazca tata evasArUpyarahitAjjJAnAt sarvArthAvagamApatteH, sArUpyAbhAvAvizeSAdityarthaH / na caiyamityAhatathA'nubhavAbhAvAcca-tata eva sarvArthAvagamAnubhavAbhAvAcca / iti-evamanavagatAbhidhAnametat pUrvapakSavacanaM yaduta yugapat sarvAnubhava uktavat tadyogapadyAjJAnAditi / citrajJAnavadityAdi / ..... manetirazmi ..... vijJAnano bodha azakya che, kAraNa ke vijJAnanI AkAratA AvavAthI to te jJAna mecakarUpa (=alaga alaga AkAronA mizraNarUpa) banaze. prazna : to idho zuM ? uttara : vAMdho e ja ke, SavijJAna sAthe tenI sArUpyatA=samAnatA ja nahIM rahe, kAraNa ke pavijJAna to asaMkIrNarUpa che, arthAt rUpa-rasAdinA niyata AkArarUpa che, jayAre anya jJAna to saMkIrNarUpa (aneka AkAranA mizraNarUpa) che. praznaH samAnatA na hoya to anyajJAna, zuM SavijJAnano grAhaka na bane? uttara : nA, bilakula nahIM, nahIMtara atiprasaMga e Avaze ke, samAnatA na hovAthI, anyajJAna, jema pajJAnano bodhaka bane che, tema ghaTa-paTa-maThAdino paNa bodhaka banaze, pachI bhale ne teonI sAthe paNa samAnatA na hoya ane tethI to anya vijJAnathI duniyAnA tamAma padArthono bodha thavA lAgaze ! paNa evo anubhava to koIne kadI thato nathI. niSkarSa : e rIte, samAnatA hoya to ja padArthano bodha thaI zakavAthI, anya vijJAna dvArA paDDavijJAnano bodha asaMbhavita che... phalataH yugapad sarvAnubhavano bodha anyajJAnathI paNa na thaI 3. tathA pUrvapakSamA tame 'yuM tuM - "pavijJAnako anubhava yugapat thAya che" - te yA vinAno ja TaeNlApa che. che kAraNa ke pUrvokta baMne pakSa pramANe tevuM jJAna thatuM ja nathI, Avo ajJAtapralApa tame zI rIte karI zako? 1 'bhAvAt, ityanava0' iti gh-paatthH| 2. prekSyatAM 292tamaM pRSTham / 3. SaDjJAnakAratvAyogAt' iti pUrvamudrite paatthH| 4. 'tata eva sarvArthAvagamAnubhavAcca, ityevaM' iti gha-pAThaH / atastatra pAThaluptateti bhaati| 5. 'ceyamitthamityAha' iti ng-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 anekAntajayapatAkA (tRtIya: o (30) citrajJAnavat parAmarzavikalpAt tadavagama iti cet, na, asyApyayogAt / tathA'nubhavasiddhatvAt kathamayoga iti cet svakRtAntaMprakopAt / kathamatra tatprakopa iti cet yathoktaM prAk / parAmarzavikalpo'nya eveti cet, na, tatastadavagama iti yatkiJcidetat / . vyAkhyA ..... citrajJAnavaditi nidarzanam / yathA citrajJAne sAmarthyAccitrAvagamaH tathA parAmarzavikalpAt SaDjJAnagatAt tadavagamaH, prakramAdamISAM yugapat sarvAnubhavAvagamaH / iti cet, etadAzaGkyAhana, asyApyayogAt citrajJAnasya / tathetyAdi / tathA-citrajJAnatvena anubhavasiddhatvAt kAraNAt kathamayogaH ? iti cet citrajJAnasya, etadAzaGkyAha- svetyAdi / svakRtAntaprakopAtsvasiddhAntavirodhAdayogaH / kathamatra - tathA'nubhavasiddhau tatprakopaH - svakRtAntaprakopaH ? iti cet, etadAzaGkyAha-yathoktaM prAk pUrvaM ekasyAnekAlambanatvAbhAvAdityAdinA / parAmarzavikalpo' 'nantaraprastutaH anya eva tathAvidhAnubhavanimitto na SaDjJAnagataH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, ta~taH-parAmarzavikalpAdanyasmAt tadavagamaH, prakramAdamISAM yugapat sarvA ....aneaMtarazmi * parAmarza vikalpathI paNa SavijJAnano avagama azakya (30) jauddha : 4bha 44 yitrajJAnathI, alaga-alaga prajharanA pahArthano jodha thAya che, tebha SavijJAnamAM rahela evo eka parAmarzavikalpa mAnIzuM, ke jenAthI "SavijJAnano anubhava yugapad thAya che" - jevo jodha thato hoya... have to vAMdhI nahIM ne ? (Azaya H eka ja paTamAM judA judA varNa hoya tyAre bauddhamate tenuM eka ja citrajJAna thAya che, tema chakhe jJAnonuM khe4 4 vihasya (parAmarza) thI jJAna thaze...) syAdvAdI : paNa tame, je dRSTAMtane laIne prastuta viSayanI sAbitI karo cho te citrajJAna ja ghaTatuM nathI. bauddha : citrajJAna to anubhavasiddha che, tenI aghiTatatA zI rIte ? syAdvAdI : are ! tene mAnavAmAM to tamArA siddhAMtano ja prakopa thaze. jauddha : yA siddhAMtano ? syAdvAdI : pahelA ja kahyuM ke - "eka jJAna aneka padArthajanya na hoya, eka jJAna anekAlambana mAnavAmAM sarva vizva nIla thaI javAnI Apatti Ave..." tethI eka ja citrajJAna alaga-alaga aneka padArthano bodha na karI zake. phalataH eka ja parAmarzavikalpa, SajJAnagata hoI ja na zake. bauddha : ame SajJAnagata nahIM, paNa anubhavanimittaka eka alaga ja parAmarzavikalpa mAnIzuM, pachI to doSa nahIM ne ? (te 6 jJAnajanya na hovAthI temAM uparokta doSa nahIM Ave.) syAdvAdI H paNa je parAmarzavikalpa SajJAnagata che ja nahIM, te vikalpathI yugapad sarvAnubhavano 1. 'prakopaH' iti ka-pAThaH / 2. 295 tame pRSThe / 3. 295 tame pRSThe / 4. 'tat, parAmarza0 iti gha- pATha: / For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 298 (31) kramAnubhavo'pi kathaM gamyata iti cet, anvayinyAtmani sukhenaiva, tasyaiva tathAbhAvAt, citrasvabhAvatvAt, bodhAnvayopapatteH, tadAvaraNavigamAt, kramAnubhavAvirodhAt, tathAmanovRtteH / iti na yugapat sarvathA savikalpAvikalpajJAnabhAvaH // .............. vyAkhyA ................ nubhavAvagamaH / iti-evaM yatkiJcidetat-anantaroditam, sarvamevAsAramityarthaH / kramAnubhavo'pi, rUpAdijJAnagata iti prakramaH, kathaM gamyata iti cet, tat kramagrAhyanyad vijJAnAntaraM na vidyata evetyabhiprAyaH / etadAzaGkyAha-anvayinyAtmani sukhenaiva gamyate / etadevAhatasyaiva-prakramAd rUpAdivijJAnAnubhaviturAtmanaH, tathAbhAvAt-rasAdijJAnarUpeNa bhAvAt / tattathAbhAvazca, citrasvabhAvatvAt, anuvRttivyAvRttisvabhAvatvAdityarthaH / etacca bodhAnvayopapatteH, na vyAvRttimantareNAnvaya ityupapattiH / yuktyantaramAha-tadAvaraNavigamAt-kramAnubhavajJAnAvaraNavigamAt / na cAyamasiddha ityAha-kramAnubhavAvirodhAt, kAraNasAkalyenetyarthaH / avirodhazca tathAmanovRtteH-yugajjJAnAnupapattitvena manovRtteH kAraNAt / prakrAntopasaMhAramAha iti na yugapadityAdinA / iti evaM na yugapat sarvathA savikalpAvikalpajJAnabhAvaH // ....* manetirazmi ...... bodha zI rIte thaI zake? tethI tamAruM pUrvokta sarvakathana asAra che - A rIte, pavijJAna ke savikalpanirvikalpanI yugapatarUpatAnuM jJAna thavuM zakya ja nathI. mATe teone yugapad mAnI zakAya nahIM. tra kramabodhanI saMgati - (31) bauddha : ma yugapaDyADI ozAna nathI, tema 35zAna mi thAya che" - sema kramagrAhI paNa kyAM koI bIjuM jJAna che ja ! to pachI kramikatAnI siddhi paNa zI rIte thaze? syAdvAdIH te due jJAnamAM anvayI evA AtmAne tenA kramanuM jJAna thavAmAM koI bAdha nathI... rUpajJAnarUpe pariNamela AtmA ja rasajJAnarUpe pariName che... kAraNa ke, AtmAno tevo svabhAva ja che ke te AtmArUpe nitya che (anuvRttizIla) ane bhinna bhinna jJAnadirUpe pariName che (vyAvRttizIla) evuM mAno to ja jJAnanI paraMparA mAnI zakAya... vaLI, jJAnAvaraNanA kSayopazamathI kramano anubhava thAya che ane tevo kSayopazama thAya evuM mAnavuM jarUrI che, kAraNa ke kramika anubhavanuM koI bAdhaka nathI.. tenuM kAraNa e ke, darekane manovRtti evI ja thAya che ke "6e jJAna yugapatu rUpe saMgata nathI - te badhA kramika ja thAya che'. niSkarSa tethI savikalpa-nirvikalpa jJAnane yugapad mAnavA bilakula yogya nathI, te baMnene kramika ja mAnavA joIe. 1. 'kathaM manyata iti' iti ka-pAThaH / 2. 'sukhenaivaM' iti Ga-pAThaH / 3. 'rUpAdijJAnAnu0' iti Ga-pAThaH / 4. 'bhAvAcca citrasvabhAvAt anu0' iti ka-pAThaH / 5. 'savikalpAkalpajJAnabhAvaH' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 anekAntajayapatAkA . (tRtIyaH (32) paramAptavacanaviruddhazcAyam, "asthAnametat yad dve citte yugapadutpadyeyAtAm" iti vacanaprAmANyAt / anyArthametaditi cet, ko'syArtha iti vAcyam / bhinnajAtIye neti cet, na, adhikRtajJAnayorapi tattvAt / bhinnAlambane neti cet, na, tayorapi tvanmate bhAvAt / kathaM punarbhAva iti cet, rasAdigatacittasyApi rUpadarzanAbhyupargamAditi / .............. vyAkhyA ........ upacayamAha-paramAptavacanaviruddhazcAyaM paramApta:-bhagavAn buddhastadvacanaviruddhazcAyam-yugapat vikalpAvikalpajJAnabhAvaH / etadevAha asthAnamityAdinA / asthAnamiti etad na nyAyasthAnaM yad dve citte-dve jJAne yugapad-ekadA utpadyeyAtAmiti-evaM vacanaprAmANyAt kAraNAt, paramAptavacanaviruddha iti / anyArthametat paramAptavacanam / iti cet, etadAzaGkyAhako'sya-paramAptavacanasya artha iti vAcyam / bhinnajAtIya na dve citte yugapadutpadyeyAtAm / iti cet, etadAzaGkyAha-na, adhikRtajJAnayorapi-savikalpAvikalpayoH tattvAd bhinnajAtIyatvAt / bhinnAlambane na dve citte yugapadutpadyeyAtAm / iti cet, etadAzaGkyAha-na, tayorapi-bhinnAlambanayorapi tvanmate-tvatpakSe bhAvAt / kathaM punarbhAvo bhinnAlambanayo ........... manetirazmi .. - sahavRttitA mAnavAmAM Aptavacanavirodha : (32) vaLI, savikalpa-nirvikalpa baMne jJAna sahavRtti mAnavAmAM to - tame jene pramANabhUta mAno cho, te tamArA bhagavAna buddhanA vacanano virodha thAya che, kAraNa ke buddhe kahyuM che ke - be jJAna ekasAthe utpanna thAya - evuM kathana nyAyabahirbhata che, arthAt nyAyataH be jJAna eka sAthe thaI zake nahIM." bauddha te Aptavacanano artha "savikalpa-nirvikalpa be yugapad na thAya" evo nathI, paNa bIjo ja koI che. syAdvAdIH to teno bIjo artha kayo? bauddha : artha mecha? - " bhinnatIya zAna yugapa na thAya." syAdvAdI: to pachI savikalpa-nirvikalpa jJAna paNa yugapad zI rIte thaze? kAraNa ke te paNa che to bhinnajAtIya ja ne ! bauddha : to mAvo artha rI| 3 - " minnatu zAna yugapa na thAya. syAdvAdI: paNa tame bhinna hetuka jJAnane paNa yugapatuM mAno cho. savikalpa nAmAdi kalpanAthI yukta che, jyAre nirvikalpa tAdaza kalpanAthI zUnya che, tethI baMne jJAna bhinmajAtIya thayA. 1. 'gamAt / na' iti ga-pAThaH / 2. 'vRddhastadvacana' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA rU00 (33) na cAvikalpakeneti, paJcAnAM prarUpaNAt / na cAta eva na dve, chalamAtratvAt / na cehaiva nyAyyo bharaH, asthAnaprayAsatvAt / na ca nAsthAnaprayAsaH, dvayorupalakSaNatvAt, >> cADyA ... matpakSe? / iti cet, etadAzaGkyAha-rasAdigatacittasyApi pramAtuH rUpadarzanAbhyupagamAt / abhyupagamazca 'atItAdyarthagatavikalpenApi indriyajJAnato rUpAdigrahaNasiddheH' iti vacanAt / na cAvikalpake neti dve citte yugapadutpadyeyAtAmiti / kuta ityAha-paJcAnAM prarUpaNAt 'sa hi vaMzAdivAdayitU rUpaM pazyati' ityAdinA granthena / na cAta eva paJcaprarUpaNAdeva na dve / kuta ityAha-chalamAtratvAt, yatra paJca tatra dve api bhavata iti kRtvA / na cehaiva, prakramAcchalAdau, nyAyyo bharaH tathAvidhAsthArUpaH / kuta ityAha-asthAnaprayAsatvAt / na ca nAsthAnaprayAsa anekAMtarazmi bauddhaH kyAre? kevI rIte? syAdvAdIH tame ja kahyuM hatuM ke - "je pramAtAne, (1) vikalpa koI bhUtakAlIna padArthano cAlato hoya, te pramAtAne te ja vakhate (2) indriyajJAnarUpa nirvikalpasaMvedana dvArA rUpAdinuM grahaNa siddha ja che"- A kathanathI, atItArthaviSayaka savikalpa ane vartamAnArthaviSayaka nirvikalpa - ema bhinnaviSayaka baMne jJAnane tame yugapadu mAnyA che. (33) bauddha to Avo artha karIzuM ke - "avikalpa be jJAna yugapad na thAya." syAdvAdI: paNa tame to avikalpajJAnane paNa yugapad mAno cho, kAraNa ke tame ja kahyuM hatuM ke - "eka ja vyakti (1) vAMsaLI vagADanAranuM rUpa paNa jue che, (2) zabda paNa sAMbhaLe che, (3) gaMdha paNa suMghe che, (4) rasa paNa AsvAde che, ane (5) sparza paNa kare che - A kathanathI, tame pAMca avikalpa jJAnane yugapadu mAnyA che. bauddhaH yugapa6 pAMca avikalpa mAnIe to vAMdho zuM? kAraNa ke Akhe to be avikalpano ja yugapatu niSedha karyo che, pAMcano nahi. syAdvAdIH are ! A to tame jabarUM chala karo cho ! jayAM pAMca hoya tyAM to be sutarAM Ave che, tethI 'be avikalpano yugapad niSedha' pAMca avikalpa aMge paNa lAgu paDaze ja. ane A rIte AvA chalamAM vizvAsa rAkhavo te jarAya ucita nathI, kAraNa ke, Avo (pAMca hoya paNa be na hoya tevo artha karavAno) prayAsa ucita ja nathI. kAraNa ke be na hoya ema kahevAthI, upalakSaNathI pAMca na hoya tema samajI ja levAnuM che... SaDravijJAnamAMthI pAMca avikalpa che ane chaThThuM savikalpa che, kAraNa ke chaThThAmAM mana dvArA vicAraNA (vikalpa) thAya che. 1. prekSyatAM ra60tama pRSTham ! 2. 28ratama99tena . For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH anyathA yatra paJca na tatra dve ityatikauzalamAptasya, tryAdInAmapi pratiSedhApatteH // (34) syAdetadalamanena vAgjAlena, savikalpe notpadyate iti vacanAt / na, atra pramANAbhAvAt, tadvivakSAyA atyakSatvAt, bAdhakavacanAbhAvAt, bhAve'pi tadartha ja thAkyA . eSaH, kintvasthAnaprayAsa eva / kuta ityAha-dvayorupalakSaNatvAt paJcAdInAm / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-upalakSaNatvAnabhyupagame yatra paJca na tatra dve ityatikauzalamAptasya ityupahAsavacanam / ata evAha-tryAdInAmapi pratiSedhApatteH kAraNAt / / . syAdetadalamanena vAgjAlena-anantaroditena, savikalpe notpadyete dve citte yugapaditi vacanArthAt kAraNAt, alamanena / etadAzaGkyAha-na, atra-vacanArthe, pramANAbhAvAt / abhAvazca tadvivakSAyAH-AptavivakSAyA atyakSatvAt / atItyAkSam-indriyaM vartata ityatyakSA tadbhAvastasmAt, parokSatvAdityarthaH / atyakSA'pi vacanAntarAvaseyA bhaviSyatItyAha-bAdhakavacanAbhAvAt / avikalpayogapadyAbhidhAyi bAdhakaM vacanam, atra na ca tadastIti garbhaH / anekAMtarazmi .. jo tema na mAno to "be na hoya' ema kahenAra tamArA Akhe 3-4-5no niSedha na karyo, evuM te temanI akuzalatA ja pragaTa karanAruM thaze... Azaya e che ke, pAMcamAM be AvI ja jAya che, jenI pAse karoDa rUpiyA hoya, tenI pAse hajAra rUpiyA to sutarAM kahevAya ja... tethI be avikalpanuM yugapad niSedhaka vAkya, pAMca avikalpano paNa yugapadU niSedha karaze ja... Ama, Aptavacanano kevo paNa artha karavAthI tamArA mate asaMgati UbhI ja rahe che, tethI savikalpa-nirvikalpanI sahavRttitA mAnavI bilakula yogya nathI. (34) bauddha: tame kahela vAjALathI saryuM... pUrvokta arthamAM doSa Ave che, to Aptavacanano ame Avo artha karIzuM - "savikalpa be jJAna yugapadu na thAya have to koI ja doSa nahIM rahe ne ? syAdvAdI: paNa Aptavacanano Avo ja artha thAya - emAM koI pramANa nathI. kAraNa ke AptanI vivaphA to atIndriya che, arthAt A vacanathI Aptane zuM kahevAnI icchA che - tevuM indriya dvArA jANI zakAya nahIM... phalataH Aptane yugapatarUpe savikalpano ja niSedha karavo che, avikalpano nahIM - evuM nizcita thaI zake nahIM. bauddha: paNa evuM bAMdhakavacana maLI jAya ke - "avikalpa to yugapadu paNa thaI zake che" to pachI to prastutavAkyathI, mAtra savikalpano ja yugaparUpe niSedha mAnazo ne? syAdAdI paNa tevuM bAdhakavacana maLatuM ja nathI. te vacana, ke je avikalpano yugaparUpe na thavAmAM bAdhaka hoya, arthAt avikalpanI yugapatarUpatA batAvato hoya. 2. 'tadevAda' ti -pATha: For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 302 nizcayAyogAt, vineyAnuguNyato'nyathA'pi tadvacanapravRtteH / (35) sA'bhiprAyikyeveti cet, kastasyAbhiprAya iti ka etad veda ? yo yuktibAdhito na sa sa iti cet, kaH - rahyA .... upacayamAha bhAve'pItyAdinA / bhAve'pi bAdhakavacanasya "paJca bAhyavijJAnAni bhikSavaH ! yugapadutpadyante'' ityAdeH / kimityAha-tadarthanizcayAyogAt avikalpajJAnAnAM yugapad bhAvastadarthastannizcayAyogAt / ayogazca vineyAnuguNyataH-ziSyAnuguNyena, anyathA'pi-zrautaM zabdArthaM vihAyApi tadvacanapravRtteH-AptavacanapravRtteH brAhmaNamRtajAyA'mRtavaMcanavat / setyAdi / sAtadvacanapravRttiH AbhiprAyikyeva abhiprAyeNa nirvRttA AbhiprAyikI, abhiprAyastathArthadarzanam / iti cet, etadAzaGkyAha-kastasya-Aptasya abhiprAyaH ? arthayAthAtmyamadhikRtya kimavikalpayogapadyameva uta vikalpayogapadyamiti ? ka etad veda-etajjAnAti ? hyasau - anekAMtarazmi ja bauddha kema nathI maLatuM? buddhe ja kahyuM che ke - panna vAvijJAnAni mikSava: ! yu kudyantakahe bhikSuo ! bAhya pAMca vijJAno ekI sAthe utpanna thAya che..." - Ama, bAdhakavacana hAjara ja che. syAdvAdI: paNa te bAdhakavacanano "avikalpa yugapad utpanna thaI zake" - Avo ja artha che - evo nizcaya thaI zakto nathI, kAraNa ke A vacana to dezanArUpa che ane dezanA to - mULa zabdArthane choDIne - zrotAne anusAre bIjA arthaparaka paNa hoI zake che. jema ke - eka brAhmaNane potAnI patnI para gADha rAga hato... ekavAra te marI gaI... chatAM paNa, brAhmaNane ekAeka AghAta na lAgI jAya e mATe "hajI jIve che evo upadeza apAyo - A pramANe "parza..." e vacananI pravRtti, zrotAne anusAra, anya arthaparaka paNa hoI zake... phalataH "sthAnametat..." vAkya dvArA, yugaparUpe avikalpano paNa niSedha thaze ja... - buddhavacanathI avikalpanA paNa yugapaniSedhanI zakyatA (35) bauddha : jevo padArtha dekhAya tevo abhiprAya pravarte che ane AvA abhiprAyapUrvaka AptavacananI pravRtti thAya che... prastutamAM padArthane AzrayIne, yugaparUpe avikalpano ja abhiprAya pravarte che, vikalpano nahIM... phalataH "sthAna.." e abhiprAyapUrvaka vacanapravRttithI, yugaparUpe avikalpano nahIM, paNa vikalpano ja niSedha thaze. syAdvAdI: paNa padArthane AzrayIne, Aptano abhiprAya "(1) avikalpanI yugapattArUpe pravarte che, ke (2) vikalpanI yugapattArUpe..." e to ApaNA jevA chadmastha pramAtA zI rIte jaNI zake? che ane tevuM na jaNAya, to ApaNe zI rIte kahI zakIe ke, "AptanA abhiprAyamAM avikalpa yugaparUpe jaNAya che, mATe "asthAna..." dvArA vikalpano ja yugapadUrUpe niSedha thaze. 2. 'vavanAt' rUti -pATha: I For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 anekAntajayapatAkA (tRtIya punarasau bhavato'bhipretaH ? vikalpadvayAyugapadbhAva iti cet, kA khalvanyathA yukti-bAdheti kathanIyam / tathA'nanubhava eveti cet, so'vikalpakadvaye'pi tulya evetyuktam / na ca >> vyAkyA che , pRthagjanaprajJAviSaya ityarthaH / ya ityAdi / yo'bhiprAyo yuktibAdhitaH-yuktivirahitaH na sa sa iti-nAsau tadabhiprAyaH, arthayAthAtmyamadhikRtyeti prakramaH / iti cet, etadAzaGkyAha-kaH punarasau-abhiprAyo bhavato'bhipretaH ? vikalpetyAdi / vikalpadvayAyugapadbhAvo'bhiprAyaH 'asthAnametat' ityAdi sUtrai / iti cet, etadAzaGkyAha-kA khalvanyathA vikalpadvaya anekAMtarazmi ... bauddha ApaNane temano abhiprAya bhale na jaNAya, paNa sIdhI vAta che, ke je abhiprAya yuktibAdhita hoya, te to Aptano nathI ja hovAno. syAdvAdI: paNa Aptagata evo kayo abhiprAya tame mAno cho, ke je yuktithI bAdhita na hoya ? bauddhaH "be vikalpa yugapad nathI hotA" - evo ja Aptano yukti abAdhita abhiprAya che. syAdvAdI: paNa "vikalpa yugapad paNa thAya" - evo Aptano abhiprAya hovAmAM paNa kyAM koI yuktibAdhA che? bauddha : kema nahIM? avazya che, kAraNa ke "vikalpo yugapad thatAM nathI" evo ja anubhava thAya che ane A anubhava ja vikalpanI sahavRttitAmAM bAdhaka che. syAdvAdIH evo anubhava to avikalpa aMge paNa samAna ja che, kAraNa ke "avikalpo yugapa thatAM nathI" - evo paNa anubhava thAya che ja ane Avo anubhava to avikalpanI sahavRttitAmAM paNa bAdhaka bane ja. bauddhaH avikalpano yugaparUpe zuM kharekhara anubhava nathI thato? syAdvAdIH hA, kharekhara nathI thato, kAraNa ke Ano uttara "A badhA jJAna jo atyaMtabhinna hoya, to "badhAno avagama yugapa thAya che' evo bodha konAthI thaze? te ja jJAnathI, ke koI anyajJAnathI?..." ityAdi graMthathI, ame pahelA ja kahI gaMyA... ja ahIM graMthanAM phakarAno zabdArtha A rIte besADavo - bauddha : AptavacanapravRtti abhiprAyikI hoya che - jema tema nahIM.... eTale "sthAnakSetan..." vacana paNa AbhiprAyika che... syAdvAdIH koNa teno abhiprAya jANe che? (temano abhiprAya vikalpadrayanA niSedhano? ke avikalpadrayanA niSedhano?). bauddha H je yuktibAdhita hoya te abhiprAya te vacanano nathI... 1. 'tathA'nanubhavata eveti' iti ka-pAThaH, pUrvamudrite tu 'tathAnubhavaH' iti pAThaH / 2. prekSyatAM 292tama pRSTham / rU. prekSyatAM 214tama pRSTham | For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vikalpayorasadaMzAnuvedhatazcittataiva yuktA // ( 36 ) na ca tatsvasaMvido vastutvenAyamanaparAdhaH, tattadvyatiriktetaravikalpa vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA zuM vyAvyA yugapadbhAve yuktibAdheti etat kathanIyam / tathA vikalpadvayayaugapadyena anubhava eva yuktibAdhA / iti cet, etadAzaGkyAha-so'vikalpadvaye'pi yaugapadyenAnanubhavastulya evetyuktaM prAk 'kiJca kuto'yamamISAmatyantabhede yugapat sarvAnubhava ityavagamaH' ityAdinA sUtreNa / upacayamAha na cetyAdinA / na ca vikalpayoH asadaMzAnuvedhataH kAraNAt avidyamAnapratibhAsitvAbhyupagamena cittataiva yuktA, yadasatpratibhAsi tadasadeveti bhAvanIyam // parAbhiprAyamAha na cetyAdinA / na ca tatsvasaMvidaH - vikalpasya svasaMvido vastutvena hetunA ayam- asadaMzAnuvedhatazcittatA'yogalakSaNa: anaparAdhaH - adoSo / na ca kuta ityaahOM anekAMtarazmi . niSkarSa H tethI 'arthAname...' e Aptavacana sAthe, savikalpa-nirvikalpanI sahavRttitAno spaSTa virodha che, mATe SavijJAna ke savikalpa-nirvikalpa jJAnane yugapad mAnI zakAya nahIM. * bauddhamate savikalpa jJAnanI cittatA asaMbhavita bauddho vikalpano viSaya 'sAmAnyAkAra' mAne che, A sAmAnyAkAra vAstavamAM che ja nahIM, mAtra buddhikalpita che - A pramANe bauddho, avidyamAna evA sAmAnyAkAranA pratibhAsIrUpe vikalpano svIkAra kare che... 304 paNa, viSayano AkAra jJAnamAM Avato hovAthI - asastunA asadaMza=asadAkA2no anuvedha thatAM - vikalpanI to cittatA ja nahIM rahe, kAraNa ke spaSTa vAta che ke, dareka jJAna mAtra sastuno ja pratibhAsa kare che, asastuno pratibhAsa karanAra jJAna to kharekhara asad ja che, arthAt che ja nahIM. <$ Azaya : bauddha kahe che - 'JasthAna...'mAM be 'citta'no niSedha che, tethI syAdvAdI kahe che H vikalpa e citta ja nathI to 'ahvAna...'no abhiprAya be vikalpano niSedha zI rIte hoI zake ? syAdvAdI : to kayo abhiprAya tame mAno cho ? bauddho : be vikalpono abhAva... syAdvAdI : tenAthI viruddha (be vikalpano bhAva) mAnavAmAM yuktibAdhA zuM ? (36) bauddha H vikalpano viSaya bhale asat hoya, paNa tenI svasaMvik to vAstavika hovAthI, 'asadaMzanA joDANathI tenI cittatA nahIM rahe' - evuM nahIM bane. 2. 'tata: svasaMvio' kRti -pATaH / bauddho : be vikalpa sAthe thatAM hoya tevo anubhava nathI thato... syAdvAdI : tema to be avikalpa sAthe thatA hoya tevo anubhava paNa nathI thato - je ame siddha karI gayA chIe ane to 'prasthAnametat'no abhiprAya be avikalpano yugapad abhAva che, tevuM paNa kahI ja zakAze... 2. samIkSyatAM 292tamaM pRSTham / rU. 'na vA kRti -pAi: For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 anekAntajayapatAkA (tRtIya: doSApatteH, anyathA tadayogAditi yatkiJcidetat // (37) ataH sAmAnyenaivobhayacittapratiSedhopapatteH, AptavacanaprAmANyAt, tathA tattadvyatiriktetaravikalpadoSApatteH-tasyAH-svasaMvidastadvyatiriktetaravikalpadoSApatteHasadaMzavyatiriktAvyatiriktavikalpadoSaprasaGgAt / sA hi svasaMvidasadaMzAd vikalpAnuvedhakAd vyatiriktA vA syAdavyatiriktA vA / vyatiriktatve tasyeti saGgAyogaH / avyatiriktatve tasyApi vastutA, svasaMvido vA avastutetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame tadayogAt-tatsvasaMvido'yogAt / tathAhi-yadi sA tato na vyatiriktA nApyavyatiriktA na vikalpa eveti, kutastatsvasaMvidityAlocanIyam / iti-evaM yatkiJcit-asArametat yaduta 'tatsvasaMvido vastutvenAthamanaparAMdha:' rUti | apAntarAlapUrvapakSamadhikRtyopasaMhAramAha ata ityAdinA / ata:-asmAt kAraNAt sAmAnyenaivobhayacittapratiSedhopapatteH, prakramAdadhikRtasUtre 'asthAnametat' ityAdau savikalpA - anekAMtarazmi che (AzayaH badhA jJAno svarUpanA saMvedananI apekSAe abhrAnta ja che, eTale vikalpamAM paNa je "svasaMvedana' rUpa svarUpa che, te vAstavika ja che (bAhyArthasaMvedana rUpa svarUpa nahIM) ane eTale tenI cittatA mAnavAmAM koI bAdha nathI...) syAdvAdI: paraMtu A paNa ayukta che, kAraNa ke te svasaMvid vikalpanA asadaMzathI (1) bhinna che, ke (2) abhinna ? (1) bhinna mAnazo, to viMdhya-himAlayanI jema svasaMvidrano asadaMzAnuviddha vikalpa sAthe saMbaMdha ja nahIM ghaTe, ane (2) abhinna mAnazo, to svasaMvithI abhinna thatAM - asadaMza paNa vAstavika banI jaze, athavA to - asadaMzathI abhinna thatAM - svasaMvid paNa avAstavika banaze. bauddha paNa asadaMzathI svasaMvidhUne ame bhinna paNa nathI mAnatA ne abhinna paNa nathI mAnatA. syAdvAdIH to to e vikalpa ja nahIM rahe, ane to pachI svasaMvid zI rIte raheze? eTale tame je kahyuM ke "te svasaMvid vastu hovAthI A doSa nathI" - te asAra che. * sAmAnya-vizeSarUpatAsAdhaka saMvedanasiddhino upasaMhAra * (37) tethI "be jJAna yugapadU nathI thatAM" - e AptavacanathI, sAmAnyathI ja be cittanI sahavRttitAno niSedha thAya che.... arthAtu, savikalpa ke avikalpa, be cittano niSedha thAya che... eTale (1) be savikalpa yugapad na thAya, (2) be avikalpa yugapa6 na thAya, (3) savikalpa-avikalpa yugapad na thAya. Ama, AptavacananA prAmANyathI, ekakALe to mAtra eka ja jJAna mAnavuM joIe. ane 1. asadaMzetyAderAbhya doSApatteH iti paryantako'dhikaH pAThaH k-prtau| 2. 'sayoGgAyogaH' iti k-paatthH| 3. prekSyatAM 304tama pRsstthm| 4. samIkSyatAM 299tamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 306 'nubhavabhAvataH siddhamindriyadvArAnusAryeva vijJAnamAviSTAbhilApam 'ahirahiH' ityevmAri ! __ (38) na cedaM nendriyanimittam, tadbhAvabhAvitvAnuvidhAnAt, andhAderanutpatteH / ja vyarahyA vikalpobhayacittapratiSedhopapatteH / kimityAha-AptavacanaprAmANyAt kAraNAt, tathA'nubhavabhAvataH-ekacittarUpatvenAnubhavabhAvataH siddhaM-pratiSThitam / kimityAha-indriyadvArAnusAryeva vijJAnam IhAdikrameNa AviSTAbhilApam 'ariharahiH' ityevamAdi / 'Adi'zabdAt tadanyaivaMvidhaparigrahastadapi siddhamityarthaH / ihaivopacayamabhidhAtumAha-na cetyAdi / na ca idaM nendriyanimittam / kiM tarhi ? indriyanimittameva / kuta ityAha-tadbhAvabhAvitvAnuvidhAnAt-indriyabhAvabhAvitvAnukaraNAt / tadevAha ... anekAMtarazmi .... anubhava paNa eka jJAnano ja thAya che. niSkarSaH tethI (1) indriyAnusArI=indriyanA kAraNe thatuM, (2) AviSTAbhilApa=zabdathI mizritarUpe thanAra, (3) yojaka="sApa-sApa' evA zabdone joDanAra, (4) darzaka=arthane batAvanAra, (5) dhArAvAhI IhA-avAyAdi krame thanAra, (6) vyavahArabIja=sApa vagerenA vyavahAranuM kAraNa evuM sarpaviSayaka matijJAna siddha thAya che, AvA bIjA paNa jJAno samajavA - A badhA jJAno, avagraha aMzane laIne sAmAnyAkArarUpa ne IhA aMzane laIne vizeSAkArarUpa - Ama, sAmAnyavizeSAkArarUpa hovAthI, A jJAno dvArA vastunI sAmAnya-vizeSarUpatA nibaMdha siddha thaze. - prastuta saMvedananI indriyAnusAritA (38) prazna : uparokta AviSTAbhilApa saMvedana, zuM indriyanA kAraNe thAya che? uttaraH hA, kAraNa ke (1) indriya hoya to ja te jJAna thAya che, ane (2) indriya na hoya to tAdeza jJAna paNa nathI thatuM, jema ke aMdhane... Ama, anvaya-vyatirekathI siddha thAya che ke, te jJAna indriyanimittaka ja che. ja phalataH "eka ja vakhate sAmAnyAkArarUpa avikalpa ane vizeSAkArarUpa savikalpa baMne sAthe thatAM hovAthI - bhramanA kAraNe eka ja jJAna sAmAnya-vizeSAkAra lAge che, paNa kharekhara tevuM eka saMvedana che ja nahIM. mATe te saMvedanathI vastunI sAmAnya-vizeSatArUpatA siddha nahIM thAya" - te badhuM kathana parAsta thAya che. che have, A saMvedananA (IndriyAnusAritAdi) keTalAka aMzane laIne, pUrvapakSI prastutasaMvedananuM khaMDana karavA dalIlo karaze, paNa graMthakArazrI sacoTa nirAkaraNa karaze ane sAthe te aMzonuM suMdara svarUpa paNa batAvaze... aMdhane cakSurindriya nathI, mATe rUpajJAna nathI thatuM, badhirane zrotrendriya nathI, mATe zabdajJAna nathI - Ama darekamAM, indriyavyApAranA abhAve jJAnano abhAva samajavo. 1. samIkSyatAM 246-247tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 anekAntajayapatAkA (tRtIyA indriyAdavikalpajanma, tata idamiti tadanutpattiriti cet, na, AdyavidyutsampAtAdau tadbhAve'pi tadabhAvAt / sa mAnasAbhAvato'bhAvo nAkSavyApArAbhAvata ityato'doSa iti ja vyathyi ane andhAderanutpatteH / 'Adi'zabdAdavyAMpatendriyagrahaH / indriyAdityAdi / indriyAt sakAzAt avikalpajanma-avikalpotpAdaH tataH-avikalpAt idaM-vijJAnamAviSTAbhilApam iti-evaM tadanutpattiH-andhAdevivakSitavijJAnAnutpattiH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, AdyavidyutsampAtAdau, 'Adi'zabdAt tadanyAdbhutadarzanagrahaH, tadbhAve'pi-indriyAdavikalpajanmabhAve'pi tadabhAvAt-AviSTAbhilApavijJAnAbhAvAt / sa mAnasAbhAvataH-svaviSayAnantaraviSayasahakArI........................................ anekAMtarazmi ...... .. ... - indriyanimitta aMge bauddhAzaMkAno nirAsa bauddha indriyathI avikalpajJAna thAya ane avikalpathI te AviSTAbhilAparUpa saMvedana thAya - Avo kArya-kAraNabhAva hovAthI, savikalpano anvaya-vyatireka, indriya sAthe nahIM, paNa avikalpa sAthe che ane avikalpa na hovAthI ja, aMdhAdine AviSTAbhilAparUpa saMvedana nathI thatuM. phalataH sazabdaka saMvedana, avikalpAnusArI che, indriyAnusArI nahIM. syAdvAdIH avikalpanI kAraNatA vyabhicarita che, kAraNa ke jyAre pahelI vijaLI paDe, tyAre indriyathI avikalpanI utpatti thavA chatAM paNa - te avikalparUpa kAraNa hovA chatAM paNa - AviSTAbhilAparUpa vijJAna kyAM thAya che? to pachI savikalpa saMvedananA kAraNa tarIke "avikalpane zI rIte mAnI zakAya ? boddha tyAM indriyavyApAra na hovAthI savikalpajJAna nathI thayuM tema nathI, paNa "mAnasa' na hovAthI ja sazabdajJAna nathI thayuM. tAtparya e che ke, sazabdajJAnanuM kAraNa "mAnasa' che. A mAnasanuM (1) upAdAnakAraNa indriyajJAna che, ane (2) sahakArI kAraNa svalakSaNarUpa viSaya che... tethI (1) indriyajJAnarUpa upAdAna vyabhicAranA be prakAra che : (1) anvaya, ane (2) vyatireka... (1) kAraNasattve'pi kAryasya asattvam - rAsabhasattve'pi ghaTasya asattvam / (2) kAraNAsattve'pi kAryasya sattvam - rAsabhAsattve'pi ghaTasya sattvam / prastutamAM prathama vyabhicAra levo, kAraNa ke avikalpa hovA chatAM paNa, savikalparUpa kArya nathI thatuM. AMkha khullI hoya ne acAnaka vIjaLIno jhabakAro thAya, tyAre avikalpa thAya, paNa te dhyAnathI na joyuM hovAthI vikalpa na thAya... ka kharekhara to ahIM indriyano vyApAra nathI, mATe ja vikalpa nathI thato, tethI kAraNa tarIke IndriyavyApAra' mAnavo joIe... evuM jainamata siddha karavA mAge che. (Azaya : di: di: evuM jJAna indriyajanya che, IndriyathI avikalpa ane tenAthI savikalpa evuM nahIM... paNa savikalpakALe paNa indriyavyApAra joIe ja...) rU. pUrvamukite tvatra "cAta' 2. 'miti tataktanu' ti -pati:. 2. 'vyAvRndriya.' ti -pAta: iti pAThasyAzuddhiH, atra tu D-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 308 ndriyajJAnajanitamAnasAbhAvena abhAvaH, AviSTAbhilApavijJAnAbhAvaH / nAkSavyApArAbhAvataHnendriyavyApArAbhAvena ityataH asmAt kAraNAt adoSaH, 'AdyavidyutsampAtAdau tadbhAve'pi tadabhAvAt' ityayamanaparAdhaH / iti cet, etadAzaGkyAha-nAtra 'sa mAnasAbhAvataH' ityAdau vyArahyA che.... kAraNathI, ane (2) indriyajJAnanA svalakSaNarUpa viSaya pachI thatAM svalakSaNarUpa sahakArIthI "mAnasa' jJAna utpanna thAya che. | zabdArtha viSaya indriyajJAnanA viSayabhUta svalakSaNarUpa viSayanI anantara= dvitIyakSaNarUpa sahakArInI sahAyatAthI, indriyajJAnarUpa upAdAnakAraNa (=samanattarapratyaya) je manovijJAnane utpanna kare che, tene "mAnasa kahevAya che. Azaya e che ke, indriyajJAna, je viSayaNathI utpanna thAya che, te ja viSayanI dvitIyakSaNa jemAM viSayarUpe sahakArI kAraNa hoya ane indriyajJAna jemAM upAdAnakAraNa hoya, te indriyajJAnAnantarabhAvI jJAnane "mAnasa' pratyakSa kahevAya che, jene bauddho pratyakSacatuSTayamAM bIjA pratyakSa tarIke svIkAre che. sArAMzaH A mAnasa pratyakSathI, AviSTAbhilAparUpa saMvedana thAya che, paNa prastutamAM, vIjaLI vakhate tevuM mAnasa jJAna ja thatuM nathI ane tethI ja tyAM AviSTAbhilAparUpa saMvedana nathI thatuM, mATe indriyavyApAra na hovAthI sazabda saMvedana nathI thayuM - ema nahIM kahI zakAya. A svalakSaNa to kSaNika hovAthI bIjI kSaNe naSTa thaI jaze, tyArabAda bIjuM svalakSaNa utpanna thaze, je mAnasa'mAM sahakArI kAraNa che. * "tasmAdindriyavijJAnAnantarapratyayodbhavaM / mano'nyameva gRhNAti viSayannAndhadaka tataH // " - pramANavArtti03/ 244 // "svaviSayAnantaraviSayasahakAriNendriyajJAnena samanantarapratyayena janitaM manovijJAnaM mAnasam // " - SaDdarzanasamuccaya TIkA kA0 pR.62||"svvissyaanntrvissyshkaarinnendriyjnyaanen samanantarapratyayena janitaM tnmnovijnyaanm|" - nyAyabindu 1/9 // "sva AtmIyo viSaya indriyajJAnasya / tasyAnantaraH na vidyate'ntaramasyeti / antaraM ca vyavadhAnaM vizeSazcocyate / tatazcAntare pratiSiddhe samAnajAtIyo dvitIyakSaNabhAvyupAdeyakSaNa indriyavijJAnaviSayasya gRhyate / tathA ca satIndriyajJAnaviSayakSaNAduttarakSaNa ekasaMtAnAntarbhUto gRhItaH / sa sahakArI yasyendriyavijJAnasya tattathoktam / " - dharmottarIyaTIkA // pratyakSanA cAra prakAra mAne che : (1) indriyajJAna, (2) mAnasa, (3) svasaMvedana, ane (4) yogIjJAna... teonuM saMkSipta svarUpa A pramANe che : (1) je jJAna indriyane AzrayIne thatuM hoya te. (2) potAnI viSayakSaNanI anaMtara viSayaNa jenI sahakArI che, tevA indriyajJAnarUpa samanantarapratyaya vaDe utpanna thayeluM manovijJAna... (3) sarva citta (=arthamAtragrAhI jJAna) ane caitta (=vizeSAvasthAgrAhI sukhAdi)nA AtmasaMvedanarUpa jJAna... (4) sapadArthanI bhAvanAnA prakarSanA parvatathI janmanAruM jJAna... - bauddhane evuM sAbita karavuM che ke, "mAnasa' na hovAthI ja te sazabdajJAna nathI thayuM - AvuM sAbita karavA pAchaLa bauddhano Azaya e che ke, sazabdajJAnano anvaya-vyatireka "mAnasa' sAthe ja siddha thaze, indriya sAthe nahIM... phalataH indriyo kAraNa na banavAthI, tenI indriyAnusAritA nahIM rahe.... 2. prekSyatAM rU07tama pRSTham | For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................ 309 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH cet, na atra kiJcidubhayasiddhaM pramANamiti yatkiJcidetat / (39) tathAvidhavikalpAnutpattireva pramANamiti cet, na, asyA eva vivAdagocarApannatvAt / ata eva etanniIterayamadoSa iti cet, na, cakSurvyApArAbhAve'pyasyAH samAnatvAditi // ............ vyAkhyA ................ kiJcidubhayasiddhaM-vAdiprativAdipratiSThitaM pramANam akSavyApArApohena mAnasanibandhanatvavyavasthApakam / iti-evaM yatkiJcidetat, asAramityarthaH / tathAvidhetyAdi / tathAvidhavikalpAnutpattireva-AviSTAbhilApavijJAnAnutpattirevetyarthaH / pramANamakSavyApArAbhAvena mAnasanibandhanatvavyavasthApakatvam / iti cet, etadAzaGkyAha-na, asyA eva-tathAvidhavikalpAnutpattereva vivAdagocarApannatvAt, vipratipattiviSayatvAditi yo'rthaH / ata evetyAdi / ata eva-tathAvidhavikalpAnutpattereva sakAzAt, etannirNIte:-'sa mAnasAbhAvato'bhAvo nAkSavyApArAbhAvataH' ityetannizcayAt kAraNAt ayam-anantaroditaH na, 'asyA eva vivAdagocarApannatvAt' iti adoSaH-anaparAdhaH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, cakSurvyApArAbhAve'pyasyAH-ata eva tannirNIteH samAnatvAt-tulyatvAditi / tathAhi-ata eva tathAvidhavikalpAnupapattereva * manetirazmi *..... syAdvAdIH AviSTAbhilAparUpa saMvedana "akSavyApAranA abhAve nahIM, paNa mAnasanA abhAve ja nathI thayuM" - evuM mAnavA mATe mAnasa-savikalpano kAryakAraNabhAva mAnavo paDe ane te mAnavA bhATe tamane-amane banene siddha me prbhaae| nathI...isata: mAnasa novAthI nathI thayuM - me na kahI zakAya. (39) bauddhoH ahIM AviNabhilAparUpa saMvedananI anutpatti ja pramANa che, arthAt tathAvidha saMvedananI utpatti nathI thatI ethI ja siddha thAya che ke "mAnasa ane savikalpa vacce kAryakAraNabhAva cha." syAdvAdI : savikalpAbhAvanuM kAraNa mAnasAbhAva che, indriyavyApAra nahIM evuM tamane siddha karavuM che, tenA mATe savikalpa-mAnasa vacce kAryakAraNabhAva siddha karavo paDe. tenA mATe pramANa zuM? to tame kaho cho ke - savikalpAbhAva ja temAM pramANa... (te savikalpAbhAva mAnasAbhAvane kAraNe che bhane bheTave aary4|25 mA siddha thAya..) 54(mabhe hI chIme -) te saviyAmA, mAnasAbhAvane kAraNe ja che ke nahIM? e ja to hajI vivAda che (zenA kAraNe savikalpano abhAva che? eno ja to hajI nirNaya thayo nathI, to tevA savikalpAbhAvane pramANa tarIke zI rIte mUkAya?) bauddha : savikalpAbhAva hovAthI ja nirNaya thAya che ke, savikalpAbhAva mAnasAbhAvane kAraNe cha... bheTato tame sApela hoSa nathI.... syAdvAdI evo nirNaya to cakSuvyApAranA abhAvane paNa samAna ja che, arthAt tathAvidha 1. 'bhAvato bhAvo' iti ka-pAThaH / 2. 'yata eva' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 310 (40) kiJca idamapi mAnasaM tadviSayamAtragrAhakatvena na tadbhinnazaktikamiti, kiJcAnena / niraMzaikasvabhAvatvAcca vastuno'nubhavo'pi na paTIyAnapaTIyAMzca yujyate, cAhyA ... sakAzAt, etannirNIteH so'kSavyApArAbhAvato'bhAvo na mAnasAbhAvataH ityetannizcayAt kAraNAt ityapi vaktuM zakyatvAt tulyatvamiti bhAvanIyam // abhyuccayamAha kiJcetyAdinA / kiJca idamapi mAnasaM svaviSayAnantaretyAdilakSaNavat, tadviSayamAtragrAhakatvena, prakramAdakSajJAnaviSayamAtragrAhakatvena hetunA, svalakSaNamAtragrAhakatvenetyarthaH, na tadbhinnazaktika-nAkSajJAnabhinnazaktikamiti / kiJcAnena-parikalpitena tathAvidhavikalpotpattau samAnametadakSajJAneneti bhAvaH // pakSAntaraparijihIrSayA''ha-niraMzaikasvabhAvatvAcca kAraNAd vastuno'nubhavo'pi, prakramAt tadanubhavaH, na paTIyAnapaTIyAMzca yujyate, niraMzaikasvabhAvatvAd vastunastathAvidhaika anekAMtarazmi ... vikalpanI utpatti na thavAthI, Avo paNa nirNaya thaI ja zake che ke, "mAnasanA abhAve nahIM, paNa indriyavyApAranA abhAve ja AviSTAbhilAparUpa saMvedana nathI thatuM" - A rIte to sazabda saMvedanano anvaya-vyatireka indriyavyApAra sAthe ja sAbita thatAM, tenI indriyAnusAritA avazya ghaTaze. * mAnasanuM astitva ja asaMbhavita : (40) sazabda saMvedananAM kAraNa tarIke, tame je "mAnasajJAna" mAno cho, te mAnasa to, indriyajJAnanA viSayabhUta svalakSaNanuM ja mAtra grahaNa kare che, te sivAya tenA dvArA to kazuM grahaNa thatuM ja nathI ane tethI to indriyajJAna karatAM, mAnasajJAnanAM judA zakti-sAmarthya siddha ja nahIM thAya, to pachI AvA nirarthaka mAnasanI kalpanAthI zuM? phalataH sazabdasaMvedananI utpattimAM, kAraNa tarIke "mAnasa mAnavAnI bilakula jarUra nathI, te kAma to indriyajJAnathI thavuM zakya ja che... - niraMza vastuvAdImate tAdazAnubhAvasaMbaMdhI paTu-apaTutAnI asaMgati - bauddho ema mAne che ke, svalakSaNano tIvra anubhava ja vikalpajJAnanuM kAraNa che, maMda anubhava nahIM, arthAt svalakSaNano utkaTa anubhava thayo hoya, to ja tenA dvArA vikalpanI utpatti thaI zake, anyathA nahIM - Ama, jJAnanAM (1) paTu, ane (2) apaTu - ema be svarUpa mAne che. paNa teonuM graMthakArazrI sacoTa nirAkaraNa karatA kahe che ke, tame to vastune niraMza-ekasvabhAvI " vivaUK - 25. tadanumava rUti . tasva-svatnazaricAnumavA, paro di tIva: svanakSaNAnubhavo virutvajJAnadetu, na punastira iti pratipadyate / / For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH atyantAsata utpAdena sarvathA hetvananvayato'bhyAsavAsane ca; anyathA'sampUrNavastugrahaNamapi - vyArA che svabhAvasyaivAsya bhAvAt; tadetadbhedo'pi na tathAvidhavikalpotpattyanutpattinimittamiti prakRtayojanA / tathA atyantAsata utpAdena hetunA anubhavasya sarvathA hetvananvayataH kAraNAt tattathAbhAvAbhAvena abhyAsavAsane ca, 'anubhavasya na yujyate' iti vartate, paunaHpunyakaraNamabhyAsaH, pUrvAnubhUtasaMskArAnuvedhazca vAsanA, naite atyantAsata utpAde bhavata iti bhAvanIyam / itthaM anekAMtarazmi che mAno cho ane tethI teno anubhava paNa niraMza-ekasvabhAvI ja raheze, to pachI - te niraMza ekasvabhAvI anubhavanA - (1) paDha, (2) apaTu evA be bheda zI rIte thaI zake ? e rIte, paTu-apaTu jevA jo koI bheda ja nahIM hoya, to zI rIte kahI zakAya? ke vikalpanI utpattinuM kAraNa paTuanubhava ja che, apaTuanubhava nahIM.. * tAdazAnubhAvasaMbaMdhI abhyAsa-vAsanAnI paNa asaMgati - (1) abhyAsa = eka ja viSayanuM vAraMvAra Asevana... (2) vAsanA = pUrve anubhavelA, saMskAronuM joDANa... bauddho, atyaMta asatpadArthanI utpatti mAne che, arthAt je vastu utpanna thAya che, te vastunuM, pUrve dravyarUpe paNa astitva nathI mAnatA... paNa A rIte, asanI utpatti mAnavAmAM to - kAryamAM hetunuM pariNamana (anvaya) ja na thavAthI - anubhavano abhyAsa ke vAsanA kazuM ghaTaze nahIM. (kema nahIM ghaTe? te hamaNAM ja AgaLa batAvaze) tethI "vastune niraMza mAnavAmAM anubhavanI paTu-apaTutAdi na ghaTe" - evuM mAnavuM ja joIe. prazna : evuM na mAnIe to? uttara : to to vastunuM asaMpUrNa grahaNa paNa thavA lAgaze... Azaya e ke, bauddho, vastunuM asaMpUrNa grahaNa mAnatA ja nathI, kAraNa ke vastu to niraMza hovAthI tenuM grahaNa to saMpUrNa ja thAya, paNa anubhavanI apaTutAdi mAnavAmAM Ave, to tenuM asaMpUrNa grahaNa paNa mAnavuM paDaze, nahIMtara e paNa jo saMpUrNa grahaNa karaze, to te anubhavane "apaTu zI rIte kahevAya? kAraNa ke paTugrahaNa eTale bahudharmonuM grahaNa ane apaTugrahaNa eTale alpadharmonuM grahaNa. tethI niraMzavastumate, anubhavanI paTu-apaTutAdi na ghaTe - evuM mAnavuM ja rahyuM. - vivaram ... 26. tavetoDaji na tathavighavijyotajyanutpattinimittamiti | tat-tasmAt vArat pratadbhedo'pi-anubhvbhedo'pi na-naiva tathAvidhasya-vidyudAdyadhyavasAyarupasya vikalpasya ye utpattyanutpattI tayonimittaM-kAraNaM paTuranubhavo vikalpanimittaM apaTuzca na nimittamiti na bhavatItyarthaH / / 2. 'ma: vananimitta' ti tra-pa4i: I For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA syAt, tathA ca na niraMzaikasvabhAvamevaitat / ( 41 ) na cAnyathA apaTIyastvAdi, anubhavasya tanmAtragrahaNatvAt, tadatiriktarUpAntarAbhAvAt, anyenopakArAdyayogAditi / (42 ) evamabhyAsavAsanopagamAnnAtyantAsata evotpAdaH, satyasmiMstayorvAGmAtratvAt, * vyAkhyA caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA - evamanabhyupagame asampUrNavastugrahaNamapi syAt anubhavApaTIyastvAdibhAvena / yadi nAmaivaM tataH kimityAha tathA ca na niraMzaikasvabhAvamevaitat-vastu, kintu sAMzAnekasvabhAvamiti / na cAnyathA - uktaM prakAraM vihAya apaTIyastvAdi, 'Adi'zabdAt paTIyastvagrahaH, anubhavasya adhikRtasya / kuta ityAha- tanmAtragrahaNatvAt-vastumAtragrahaNasvarUpatvAt, anubhavasya tadatiriktarUpAntarAbhAvAt tanmAtragrahaNatattvAtiriktarUpAntarAbhAvAt / abhAvazca anyena vastuvyatiriktena upakArAdyayogAt / tatazca vastugrahaNabhedakRtamevApaTIyastvAdiM asyeti sAMzAnekasvabhAvametaditi sthitam / evamabhyAsavAsanopagamAt kAraNAt kimityAha - nAtyantAsata eva utpAdaH / kuta ityAha- satyasmin - atyantAsata ... aneDAMtarazmi 312 -O TUGamAM, vastune bhe niraMza mAnazo, to anubhavanI (1) paTu-apaTutA, ane (2) abhyaasvAsanA ghaTI zake nahIM.... mATe vastune sAMza ane anekasvabhAvI mAnavI ja joIe. * sAMza na mAnavAmAM ke ghoSa anivArya * * (1) paTu-apaTutAnI asaMgati (41) vastune jo niraMza-ekasvabhAvI mAnazo, to anubhavanI paTu-apaTurUpatA ja nahIM rahe, kAraNa ke anubhavanuM svarUpa to vastune grahaNa karavAmAM ja paryavasita che, te sivAya bIjuM to koI che nahIM. prazna : prema nathI ? uttara : kAraNa ke anubhava 52, vastu sivAya, bIjA to koInA dvArA upakArAdi kazuM thatuM ja nathI, to pachI tenA judA judA svarUpa zI rIte thaI zake ? prazna H te vastunA kAraNe to thaI zake ne ? uttara : hA, vastunA kAraNe thaI zake, paNa te mATe vastune sAMza-anekasvabhAvI mAnavI paDe, to 4 te anubhava, vastunA te te dharmone vardhane (= viSaya arIne) paTu-apaTu 35 ardha zaDe... (2) abhyAsa - vAsanAnI asaMgati (42) tame abhyAsa-vAsanA to mAno cho, tethI atyaMta asatnI utpatti mAnI zakAya nahIM, nahIMtara abhyAsa-vAsanA to mAtra bolavA pUratuM ja raheze, kAraNa ke utpanna thato asat padArtha, je kALe utpanna thAya che, te sivAyanA sarvakALe to tenuM astitva ja nathI, to pachI tenA dvArA eka ja 1. pUrvamudrite tvatra 'tvAd yasyeti' ityazuddhapAThaH, atra tu D- pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 anekAntajayapatAkA (tRtIyA je tadAtvAtirekeNa AkAlaM tadabhAvAt, pUrvasmAdatyantabhinnatvAt, tathApi tadabhyAsAdAvatiprasaGgAditIndriyajamevaitat // (43) etaccAnekadharmake vastuni jJAnAvaraNAcchAditasya pramAtustathAvidha .......................................... vyArA . utpAde tayoH-abhyAsavAsanayorvAGmAtratvAt / vAGmAtratvamevAha-tadAtvAtirekeNa-tadAbhAvAtirekeNa AkAlaM-yAvadapi kAlastAvadapi tadabhAvAd-atyantAsata utpadyamAnasyAbhAvAt / abhAvazca pUrvasmAdatyantabhinnatvAt atyantAsata utpadyamAnasya / tathApi-evamapi tadabhyAsAdau tasya-anubhavasyAbhyAsavAsanAbhAve'tiprasaGgAt-anubhavAntarasyApyabhyAsAdizUnyasya tadbhAvaprasaGgAt / itIndriyajamevaitat-'vijJAnamAviSTAbhilApamahirahirityevamAdi' itydhikaaropsaMhAra: | etaccetyAdi / etacca-adhikRtajJAnam anekadharmake vastuni-ghaTarUpAdau jJAnAvaraNA - anekAMtarazmi ja viSayanuM vAraMvAra Asevana ane pUrvAnubhUta saMskAranuM joDANa zI rIte thaI zake ? prazna : utpatti sivAya, sarvakALe teno abhAva zA mATe ? uttara : kAraNa ke kSaNika hovAthI uttarakSaNe to te naSTa thaI jAya che ane pUrvekSaNathI to te atyaMta bhinna che. Azaya e che ke, pUrva-uttara anubhavanuM jo koI joDANa hoya, to abhyAsa-vAsanA zakya che, paNa tevuM to tame mAnatAM nathI. praznaH pUrvalaNathI atyaMtabhinna paNa anubhavamAM abhyAsa/vAsanA mAnI laIe to? uttaraH to to AnI jema, ghaTAnubhavathI atyaMtabhinna paNa paTAnubhavamAM tenA abhyAsa-vAsanA mAnavAnI Apatti Avaze... paNa tevuM to che nahIM, kAraNa ke ghaTAnubhave sevelA viSayanuM Asevana ke tenA saMskAranuM joDANa paTAnubhavamAM kadI dekhAtuM nathI. phalata atyaMta asanI utpatti mAnavAmAM abhyAsa-vAsanAnI asaMgati ja rahe. | niSkarSa : uparokta rIte bauddhamate, mAnasAdinuM astitva ja asaMbhavita hovAthI, sazabda saMvedanano anvaya-vyatireka mAnasa sAthe nahIM, paNa indriyavyApAra sAthe ja mAnavo joIe. tethI siddha thAya che ke, AviSTAbhilAparUpa "sApa-sApa" evuM saMvedana indriyAnusArI ja che. ke sAmAnya-vizeSAkAra saMvedananuM saMkSipta svarUpa (43) saMkSepArtha uparokta viSTAbhilAparUpa saMvedana, anekadharmAtmaka evI ghaTAdi vastu vize, (1) avagraha, (2) IhA, (3) avAya, (4) dhAraNArUpe ja pravarte che. have graMthakArazrI, A saMvedananuM kAraNa zuM, svarUpa zuM, kayA krame thAya... vagere vistRta svarUpa batAvaze ane sAthe-sAthe itara darzanakAronI mAnyatAonuM sacoTa umUlana karaze. 1. prekSyatAM 306tamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA . 314 kSayopazamabhAvata ubhayostathAsvabhAvatvenAvagrahehAvAyadhAraNArUpaM pravartata iti / (44) anekadharmakatvaM ca vastuno'nekavijJAnajanakatvAt, yogyayogibhirbhedenopalabdheH, anyathA tadabhedaprasaGgAt, dvayorapi tattannimittatvAt, tadbhAvabhAvitvAnuvidhAnAt / marAvalpabhAve .... vyAkhyA *..... cchAditasya pramAtuH-jIvasya tathAvidhakSayopazamabhAvataH-dravyAdinimittacitrakSayopazamabhAvAt, ubhayoH-pramAtRviSayayoH tathAsvabhAvatvena-citragrAhyagrAhakasvabhAvatvena hetunA avagrahehAvAyadhAraNArUpaM pravartata iti grahaNakavAkyasamudAyArthaH / avayavArthaM tu svayamevAha granthakAraH anekadharmakatvaM ca vastuna ityAdinA granthena / anekadharmakatvaM ca vastunaH-ghaTarUpAdeH / kuta ityAha-anekavijJAnajanakatvAt anekeSAM-vijJAnajanakamanekavijJAnajanakaM tadbhAvastasmAt / ekenaiva svabhAvenaivaM bhaviSyatItyAha-yogyayogibhiH pramAtRbhiH bhedenopalabdheH sampUrNAsampUrNadharmasAkSAtkaraNena darzanAdityarthaH / anyathA-evamanabhyupagame tadabhedaprasaGgAt-yogya ............... manetirazmi .... prazna : te mAviSTAmilA535 saMvehana, sAsa-sasa (yitra) 412 3bha thAya cha ? uttara : mAnA 29 : (1) tathAvipakSayopazama, ane (2) tathAvidhasvabhAva... (1) pramAtAne jJAnAvaraNa karmanuM AvaraNa che, te AvaraNano, dravya-kSetra-kALa-bhAvAdine AzrayIne alagaalaga prakAre kSayopazama thAya che, tethI te kSayopazamajanya jJAna paNa citrarUpa ja thAya, ane (2) ghaTAdi grAhyapadArthano 'citrarUpe grahaNa thavAno ane grAhaka AtmAno citrarUpe grahaNa karavAno svabhAva 4 cha - sADetuthI, prastuta saMvehananI yitra35tA aghaTita nathI... ve aNth|2shrii, prastuta saMvehanasva35mAM vahata (1) vastunI aneyamAtmata(2) dharma, (3) kSayopazama, (4) indriyAnusAritA, (5) aharnui sva35... vagere viSayona vistArathI svarUpa batAve che - sAmAnya-vizeSAkAra saMvedananuM savistRta svarUpa (44) eka ja ghaTAdi vastu, aneka vijJAnane utpanna kare che, have jo ghaTAdine ekadharmaka ja mAnavAmAM Ave, to tenAthI anekavijJAnanI utpatti na thaI zake, tethI siddha thAya che ke, te anekadharmAtmaka ja che. ahIM Avo anumAnaprayoga karavo ___ "vastu, anekadharmAtmakam, anekavijJAnajanakatvAt / " praznaH ghaTAdi vastuo, ekasvabhAvathI ja aneka vijJAnane utpanna karI de - evuM na bane? . uttara : nA, // 29 // 3 yogI (BRANInaI), bhane ayogI (75stha) banene, te vastu minna35 upalabdha thAya che, tAtparya e che ke, te vastunuM, yogIne saMpUrNa dharmanA sAkSAtkArarUpe ane ayogIne 1. 'tadbheda0' iti k-paatthH| 2. 'tattannimittatvAta' iti g-paatthH| 3. 'ubhayayoH' iti dd-paatthH| 4. 'sAkSAtkAraNatvena' iti pUrvamudrite pAThaH, atra tu gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyA mahaddarzanamanimittamiti cet, na, alpasyaiva tannimittatvAt, tadabhAve'bhAvAd viprakarSA - vyArahyA che.. yoginorabhedaprasaGgAt / prasaGgazca dvayorapi-yogyayoginoH tattannimittatvAt tasyAH-upalabdheH tannimittatvAt-adhikRtavastunimittatvAt / tannimittatvaM ca tadbhAvabhAvitvAnuvidhAnAtadhikRtavastubhAvabhAvitvAnukaraNAt / atantrametadarvAgdRzAmityetadevAha marAvityAdinA / marau viSaye alpabhAve alpasya-chagaNAdeH sattAyAM mahaddarzanaM mahata:-vatsAderiva darzanam animittam, alpasyApratibhAsanena nimittatvAyogAt / iti cet, etadAzaGkyAha-na, alpasyaiva-chagaNAdeH ...... anekAMtarazmi .... asaMpUrNa (trayatkiMci) dharmanA sAkSAtkArarUpe darzana thAya che - Ama, baMnene judI judI upalabdhi thatI hovAthI, ghaTAdine ekasvabhAvI mAnI zakAya nahIM. jo vastu anekasvabhAvI na hoya, to yogI - ayogI baMnene sarakhI ja upalabdhi thaze ane tethI baMnenuM jJAna sarakhuM thavAthI baMne vacce bheda ja nahIM rahe... praznaH vastu ekasvabhAvI hovA chatAM, yogI-ayogIne juduM juduM jJAna pota-potAnA yoganA baLe thaze ema mAnazuM. uttara : paNa tevuM na manAya, kAraNa ke baMnene vastunA baLe ja vastunuM jJAna thAya che. prazna : kema vastunA baLe ja ? uttaraH kAraNa ke ghaTAdi vastu sAthe teno anvaya-vyatireka che - (1) ghaTAdi hoya to ja upalabdhi thAya, (2) na hoya to na thAya - Ama, baMnenI upalabdhi vastunA nimitte thAya che, paNa vastu jo ekasvabhAvI ja mAnavAmAM Ave, to tanimittaka upalabdhimAM paNa phera nahIM rahe... phalataH yogIayogI baMnene eka sarakhI upalabdhi thavAthI - badhA aMze baMne samAna thaI jatAM - te be vacce bheda ja nahIM rahe. ayogIbhAvI upalabdhinI vastunimittatA ga pUrvapakSa: paNa ApaNA jevA chadmastha pramAtAne "vastu hoya to ja jJAna thAya" - evuM to che nahIM, kAraNa ke marudezamAM bakaro paNa, dUrathI vAcharaDAM jevo moTo lAge che, paNa tyAM vAcharaDA jevA ja vivaram .. ___27. atantrametadarvAgdRzAmiti / atantram-anAyattametat-vastubhAvabhAvitvAnukaraNamarvAgdRzAM pramAtRRNAM sambandhina:, jJAnasyeti gamyate / / 28. vatsAderiva darzanamiti / 'maru'bhUmau hi alpo'pi chagaNako bhUmisvAbhAvyAdeta vatsaka iti je bIjA badhA dezamAM; moTI paNa vastu dUrathI nAnI dekhAya... paNa marudezamAM khullo bhAga hovAthI tyAM vastu nAnI na dekhAya, paNa tevI ne tevI ja dekhAya... have dUrathI jonArA pramAtAne tyAM evuM lAge ke A vAcharaDuM haze... For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA dyupalpavAt tattatsvabhAvatvAt, anyathA tadanupapatteH / (45) tatastato'nyatvAcca, vyAdhyA tannimittatvAt-mahaddarzananimittatvAt / tannimittatvaM ca tadabhAve'bhAvAt alpAbhAve'bhAvAd mhddrshnsy| kathamidamatatpratibhAsItyAha-viprakarSAdyupaplavAt / viprakarSa:- dezaviprakarSaH / 'Adi'zabdAt tathAvidhajJAnAvaraNakSayopazamaparigrahaH, tAbhyAmupaplavAd bhrAnteH / upaplavazca tattatsvabhAvatvAt tasya-viprakarSAdeH tatsvabhAvatvAt - upaplavajananasvabhAvatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA tadanupapatteH / anyathA - evamanabhyupagame tadanupapatteH-upaplavAnupapatteH, na hyasAvanyanimitto'nimitto veti bhAvanIyam / mUlasAdhya eva hetvantaramAha - tatastato'nya* anekAMtarazmi 316 <>< moTA tattvanuM vAstavamAM to astitva ja nathI hotuM - Ama moTArUpe thatuM darzana kyAM vastunimittaka che ? to pachI tame zI rIte kahI zako ke, ayogInI upalabdhi paNa vastunimittaka ja che ? syAdvAdI : are bhAI ! te bakaro ja, vAcharaDA jevAM mahad darzananuM kAraNa che, bAkI jo te na hoya, to mahadarzana paNa nathI ja thatuM. prazna H jo te kharekhara kAraNa hoya, to mahadarzana vakhate teno pratibhAsa kema nathI thato ? uttara H dezanI dUratA ane tevA prakAranA kSayopazamanA abhAvarUpa doSanAM kAraNe bakaro nAno hovA chatAM paNa, teno te rUpe pratibhAsa nathI thato ane moTA rUpe bhrama thAya che. prazna H dezaviprakarSa - tathAvidhakSayopazama vagerethI zuM upaplava (=bhrama) thaI zake ? uttara : hA, kAraNa ke teo to upaplavajananasvabhAvI che, tethI teo dvArA upaplava thAya - evuM mAnavuM ja joIe, nahIMtara to upaplava ja asaMgata thaze, kAraNa ke koI nimitta vinA ke koI bIjA ja nimittathI upaplava thato hoya - evuM to kadI dekhAtuM ja nathI. niSkarSa H tethI dezaviprakarSAdinA kAraNe te bakaro nathI dekhAto, bAkI moTArUpe thatuM darzana to tanimittaka ja che... phalataH yogI-ayogI baMnenI upalabdhi vastunimittaka hovAthI vastune anekadharmAtmaka mAnavI ja paDaze, to ja te beno bheda ghaTI zakaze. * vivarLam . pratibhAsate dUrAt tam / / (bAkI bakaro dUrathI AvaDo na dekhAya) eTale e pramAtA tyAM bakarAne badale vAcharaDAno Aropa karI de... ane tethI tenuM vAcharaDA viSayaka darzana vastu vinA thayuM kahevAya. (Avo bhAva amane jaNAya che...) * vizeSAvazyaka bhASyamAM gaNadharavAdamAM anupalabdhinA 21 hetu batAvyA che. (1) vastu atidUra hoya. dA.ta. himAlayAdi, (2) atinajIka hoya. dA.ta. AMkhamAM kacaro, (3) atisUkSma hoya. dA.ta. paramANu, (4) mana sthira na hoya. dA.ta. mUcchitane, (5) indriya apaTu hoya. dA.ta. baherAne zabda, (6) matinI maMdatA - sUkSma zAstrArtha na samajI zake, (7) azakyatA - dA.ta. pIThAdi, (8) AvaraNane kAraNe. vastrAdithI DhaMkAyelI vastu, (9) abhibhavane kAraNe. divase sUryanA tejathI DhaMkAyelA tArAdi, (10) sajAtIya mizraNane kAraNe. dA.ta. aDadanA DhagalAmAM pheMkelo aDadano dANo, (11) anupayogathI - eka indriyanA viSayamAM upayuktane anya indriyanA viSayanI anupalabdhi thAya, (12).anupAyamAM pravRtti karavAthI. dA.ta. gAyanA ziMgaDAthI gAyanI dUdha ApavAnI zakti jANavAnI ceSTA, For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH svabhAvabhedena vyAvRtteH, anyathA tadekatvaprasaGgAt, tadanyatvahetutvenAvizeSAt, anyatvasya A cArahyA che tvAcca / tatastataH-sajAtIyetarAdevicitrAd vastunaH anyatvAcca kAraNAdanekadharmakaM vastviti / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-svabhAvabhedena vyAvRtteH tatastataH / kimityetadevamityAhaanyathA-evamanabhyupagame svabhAvabhedamantareNa tatastato vyAvRttyabhyupagama ityarthaH / tadekatvaprasaGgAt-vyAvartyamAnaikatvaprasaGgAt / prasaGgazca tadanyatvahetutvenAvizeSAt tasya-vastuno vyAvRttimataH anyatvahetutvenAvizeSAd vyAvartyamAnAnAm; taddhi tebhyo'nyat, tadanyatvasya ca ... anekAMtarazmi .... - anyavyAvRttividhayA anekadharmAtmaktA , (45) ghaTAdi vastu anekadharmAtmaka che, kAraNa ke sajAtIya evA kapAlAdithI ane bhinnajAtIya evA paTAdithI vyAvRtta che. praznaH sajAtIya/vijAtIyathI vyAvRtta hoya to zuM thaI gayuM? uttaraH to svabhAvabheda siddha thayo, kAraNa ke ghaTavastu judA-judA svabhAvathI paTa-kaTAdithI vyAvRtta che, arthAt je svabhAve paTathI vyAvRtta che, te ja svabhAve kaTathI vyAvRtta nathI... phalataH svabhAvabheda siddha thatAM tenI anekadharmAtmakatA mAnavI ja rahI... ahIM anumAnaprayoga Avo karavo ? vastu, nedharmAtmavat sanAtItaravyavRttavAn !" pUrvapakSaH ghaTa, je svabhAve paTathI vyAvRtta thAya che, te ja svabhAve kaTathI ane te ja svabhAve maThAdithI vyAvRtta thAya, to to svabhAvabheda nahIM mAnavo paDe ne? uttarapakSa : paNa eka svabhAve badhAthI vyAvRtta mAnavAmAM to, paTa-kaTa-maThAdi badhA padArthano abheda thaI javAno prasaMga Avaze, kAraNa ke jema paTa ghaTAnya che, tema kaTa paNa ghaTAnya che ne maTha paNa ghaTAnya che - Ama, ghaTathI anyarUpe to paTa-kaTAdi badhA padArtha avizeSa che, samAna che ane to teo badhA eka thaI jAya... bhAvArtha ghaTamAM paTAnyatva (paTabheda) kaTAnyatva (kaTabheda) vagere che... have ghaTamAM anekadharmo vivaram . 29. taddhi tebhyo'nyat, tadanyatvasya ca ta eva hetava iti / tat-ghaTAdi vastu hiH-yasmAt tebhya: (13) vismRtithI pUrvopalabdhanI anupalabdhi, (14) kuupadazIthI budgrAhane kAraNe - dA.ta. vyagrAhita thayelA tAMbAne tAMbu na jotAM suvarNa ja jue, (15) moha-ajJAna-avivekathI jIvAdi tattvonI anupalabdhi, (16) darzanazaktinA sarvathA abhAvamAM - aMdhAdine, (17) ghaDapaNAdi vikArane kAraNe (18) sadupAyamAM pravRtti na karavAthI. dA.ta. pRthvI na khodavAthI mULiyAnI anupalabdhi, (19) anadhigama, zAstrAdinA azravaNathI tattvanI anupalabdhi, (20) kALanuM vyavadhAna - mahAvIra prabhu vagerenI anupalabdhimAM hetu, (21) svabhAvathI ja indriyathI upalabdha na thanArI vastu-pizAcAdi... A kAraNomAMthI, prastutamAM dUratAdinAM kAraNe, te bakarAno te rUpe pratibhAsa nathI thato. 2. "tataH krimi' ti -paDhi: . 2. "tadravaM ' rUti -pa4i: rU. pUrvamukite vatra 'adri ' rUtvazuddhapati:, satra N-pratAnusAre zuddhi: tA | 4. 'ya' rUti pUrvamukitapIta:, matra N-pratipATha: I For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 318 cAkalpitatvAt, kalpitatve tattvatastadabhAvApatteH // - cahyA che. ta eva hetavaH, yaMdeva caikamapekSya tadanyatvaM tadevAparamapi, na caitat tadabhedamantareNeti hRdayam / kimanena kalpitenetyAzaGkAnirAsAyAha-anyatvasya cAkalpitatvAt tasya vyAvRttimato vyAvartyamAnebhyaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-kalpitatve tadanyatvasya tebhyaH tattvataHparamArthataH tadabhAvApatteH tasya-vyAvRttimato'bhAvApatteH, vyAvaya'mAnA'nanyatvena / / . ... ........ anekAMtarazmi . ... .. ... ... ..ja to che nahIM, eka ja svabhAva che. eTale ghaTamAM rahela paTabheda-kaTabheda vagere judA judA nathI, paNa eka ja che... (cava vaiHpekSya ta tva tavAparamapi - A paMktino A artha che...). have (vaita, tame mantareti hatyam) jo paTabheda, kaTabheda vagere eka ja hoya to paTa, kaTa vagere (bhedanA pratiyogIo) paNa eka ja thaI jAya... (kAraNa ke pratiyogInA abheda vinA paTabheTa, kaTabheda vagereno abheda na thAya, evuM tAtparya che.. Azaya e ke, paTabhedAdi kArya che ane tenA kAraNa pratiyogIrUpa paTAdi che. have ghaTagata paTabhedAdino abheda mAnavA, temanA kAraNarUpa paTAdi pratiyogIono paNa abheda mAnavo paDe, kAraNaabheda vinA kAryaabheda na thAya.. eTale to paTAdi eka thavAnI Apatti Ave ja..) paMkti arthaH tasya-paTa vyAvRttimatta: vastunaH (yaduM parasita) anyatve; (tas-banyatvama) tadanyatvahetutvena vyAvaya'mAnAnAm - vyAvRttiviSayIbhUtAnAm - paTAdInAm avizeSAt / tad - ghaTAdiH tega:-paraSyiH banyata, tAdyavetvI te - paviya: Uva hetava: I (bAkInI paMktiono artha bhAvArthamAM batAvyA pramANe samajavo...) Ama, anyatvaheturUpe paTa-kaTAdi badhA samAna thavAthI, te badhAno abheda thavAnI Apatti Avaze, mATe ghaTanI judA-judA svabhAve ja paTAdithI vyAvRtti mAnavI joIe. pUrvapakSa: "sajAtIyetarathI anyatva" - te to kAlpanika che, arthAt te to vastunuM svarUpa ja nathI, to pachI tene hetu banAvI, tenA dvArA anekadharmAtmakatAnI siddhi zI rIte thaI zake ? uttarapakSa H tAdazA tvane jo kAlpanika mAnazo, to paTAnyatAdi kalpita banavAthI - ghaTa vAstavikatayA paTAnya na banatAM - ghaTa paNa paTAdirUpa banI jaze ane tethI to ghaTano abhAva thaI jaze... mATe tAdazAvatvane vAstavika ja mAnavuM joIe, phalataH svabhAvabhedathI anekadharmAtmakatAnI siddhi avazya thaze... ........................ che vivaraNam ... vyAvartamAnebhya: paTAdibhyo'nyat-bhinnaM vartate / yadi nAmaivaM tata: kimiti cet ucyate-anyatvasya ca ta eva-paTAdayo hetavaH, na ta ghaTapratibaddhA api svabhAvAH / / 2. "vi' rUti -pati:. 2. "to bAvA' rUti -pAd: I rU. "paTIyo' rUti pUrvamukite pa4i:, matra tu -pATha:I 4. 'nanuM ghaTa' rUti -pATha: I For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 anekAntajayapatAkA (tRtIya (46) svahetuta eva tat tadanyebhyo'nyatvakasvabhAvaM bhavatIti cet, na, paTAnyatvaikasvabhAvAnyatve paTavat kaTAdInAM tadbhAvApatteH, tathAsvabhAvAdanyasvabhAvatvAt, - vyArA .... ___parAbhiprAyamAha-svahetuta eva tat-vastu prastutaM tadanyebhyo vyAvartyamAnebhya anyatvaikasvabhAvam anyatvamevaikaH svabhAvo yasya tat tathA bhavati / iti cet, etadAzaGkyAha-netyAdi / ne-naitadevam / kuta ityAha-paTAnyatvaikasvabhAvAnyatve paTAnyatvamevaikaH svabhAvo yasya vastunaHadhikRtasya tat paTAnyatvaikasvabhAvaM tasmAdanyatvaM paTAnyatvaikasvabhAvAnyatvaM tasmin paTAnyaka - anekAMtarazmi - - svabhAvabheda nirAkaraNArthe anyakta kuyuktino nirAsana (46) pUrvapakSaH ghaTAdi vastu, potAnA hetuthI "vyAvardhamAna evA paTAdithI anyatvarUpa ekasvabhAve ja utpanna thAya che, tethI vastu to ekasvabhAvI ja rahevAthI, teno svabhAvabheda mAnI zakAya nahIM. uttarapakSaH tamAruM kathana ayukta che, kAraNa ke tevuM mAnavAmAM to kaTa-maTha-zakaTa vagere tamAma padArtha "paTa'rUpa banavAnI Apatti Avaze ! zaMkA : kaTAdi paNa paTarUpa !! zI rIte ? samAdhAnaH juo - ghaTa "paTAnyatva'rUpa ekasvabhAvI che, tenAthI paTa-kaTAdi badhA anya che, tethI paTano svabhAva paTAnyatvekasvabhAvI evA ghaTathI anyatva'rUpa thaze, tevo ja svabhAva kaTano ne tevo ja svabhAva maThAdino paNa thaze - Ama, badhAno svabhAva samAna hovAthI, kaTa-maThAdi tamAma padArtha paTarUpa banaze... (ghaTa=paTAnya che, paTa=(ghaTathI) anya=paTAnyAkhyatrapaTa che... have kaTa=(ghaTathI) anyatra paTAnyAkhyatrapaTa thaI jaze... jo judo judo svabhAva mAno, to ghaTa-paTAnya=kaTAnya che... eTale kaTa ghaTAnya=TAnyA =kaTa thaze, paTa nahIM...) Azaya e che ke, paTAnyataikasvabhAvI evA ghaTathI anya, jema paTa che, tema kaTAdi paNa che, tethI paTanI jema, kaTAdi paNa paTAnyatvekasvabhAvI evA ghaTathI anya che, phalataH ekasvabhAvatayA teo paNa paTarUpa banaze, paNa tevuM to koIne dekhAtuM paNa nathI ane koI ISTa paNa nathI. tethI ema ja mAnavuM joIe ke - paTa-kaTAdi je-je padArthathI ghaTa vyAvRtta thAya che, teTalA teTalA ghaTanA vyAvartaka svabhAva mAnavA ja joIe - Ama, mAnavAthI pUrvokta doSa nahIM Ave, kAraNa ke (1) paTano svabhAva "paTAnyataikasvabhAvI evA ghaTathI anyatva'rUpa thaze, ane (2) kaTano svabhAva "kaTAnyatvekasvabhAvI evA ghaTathI anyatva'rUpa thaze... Ama, badhAno svabhAva judA-judo ja yadyapi kaTAnyatAdi paNa svabhAva che, paNa ekasvabhAvI vastumAM te badhA anyatva judA-judA na mAnI zakAya, eTale badhAne ekarUpa mAnavA paDe... prastutamAM "paTAnyatvarUpa" mAnI laIe. 2. "parvatADagoDa' ti -paDhi: 2. '' ti pADo nAsti i-pustai For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA- vivaraNa - vivecanasamanvitA acitrasyAnekAnyatvaikatvAyoge taccitratayA ekAntaikatvAbhAvAt, (47 ) pAramparyeNA ... vyAkhyA tvaikasvabhAvAnyatve sati paTavaditi nidarzanam, kaTa- zakaTAdInAM bhAvAnAM tadbhAvApatteHpaTabhAvApatteH / Apattizca tathAsvabhAvAt - paTAnyatvaikasvabhAvAt adhikRtavastunaH; anyasvabhAvatvAt ka~TAdInAM paTabhAvApattiH / paTakaTAdisamudAyAnyatvaikasvabhAvaM kathaM paTAnyatvaikasvabhAvamucyate ityucyate-acitrasyAnekAnyatvaikatvAyogAt / tathA cAha- acitrasyetyAdi / acitrasya-vivakSitavastuna ekasvabhAvasya anekAnyatvaikatvAyoge anekebhyaH-paTAdibhyaH anyatvamanekAnyatvaM tasyaikatvamanekAnyatvaikatvaM tasyAyoge, uktavat tadekatvaprasaGgena tasmin sati taccitrartayA-vivakSitavastvekasvabhAvasya citratayA / kimityAha - ekAntaikatvAbhAvAt ... aneDAMtarazmi 320 haravAthI, te jaghA paTa35 nahIM jane... : pUrvapakSa H ghaTa to "paTa-kaTa-maThAdi samudAyathI anyatva'rUpa ekasvabhAvI che - AvuM mAnavAthI (1) teno svabhAvaleha pA nahIM mAnavo paDe, jane (2) te ghaTa mAtra 'paTAnyatva' me'svabhAvI nahIM kahI zakAya ane tethI phAyado e thaze ke, paTa-kaTAdi badhAno svabhAva mAtra 'paTAnyaaikasvabhAvIthI anyatva'rUpa nahIM rahe, paNa badhAmAM paTAdisamudAyaanyatva Avaze; jemAM koI doSa nathI... uttarapakSa H acitrarUpa-ekasvabhAvI vastumAM kaTAnyatva-paTAnyatva-maThAnyatvAdi anekAnyatvanuM ekapaNuM ghaTI zake nahIM, nahIMtara to pahelAnI jema te badhA anyatva eka thaI javAthI - ghaTamAM mAtra eka paTAnyatva ja zeSa rahetAM - kaTAdi badhA ja padArthano svabhAva mAtra 'paTAnyalaikasvabhAvIthI anyatva'rUpa ja raheze ane to badhAnI paTarUpa banavAnI Apatti yathAvasthita ja raheze... (bhAva e ke, paTAdisamudAya-anyatva; vAstavamAM paTAdi anyatvanA kuTamAM ja paryavasita thAya che khane teM jaghA anyatva kheDa na hoI zaDe ....) o ghaTamAM, jo kaTAnyatva-paTAnyatvAdi anekathI thayela anyatvano samAveza mAnazo, to te citrarUpa banavAthI, tenuM ekAMta ekapaNuM nahIM rahe, arthAt kathaMcid anekapaNuM paNa mAnavuM paDaze... phalataH svabhAvabheda siddha thatAM, anekadharmAtmakatAnI siddhi avazya thaze. ... vivaraNam .. . 30. kaTAdInAM paTabhAvApattiriti / yathAhi paTaH paTAnyatvaikasvabhAvAt stambhAdeH padArthAt sakAzAt anyatve sati paTaH sampanna evaM kaTAdirapi paTaH prApnoti, tasyApi paTAnyatvaikasvabhAvAt stambhAdeH sakAzAt vyAvRttatvAt / na caitad dRSTamiSTaM vA / ataH sAmarthyAdabhyupagantavyamidam / yAvatpramANebhyaH padArthebhyaH paTo vyAvartate, tAvantastasya vyAvartakA svabhAvabhedA iti / / 1. ' tayorvivakSita' iti ka- pAThaH / 2. ' tathAhi' iti pUrvamudritapAThaH, atra N - K - pratapAThaH / 4. 'parArthAt' iti pUrvamudritapAThaH, atra J-K-T-pratapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIya nekajanyajanakatvAcca, anyathA tadbhAvAsiddheH, paramparAhetuto'pi bhAvAt, tathAvidhatadbhAvabhAvitvopapatteH, puSkalasya cAnantareNApyayogAt tadA tadbhAvAbhAvAditi / cAraDyA ... vivakSitavastunaH, ekasvabhAvasyeti prakramaH / hetvantaramAha-pAramparyeNAnekajanyajanakatvAcca anekadharmakatvaM vastuna iti / pAramparyeNa-ekAdivyavadhAnApekSayA / janyazca janakazca janyajanakaH, anekeSAM janyajanakaH anekajanyajanakastadbhAvastasmAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathAevamanabhyupagame tadbhAvAsiddheH-adhikRtavastubhAvAsiddheH / asiddhizca paramparAhetuto'pi sakAzAd bhAvAt adhikRtavastunaH / na hi pitAmahAdyabhAve'pi pautrAdibhAva iti bhAvanIyam / ihaiva yuktimAha-tathAvidhatadbhAvabhAvitvopapatteH tathAvidham-ekAdivyavadhAnavacca tat tadbhAvabhAvitvaM ca-paramparAkAraNabhAvabhAvitvaM caitadevopapattistataH / etadaGgIkartavyamityAha-puSkalasya * anekAMtarazmi - anekajanya-janakavidhayA anekadharmAtmakatA : (47) eka ja vyakti, paraMparAe anekathI janya ane anekano janaka che... dA.ta. eka ja vyakti (1) anaMtararUpe pitAthI janya che, (2) paraMparAe dAdA-paradAdAthI... (3) anaMtararUpe dIkarAno janaka che, (4) paraMparAe pautra-prapautrano.. Ama anekajanya-janakabhAva ekasvabhAve na ghaTI zake, mATe dareka vastune, svabhAvabhedavidhayA anekadharmAtmaka mAnavI ja joIe. ahIM Avo anumAnaprayoga karavo - vastu, ane dharmAtma, pAraMpUrve ane ganatva " - pAraMpathaiNa anekajanyatAsiddhi zaMkA : vyakti, paraMparAe anekathI janya na mAnIe to ? samAdhAnaH to to vyaktinuM astitva ja asiddha thaze, kAraNa ke vyaktinI utpatti to paraMparAe pitAmahAdinA kAraNe paNa thAya che, bAkI jo pitAmahAdi ja na thayA hota, to te vyaktinI (pitAmahanI apekSAe pautranI) utpatti ja kyAMthI thAta ? arthAt (1) pitAmahAdi hoya, to ja vyaktino janma thAya, (2) na hoya to na thAya - Ama, pitAmahAdi sAthe paNa anvaya-vyatireka hovAthI, teothI paNa vyaktine janya mAnavI ja joIe. prazna : je kALe pitAmaha che, te kALe to pautra thato nathI - Ama, "AraNasarveDapi #AryAnvinarUpa vyatirekavyabhicAra spaSTa hovAthI, pitAmahAdine zI rIte kAraNa mAnI zakAya? uttara : are bhAI ! evo saMpUrNa anvaya-vyatireka to anaMtarakAraNa sAthe paNa kayAM maLe che? kAraNa ke jayAre pitA janme, tyAre ja zuM putra paNa janmI jAya - evuM bane che? (bhAvArthaH pUrvapakSa: janyatva=tIvamavitva... pautramAM pitAmahabhAvabhAvitva nathI, kAraNa 2. 'fpatAmAve' kRti -paDhi: 2. "vApa:' rUti gha-pATha: | For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 322 (48) anantarajanyatvameva paramparAjanyatvamiti cet, na, paramparAjanakAnAmanantarajanakatvAyogAt, svabhAvAdibhedAt, tadbhedena ca tattajjanakatve na tadeva tat // - vyArA .. ca tadbhAvabhAvitasya anantareNApi kAraNena saha ayogAt / ayogazca tadA-kAraNAdikAle tadbhAvAbhAvAt-kAryAdibhAvAbhAvAt, anyathA janyajanakatvAbhAvaH savyetaragoviSANavaditi / anantarajanyatvameva kAryasya paramparAjanyatvam / iti cet, etadAzaGkyAha-na, paramparAjanakAnAM hetUnAm anantarajanakatvAyogAt / ayogazca svabhAvAdibhedAt / svabhAvabhedaH pratItaH / 'Adi'zabdAt kAlabhedaparigrahaH / tadbhedena ca-svabhAvAdibhedena ca tattajjanakatve teSAm-anantaraparamparAhetUnAM tajjanakatve, prakramAd vivakSitakAryajanakatve / kimityAha-na tadeva tat nAnantarajanyatvameva paramparAjanyatvamiti nigamanam // anekAMtarazmi .. ke baMne vacce kALanuM aMtara che. eTale janyatva nathI. uttarapakSa to pachI putramAM pitRjanyatva paNa nahIM manAya, kAraNa ke tyAM paNa tabhAvabhAvitva hotuM nathI. pitAnA janma pachI ghaNAM kALe putrajanma thAya che...) vaLI, kAraNakALe ja kAryanI utpatti mAnI paNa na zakAya, nahitara to - baMne sahajAta thavAthI - gAyanA DAbA-jamaNA ziMgaDAnI jema, te be vacce janya-janakabhAva ja asaMgata thaze. eTale jema pitA pachI putramAM avyavahitottaravartitvarUpe taddabhAvabhAvitva che, tema pitAmaha - pautramAM (pitAthI) vyavahitottaravartitvarUpe tabhAvabhAvitva che. eTale pautramAM pitAmahajanyatva che. tethI paraMparAe pitAmahAdithI paNa janyatA mAnavI ja joIe. (48) praznaH vastunI, je anaMtarakAraNakRta janyatA che, tene ja paraMparakAraNakRta janmatArUpa mAnI laMIe to? uttara : nA, evuM na mAnI zakAya, kAraNa ke tevuM tyAre manAya, ke jyAre anaMtarajanaka kAraNa ja paraMparajanaka kAraNarUpa hoya, paNa tevuM to che nahIM, kAraNa ke baMne kAraNono svabhAva judA-judo che ane baMneno kALa paNa judA-judo che, tethI baMne kAraNo, judA-judA svabhAve ja kAryanA janaka banaze, tethI kAraNabhedakRta janyatA paNa judI-judI ja siddhi thaze... mATe anaMtarajanyatvane ja paraMparajanyasvarUpa na mAnI zakAya.. uparokta rIte, janyatA aMge karela dalIla janakatA aMge paNa joDavI. te A pramANe - Ama, eka ja janyatA mAnI levAthI svabhAvabheda nahIM mAnavo paDe, mATe ja pUrvapakSI Avo prazna kare che. 1 kAraNabheda te kAryabhedano hetu che. prastutamAM baMne janyatAnuM kAraNa juduM-juduM hovAthI baMnene eka na mAnI zakAya. 2. "tatvama' ti pUrvamudritapas:, matra B-pratapIThaH | For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 anekAntajayapatAkA (tRtIya (49) evaM janakatve'pi yojanIyamiti taccitrasvabhAvatA / (50) sukhaduHkhAdihetutvAcca svabhAvabhedena sukhAdijanakatvAt, teSAM cAhlAdAdirUpatvena jJAnA vyArahyA che evamityAdi / evam-uktanItyA janakatve'pi yojanIyam / pAramparyeNAnekajanakatvAdadhikRtavastunaH, anyathA tadbhAvAsiddheH tato'nekabhAvAsiddheH, paramparAhetuto'pi bhAvAdanekeSAm / evaM zeSamapi svadhiyA yojanIyam / iti-evaM taccitrasvabhAvatA tasya-vastunazcitrasvabhAvatA, anekadharmakatvamityarthaH / __ hetvantaramAha-sukhaduHkhAdihetutvAcca, anekadharmakaM vastu / kathametadevamityAha-svabhAvabhedena sukhAdijanakatvAd vastunaH / 'Adi'zabdAd duHkhamohajJAnAdigrahaH / na te tatkRtajJAnato'nye ityAzaGkApohAyAha-teSAM ca-sukhAdInAm AhlAdAdirUpatvena hetunA, AhlAdarUpaM anekAMtarazmi ... pAraMparyeNa anekajanaktAsiddhi (49) zaMkA : vyaktine paraMparAe anekanI janaka na mAnIe to ? samAdhAna : to vyaktithI thatAM putra-pautrAdi aneka padArthanuM astitva ja nahIM ghaTe, kAraNa ke putra-pautra vagere to, paraMparAe te caitrathI ja thAya che, bAkI caitra na hoya, to teo paNa nathI ja thatAM - Ama, anvaya-vyatirekathI siddha thAya che ke, caitrAdi anekanA janaka che. janakatA aMge thatAM bIjA paNa praznottaro janyatAnI jema samajI levA... Ama, dareka vastu, anekajanya-janaka hovAthI, citrasvabhAvI siddha thaze. phalataH tenI anekadharmAtmakatA mAnavI ja joIe. - sukha-duHkhAdihetutvena anekadharmAtmaktA (50) dareka vastu, (1) koIkane sukhanuM, (2) koIkane duHkhanuM, to (3) koIkane mohanuM, to (4) koIkane jJAnanuM kAraNa bane che... ahIM je svabhAve sukhanuM kAraNa bane, te ja svabhAve duHkhAdinuM nahIM, arthAt sukha-duHkhAdinuM judA-judA svabhAve kAraNa che. Ama svabhAvabheda thavAthI tenI anekadharmAtmakatA mAnavI ja joIe. ahIM Avo anumAnaprayoga karavo - vastu ane dharmAtma, sura-du:vahetutvAn !" na sukhAdino jJAnathI karthacibheda * praznaH vastunuM thatuM jJAna ja sukhAdirUpa che, te sivAya sukhAdinuM kyAM koI aistitva ja che? uttara : kema nathI? avazya che, kAraNa ke sukha vagere to AlhAdAdirUpa che, arthAt (1) sukha=AlhAdarUpa, (2) duHkha=paritAparUpa, ane (3) moha-asaMvisvabhAvarUpa=anadhyavasAyarUpa che ane astitva ja na hoya, to tenA kAraNarUpe svabhAvabheda mAnI aneka dharmAtmakatAnI siddhi zI rIte thaI zake ? 2. "seva umitvAda' rUti 8-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 324 danyatvAt, tatsvarUpeNa bAhyAvedanAt, jJAnabhAve'pi kvacit tadabhAvAt, tathA'nubhavasiddhatvAt / ajJAnatve kathamamISAmanubhava iti cet, sattvAdivat kathaJcijjJAnAbhedAt, ... cADyA che sukham, paritAparUpaM duHkham, asaMvitsvabhAvo moha iti kRtvA / kimityAha-jJAnAdanyatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-tatsvarUpeNa-AhlAdAdilakSaNena jJAnenaiva, bAhyAvedanAt / itazcaitadevaM jJAnabhAve'pi kvacit-viraktAdau tadabhAvAt-AhlAdAdyabhAvAt / abhAvazca tathA'nubhavasiddhatvAt, AhlAdAdyabhAvenApi bhAvavedanAdityarthaH / ajJAnatve sati kathamamISAMsukhAdInAm anubhavaH ? iti cet, etadAzaGkyAha-sattvAdivaditi nidarzanam / 'Adi'zabdAjjJeyatvAdigrahaH / kathaJcijjJAnAbhedAt / tathAhi-na sattvameva jJAnam, sattvamAtratve jJAnasya ... anekAMtarazmi . che ane tethI jJAna karatAM sukhAdino bheda siddha ja che. praznaH sukhAdi AlhAdAdirUpa hoya, to zuM thaI gayuM? jJAnano paNa anubhava to AlhAdAdirUpe thAya che ja ne ? syAdvAdI: nA, evuM nathI, kAraNa ke AlhAdAdirUpa jJAnathI ja bAhya padArthano bodha thAya - evuM nathI, arthAt AlhAdAdi vinA paNa bAhya padArthano bodha thAya che ja. te A rIte na koI virakta vyaktine, jyAre strIAdiviSayaka jJAna thatuM hoya, tyAre tene (1) AhvAda, (2) paritApAdi kazuM ja thatuM nathI - Ama, AlhAdAdi vinA paNa bAhya padArthanuM jJAna thAya che ane A anubhavasiddha hakIkata che. tethI jJAna karatAM sukhAdinuM svataMtra astitva mAnavuM ja joIe. - sukhAdino jJAnathI karthaciH abheda 9 praznaH sukhAdi, jo jJAnathI bhinna hoya - arthAt ajJAnarUpa hoya - to teono anubhava zI rIte thaze? uttaraH sukhAdi, jJAnathI sarvathA bhinna ja nathI, paNa kathaMcit abhinna paNa che. tethI sattvayatvanI jema, teono paNa anubhava thaze ja. te A rIte - sattvarUpa ja jJAna nathI, nahIMtara to sattva to ghaTa-paTAdi sarvatra hovAthI, jJAnanI sthiti paNa sarvatra mAnavAno prasaMga Avaze, eTale sattva-jJAnano kathaMci bheda che - Ama, bhinna hovA chatAM paNa, jema sattvanuM jJAna dvArA vedanA thAya che, tema sukhAdinuM paNa jJAna dvArA vedana thaze. (Azaya: jJAnanuM sattva e ja jJAna nathI; paNa jJAna, svasattvathI kathaMcit bhinna che. jo mAtra sattvarUpa hoya to sarvatra jJAnanI Apatti Ave. eTale bhinna che ane vaLI, tatsattva, AtmIyam - svayam anubhUyate... eTale ke svasattva anubhavAya che, to tema sukha vagere jJAnathI kathaMcit bhinna hovA chatAM anubhavI zakAya che...) 2. "zabdAt prayitvAdri' rUti Tu-pIta: For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 anekAntajayapatAkA (tRtIya: taMdudagratvena tathA tajjJAnaraJjanAt, ubhayostatsvabhAvatvAt, yugapat pravRttyavirodhAt, sukhAdijJAne tathA'nubhavasiddhatvAt / (51) tattadvacanasiddhezca "AvirbhAvatirobhAvadharmakaM ja vyArarthI ja sarvatra jJAnaprasaGgaH / atha ca jJAnena tadAtmIyamanubhUyata iti / yuktyantaramAha-tadudagratvenasukhAdyudagratvena tathA-ekalolIbhAvena tajjJAnaraJjanAt-sukhAdijJAnaraJjanAt / etaccaivamitthamityAha-ubhayo:-sukhAdijJAnayoH tatsvabhAvatvAt-rajyaraJjakasvabhAvatvAt / ata eva yugapat pravRttyavirodhAt, sukhAdInAM jJAnasya ceti prakramaH / avirodhazca sukhAdijJAne tathA-kathaJcid bhinnasukhAdivedakatvena anubhavasiddhatvAt kAraNAt, amISAM anubhava iti yogaH / hetvantaramAhatattadvacanasiddhezca hetoH, anekadharmakaM vastu / tasmiMstasmin sAGkhyAdivacane yathA siddhaM tat - anekAMtarazmi ... vaLI, sukha-duHkhAdi utkaTa che, tethI jJAnanI sAthe ekameka thaI javAthI, sukhAdi dvArA jJAnanuM raMjana thaze, arthAt sphaTikasamAna jJAnamAM AhvAda-paritApAdino uparAga thaze. prazna : zuM AvI rIte uparAga thaI zake ? uttara : hA, kema nahIM? kAraNa ke sukhAdi ane jJAnano raMjaya-raMjaka svabhAva ja che, arthAt sukhAdi raMjaka ane jJAna saMjaya hovAthI, uparAga thavAmAM koI bAdha nathI ane tethI avirodhapaNe sukhAdi ane jJAnanI yugapa pravRtti thaze. praznaH baMnenI yugapaddha pravRtti thavAmAM virodha na Ave? uttaraH nA, kAraNa ke kathaMcibhinna evA sukhAdinA vedakarUpe, jJAnano spaSTa anubhava thAya che, arthAt sukhAdikALe tadakarUpe jJAnanI paNa anubhUti thAya che ja. tethI sukhAdino anubhava asaMgata nathI. phalataH sukhAdinAM kAraNarUpe anekadharmAtmaka vastunI siddhi avazya thaze. (pharvatravidheyam - vastunuM jJAna viraktane thAya... vastujanya sukha ane vastujanya sukhanuM jJAna - A be sAthe ja thAya che. Ama 3 (jJAnarUpI vastu che. temAM sukha utkaTa hovAthI te sukhajJAnanuM raMjana kare - abhibhUta kare... (vasujJAnanuM nahIM.) sukha, sukhajJAnathI kathaMcit bhinna che ane chatAM sukhajJAnathI sukha anubhavAya che....) * vacanavidhayA anekadharmAtmakatA * (51) (1) sAMkhya, (2) bauddha vagerenAM amuka vacano che, ke jenAthI anekadharmAtmaka vastunI avazya siddhi thAya che. ahIM Avo anumAnaprayoga karavo na vivaram 31. atha ca jJAnena tadAtmIyamanubhUyata iti / ayamatrAbhiprAya:-yathA jJAnena kathaJcid bhinnamapi svasattvamanubhUyate, evaM sukhAdayo'pi dharmavyatiriktA api jJAnena vedyanta iti / / 2. 'tadutvena' rUti va-pati:. 2. "jJAne na va tA.' ti va-pArva: | rU. "mULa ti' rUti vA-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA vastu na kRtArthe prakRtipravRttiH tadvirAgAt tadvRttisaGkSayAcca" iti vacanaprAmANyAcca // vyAkhyA tathA'bhidhAtumAha-AvirbhAvetyAdi / AvirbhAvaH - prakaTabhAvaH, tirobhAvastvaprakaTabhAvaH, etaddharmakaM vastu pradhAnAkhyamityanekadharmakatA / tathA na kRtArthe puMsi prakRtipravRttirmahadAdibhAvena tadvirAgAt-puruSavirAgAt tadvRttisaGkSayAcca-prakRtivRttisaGkSayAcca, tatazcAvirakte pravRttirvirakte vRttisaGkSayazca, puruSo'pi viraktazcAviraktazcetyanekadharmakatA iti vacanaprAmANyAt // aneDAMtarazmi "vastu, anekadharmAtmakam, sAMkhyAdivacanasiddheH / " have, te sAMkhyAdinA vacano joIe H 326 (1) sAMdhyavayana... (A) 62' vastu AvirbhAva-tirobhAvadharmavANI che. arthAt ghaDo to utpatti paiMDelA pAhato, paraMtu utpatti vakhate, tenuM svarUpa mAtra pragaTa thAya che ane nAza vakhate te naSTa nathI thato, paNa tenuM svarUpa mAtra tirobhUta thAya che - Ama eka ja vastunA virbhAva-tirobhAvarUpa judA-judA dharmathI siddha thAya che ke, vastu anekadharmAtmaka che. o (B) sAMkhyo 25 tattvo mAne che, temAM puruSa puSkarapalAzanI jema nirlepa mAne che, paNa jyAM sudhI prakRti-puruSanuM bhedajJAna na thAya, tyAM sudhI puruSa vize prakRtinI satata pravRtti rahevAthI, ahaMkArAdino AbhAsa thAya che, arthAt 'A badhuM huM karuM chuM' - ema kartRtvAdirUpe pratibhAsa thAya che... eA, bhyAre bhedRjJAna thAya, tyAre "iyaM jaDA, azuddhA, zuddhacetanabhinnA" - khebha bhazI puruSa virakta thAya che, tyArabAda puruSa vize prakRtinI pravRtti nathI thatI - Ama, eka ja puruSamAM " raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt / puruSasya tathA''tmAnaM prakAzya vinivartate prakRtiH // " - sAMkhyakA0 59 // 1. 'tat tadvRtti0' iti ga-pATha: / * sAMkhyo satkAryavAdI che + nityavAdI che, teo dareka vastune trikALasthAyI mAne che. teo kahe che ke - vastunuM svarUpa jyAre AvirbhUta thAya, tyAre mUDha loko 'vastu utpanna thaI' evo vyavahAra kare che ane jyAre tirobhUta thAya, tyAre 'vastu naSTa thaI' evo vyavahAra kare che. bAkI kharekhara to utpatti-nAza jevuM kazuM ja nathI. * "ekasminnapi tattadvizeSAvirbhAvatirobhAvAbhyAmeteSAmavirodhAt yathA hi kUrmasyAGgAni kUrmazarIre nivizamAnAni tirobhavanti, niHsaranti cAvirbhavanti / na tu kUrmatastadaGgAnyutpadyante pradhvaMsante vA / evamekasyA mRdaH suvarNasya vA ghaTamukuTAdayo vizeSA niHsaranta Avirbhavanta utpadyanta ityucyante, nivizamAnAstirobhavanti vinazyantItyucyante / na punarasatAmutpAdaH satAM vA nirodhaH / " - sAMkhyatattvakaumudI kA - 1 // * "asUryampazyA hi kulavadhUratimandAkSamantharA pramAdAdavigalitaziroJcalA cedAlokyate parapuruSeNa, tathA'sau tathA prayatate, apramattAM yathainaM puruSAntarANi na punaH pazyanti, evamprakRtirapi kulavadhUto'pyadhikA dRSTA vivekena na punardrakSyata ityarthaH / " * sAMkhyatattvakaumudI kA0 // For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH tathA "anityatA sarvasaMskRtAnAM duHkhatA, sarvasAzravANAM zUnyAnAtmakate sarvadharmANAma .................. vyAkhyA ............ ___ tathA'nityatA-nazvaratA sarvasaMskRtAnAM-sarvakRtakAnAM duHkhatA-bAdhAyuktatA duHkhapariNAmaduHkha-saMskAraduHkhApekSayA yathAsambhavaM sarvasAzravANAM-sarvarAgAdiklezavatAM zUnyAnAmAtmakate-tattvatastuccharUpe sarvadharmANAM-vyAvRttidvAraparikalpitAnAmanityaduHkhAdi ... ........* manetirazmi .. viraktatA-aviraktatA, eka ja prakRtinI ekatra pravRtti-anyatra apravRtti vagere dvArA siddha thAya che , vastu bhane yAtma cha... (2) jauddhavayana... (A) (ka) 44 ita: pArtha cha, te yA anitya che. 'sarvaM kSaNikam kRtakatvAt' - sAma, adhA itamA bhanityatA35 dharbha rahyo che... (4) je je jIvo rAgAdi klezavALA che, te badhA jIvo bAdhAthI yukata che. bAdhA traNa prakAranI cha : (1) hu:535, (2) parima:535, mane (3) saMs726:5... tebhA (1) du:535-4 pApA Ihaloka-paraloka baMnemAM duHkha ApanArI bane che, jema ke mAchImAra vagerene, (2) pariNAmaduHkharUpa je hamaNA sukharUpa lAgatuM hoya, paNa pariNAme, narakAdirUpa bhayaMkara phaLane ApanAra hoya che. jema ke kAmAsevana-rAtribhojanAdi karanArane, ane (3) saMskAraduHkharUpa=je bAdhA bAhya sukhasAmagrI maLyA pachI paNa, zoka-viSAda-AMtarika upaptavAdinA kAraNe thatI asvasthatArUpa hoya che. jema ke ciMtAgrasta dhanavAna vagerene - Ama, badhA sarAga jIvomAM bAdhAyuktatArUpa dharma rahyo che. .............................................. vivaraNam ......................................... 32. duHkha-pariNAmaduHkha-saMskAraduHkhApekSayeti / yat karma ihalokaparalokayordu:khaphalaM tad duHkhaM yathA dhIvarAdInAM, pariNAmaduHkhaM yat tathAvidhAnAcAravatAM samprati sukharUpatayA vedyamAnamapi pariNatau narakAdiphalaM yathA tathAvidhabhoginAM, saMskAradu:khApekSayeti yad bAhyasukhakAraNasampattAvapi zokaviSAdAntaroplavavazenAsvAsthyamiti // 33. vyAvRttiddhAraparikalpitAnAmiti / ye hi ghaTAdAvayeran tattadarthavyAvRttivazena mUrtatva-prameyatvasattvAdayo dharmAste zUnyA vandhyAsutavat svabhAvarahitAH / ata evAnAtmAnaH kSaNAntareSvananvayina: / atrApi zabdadvayoccAraNAnyathA'nupapatterabhidheyabhedena svabhAvadvayaM dharmANAM siddhamiti / / * "pratikSaNaM vizarAravo rUparasagandhasparzaparamANavo jJAnaM cetyeva tattvam / " - iti bauddhakRtau // 1. 'sarvathAsravANAM' iti ng-paatthH| 2. 'bhAginAM saMskAraduHkhaM yad bAhyaM sukha0' iti c-paatthH| 3. 'yat karma ihaparalokayorduHkhaphalam' iti ka-pAThaH / 4. 'tadartha0' iti k-paatthH| 5. 'kSaNAntareSvatattvayinaH' iti ca-pAThaH / 6. 'zabde dvayoccAraNe'nyathA0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 - dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA vikAriNI tathAtA'' iti vacanaprAmANyAcca ityanekadharmakaM vastu // vyArA dharmato'nekadharmakatA / tathA avikAriNI-upAdAnanimittakRtavikArazUnyA tathAtA-buddhatA tathAbhAvarUpA prAgvikArabhAvenAnekadharmatA iti vacanaprAmANyAcceti-evamanekadharmakaM vastu / ete ca sarva eva vastuno'nekavijJAnAdhupAdhibhedabhinnAH svabhAvahetubhedA iti gamakAH / tathAhi - anekAMtarazmi . | (T) amUrtatva vagerenI vyAvRttinA kAraNe, ghaTAdimAM je mUrtatva-prameyatva-sattva vagere dharmo Ave che, te badhA dharmo, vAMjhaNInA dIkarAnI jema "svabhAvarahita-zUnya che ane tethI ja teo kSaNAMtaramAM "anAtmA che, arthAta anvayI (=anugata) banatA nathI - Ama eka ja dharmamAM zUnyatAanAtmatA rUpa be zabdanuM uccAraNa tyAre ja ghaTI zake, ke jyAre abhidheyarUpa dharmanA be svabhAva hoya... A rIte, anityatA-bAdhAyuktatA-zUnyatA-anAtmatA vagere aneka dharmo mAnavAthI siddha thAya che ke, vastu anekadharmAtmaka che... (B) nirmaLa jJAnasaMtAna jJAnaparaMparA, te pahelA upAdAna ane nimittakRta vikArathI vikRta hoya che, paNa te ja jyAre zuddhAvasthAmAM nirmaLa jJAnasaMtAnarUpa bane, tyAre temAM koI ja vikAra nA AvavAthI - nimitta/upAdAnakRta vikArazUnya banatAM - te avikAriNI thAya che, je tathAtA-buddhatA kahevAya che - Ama, eka ja vastunA vikRtatA-avikRtatA rUpa judA judA svabhAvathI siddha thAya che ke, vastu anekadharmAtmaka che... 9 ane dharmAtmaktAno niSkarSa uparokta rIte aneka hetuothI, anekadharmAtmaka vastunI siddhi thAya che. A badhA hetuono samudita prayoga A rIte karI zakAya - __ "vastu, anekadharmAtmakam, (1) anekavijJAnajanakatvAt (2) sajAtIyetaravyAvRttatvAt (3) pAraMparyeNa banegaganandhAt (4) suradu:vAvihetutvA, (5) sAMthAvivasiddha che" A badhA hetuo "svabhAvahetu' jANavA, kAraNa ke teo badhI vastunA svabhAva che. dA.ta. aneka vijJAnajanakatArUpa vastuno svabhAva. Azaya e ke, A badhA vastunA judA judA svabhAvarUpa hetuo che eTale anekadharmakatvanA gamaka che. jemake anekavijJAnajanakatva e vastuno svabhAva che. te vaLI kathaMcit tenAthI (anekavijJAna 34. tathAmAvati nirmanajJAnasattAnapA | bauddho AvuM badhuM kema mAne che? tenI vizeSa jANakArI meLavavA pramANavArtika vagere bauddhagraMthonuM avalokana karavuM... 2. 'e to' ta va -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapatAkA 329 (tRtIya - (52) iha ca jJAnAvaraNAdyAcchAditaH chadmasthaH pramAtA, bodhavizeSadarzanAt / tasyAhetukatve'yogAt, sadAbhAvAdiprasaGgAt, bodhamAtrasyAhetutvAt, bhedakAbhAve viziSTatvAbhAvAt, nyAyato'tiprasaGgAt, tadbhAve ca tasyaivAvaraNatvAt, iti tathAvidhanayana eka vArahyA che... anekavijJAnajanakatvaM tatsvabhAvaH / sa ca kathaJcit tadbhinnayA'nekadharmakatayA vyAptaH, anyathA tatastato'nyatvAdyabhAvaH / evaM zeSeSvapi hetuSu bhAvanIyamiti // iha cetyAdi / iha ca-anekadharmake vastuni jagati vA / kimityAha-jJAnAvaraNAdyAcchAditaH-tatpudgalapratibaddhasAmarthyaH, chadmasthaH pramAtA-prANI / kuta etadevamityAha-bodhavizeSadarzanAt-bodhabhedopalabdheH iha vastuni / tasya-bodhavizeSasya ahetukatve sati ayogAt, ayogazca sadAbhAvAdiprasaGgAt / 'Adi'zabdAdabhAvagrahaH / bodhamAtrasyAhetutvAd bodhavizeSa pratibhedakAbhAve-tadanyavastvabhAve viziSTatvAbhAvAt bodhamAtrasya nyAyataH, atiprasaGgAt - anekAMtarazmi .... janatvathI) bhinna evI anekadharmakatAne vyApta che (arthAt, anekadharmAtmakatAnA vyApya-gamaka-liMga che...) jo anekavijJAnajanatva, anekadharmatAthI kathaMci bhinna na hoya, sarvathA abhinna ja hoya, to anekadharmakatA, anekavijJAnajanakatvarUpa ja thaI jAya... ane to te anekadharmAtmakatA bIjA hetuorUpa na banavAthI je bIjA hetuo ApyA che (tatatatogatva-sanAtItarIvRttatva vagere) temano abhAva thaI jAya... - "karma' tatvanI AvazyakatA - (52) vastu anekadharmAtmaka che, ane dareka pramAtAone judo judo bodha thAya che. A bodhanI taratamatA konA kAraNe? tenA uttararUpe jJAnAvaraNa vagere karmanI ja siddhi thAya che. tethI dareka chabastha pramAtAne, jJAnAvaraNa vagere karmothI AcchAdita mAnavA joIe. prazna : te bodhanI taratamAtAne nihetuka (jJAnAvaraNa vagere kAraNathI rahita) ja mAnI laIe to? uttara : to to AkAzanI jema, kAMto sarvadA astitva mAnavuM paDaze, kAMto khapuSpanI jema sarvadA nAstitva mAnavuM paDaze, paNa tevuM to che nahIM, mATe te taratamatAne sahetuka ja mAnavI joIe. prazna : te bodhanI taratamatAmAM te te bodhane ja kAraNa mAnI laIe to ? uttaraH nA, tevuM nA mAnI zakAya, kAraNa ke pahelA e kaho ke te te bodhano koI bhedaka (1) che, ke (2) nahIM? (2) jo nathI, to te badhA bodhamAM koI viziSTatA ja nahIM rahe. bhedaka vinA viziSTatva na hoya, kAraNa ke bhedaka vinA viziSTatva mAno, to nyAyathI badhA bodhamAM (samAna paNa bodhamAM) 2. 'taddhitratayA' rUti pUrvamudrite pATha:, atra tu i-pa4i: . 2. 'dharmatA ' kRti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 330 paTalAdikalpaM tajjJAnavizeSakAri viruddhaceSTAdinimittaM tato'nyat taditi tattvavAdaH / - vyAkyA che. sarvabodhaviziSTatvApattyA / tadbhAve ca-bhedakabhAve ca tasyaiva-bhedakasya AvaraNa-tvAditievaM tathAvidhanayanapaTalAdikalpaM tathAvidhaM-svacchaM naikAntato bodhavighAtakAri nayanapaTalaM pratItam / 'Adi'zabdAcchrotrAdimalagrahaH / etatkalpam-etattulyaM tajjJAnavizeSakAri tasyachadmasthapramAturbodhavizeSakaraNazIlaM kSayopazamato bhAvAbhAvAbhyAmiti jJAnAvaraNavyApAra ukto anekAMtarazmi viziSTatva mAnavAno atiprasaMga thaze... (1) jo bhedaka che, to tene ja to ame jJAnavaraNa vagere rUpa "karma' kahIe chIe, tethI bodhanI taratamatAmAM mukhya kAraNarUpa karmatattvane avazya mAnavuM ja joIe. . karmanuM svarUpa ja A karma, tevA prakAranAM (svaccha) AMkhanA pATA-kAnanA mela vagere jevo che. jema tevA prakAranA pATA lagADavAthI, AMkhethI saMpUrNa dekhAtuM baMdha nathI thatuM, chatAM badhuM ja spaSTa nathI dekhAtuM, pATAnA bhedathI dekhavAmAM bheda paDe che, tema jJAnAvaraNa vagere karmanA kAraNe sarvathA bodha nathI thato tevuM nathI, ane chatAM asaMpUrNa bodha thAya paNa che ane karmanA bhedathI jJAnamAM bheda (taratamatA) thAya che. prazna : jJAnAvaraNa karma to bodhane roke che, to pachI tenAthI bodhanI taratamatA thAya evuM zI rIte mAnI zakAya ? uttara : kAraNa ke kSayopazama thAya eTale (1) tIvrarasavALA karmano udayAbhAva, (2) sattAmAM rahela tIvrarasano udayanirodha, ane (3) udayamAM Avela tIvrarasanI apavartanA (=avArakasvabhAvanuM dUrIkaraNa...) (vivaraNamAM "veditAnAM samAvena' ema uditano kSaya je kSayopazamamAM kahevAya che, teno paramArtha - udita tAdaza rasanI apavartanA che... bAkI kSayopazama na hoya to ya uditano kSaya to thAya ja !) vivaram . 35. kSayopazamato bhAvAbhAvAbhyAmiti / kSayopazamo hi veditAnAM jJAnAvaraNakarmapudgalAnAmabhAvena zeSANAM tu keSAJcid viSkambhitodayatvenAnyeSAM cApanItAvArakasvabhAvatvenocyate / ata: kSayopazamApattau jJAnAvaraNakarmapudgalAnAM bhAvAbhAvau iti paryAlocyoktaM kSayopazamato bhAvAbhAvAbhyAmiti / / * jo melo ke jADo pATo hoya to to dekhI ja na zakAya, mATe tevA prakArano pATo levo ke jethI spaSTa na dekhAya ane sAva na dekhAya evuM paNa na bane... 2. 'nyatiti' rUti -paDhi: . 2. 'mAvarachatvI' rUti -paDhi: rU. 'svacchuM nainAto' rUti -pa4i: . 4. 'apanIyavAra ' rUti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 anekAntajayapatAkA (tRtIya (53) kSayopazamabhAvazcAsya kAlapariNatyA viziSTAnuSThAnatazca tattatsvabhAvatayA nayana- vyArA .... veditavyaH / viruddhaceSTAdinimittamityanena tvAdizabdA'kSiptacAritramohanIyAdivyApAra iti / tataH-chadmasthapramAtuH tadbodhAdervA anyat-arthAntarabhUtaM tat-jJAnAvaraNAdikarma iti tattvavAdaH / kSayopazamabhAvazcAsya-karmaNaH kAlapariNatyA mandAnubhAvasya viziSTAnuSThAnatazca tIvravipAkasya, athavA kAlapariNatyA viziSTAnuSThAnatazceti samuccayapakSaH / tattatsvabhAvatayA tasya - anekAMtarazmi .. eTale kSayopazama vakhate jJAnAvaraNa karmano (1) bhAva che eTale pUrNabodha nathI, ane (2) abhAva che eTale apUrNa evo paNa bodha thAya che, sarvathA bodhAbhAva nathI. Ama, kSayopazama eTale jJAnAvaraNa karmano bhAva-abhAva...ane te bhAva-abhAvathI ja bodhavizeSa thAya che, A (tajajJAnavizeSakArI) zabdathI jJAnAvaraNakarmanuM phaLa batAvyuM... vaLI, dArU pIdhelA mANasanI jema, lokamAM dekhAtI viruddha ceSTAonuM kAraNa paNa A karma ja che.... A viruddha veNa... padathI mohanIyakarmanuM phaLa batAvyuM... tethI, chapastha pramAtA ane bodha vagerethI alaga evuM jJAnAvaraNa vagere "karma" nAmanuM tattva avazya mAnavuM joIe. kSayopazamanuM svarUpa che (53) karmano kSayopazama be rIte thAya che : (1) kALapariNatithI, ane (2) viziSTa anuSThAnathI.. temAM (1) je karma maMdavipAkI hoya teono amuka kALa gaye ApoApa kSayopazama thAya che, ane (2) je karma tIvravipAkI hoya teono tapa-caraNa vagere viziSTa anuSThAnathI kSayopazama thAya che athavA to kALapariNati ane viziSTa anuSThAna baMneno samuccaya thaye kSayopazama thAya.. bhAvArthaH vyAkhyAmAM be rIte jaNAvyuM che : (1) pahelA jaNAvyuM ke, maMdavipAkI karmano kALathI ne tIvravipAkI karmano puruSArthathI kSayopazama thAya, ane (2) pachI jaNAvyuM ke, samuccaya che, arthAt baMne bhegA thAya tyAre kSayopazama thAya... ahIM padArtha A rIte vicAravo - (1) pratyekapakSa: (ka) je maMdarasavALuM karma che, teno mAtra kALathI kSayopazama thAya. (te mATe AvI bhAvanA marma pratimati - juo : (a) sattAgata karmomAM viziSTa anuSThAna vinA paNa apavartanAdi pravartatA hoya che. tenAthI rasa ghaTe - kSayopazama thAya. (b) maMdarasavALuM karma udayamAM Ave tyAre thoDA kALamAM ja bhogavAI jAya (pApakarmamAM maMdarasavALA karmanI alpasthiti hoya.) ne (kha) tapa-caraNa vagere viziSTa anuSThAnathI kSayopazama thavo to spaSTa ja che. (2) samuccayapakSaH acaramAvartamAM karma baLavAna che. puruSArthathI upakrama thato nathI ane 2. 'mavizu' rUti -paDhi: . 2. "chiinamittvana' rUti -paDhi: 1 rU. pUrvadite tatra 'vaziddhAtu. kSiptacA0' iti pAThaH, tasya cAzuddhatvena D-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA paTalAdihAsarUpaH pratiprANyeva yathocitaM tathAvidhacitrAvabodhaliGgAvaseyaH / (54) tasmiMzca sati tatsAmarthyata eva viSayasya tajjJeyatvapariNatibhAvAt, viSayiNo'pi ja cAhyA che..... karmaNaH tatsvabhAvatayA-kAlapariNatyAdikSayopazamasvabhAvatayetyarthaH, nayanapaTalAdihAsarUpaH kSayopazamabhAvastadekAntAnivRtteritthaM nidarzanamiti bhAvanIyam, pratiprANyeva prANinaM prANinaM prati pratiprANyeva yathocitamiti kriyAvizeSaNam, yasya ya ucitaH tathAvidhacitrAvabodhaliGgAvaseyaH, tathAvidhaH-uccAvacAdibhedena citrAvabodhastattadviSayabhedata etalliGgAvaseyaH kSayopazamabhAvaH / tasmizca sati-kSayopazamabhAve tatsAmarthyata eva-kSayopazamabhAvasAmarthyata eva, avagrahAdirUpamindriyajJAnamupajAyate iti yogaH / kathamityAha-viSayasya-ghaTarUpAde --- anekAMtarazmi * caramAvartamAM puruSArtha baLavAna che. eTale caramAvartimAM Avyo hoya ane viziSTa anuSThAna (puruSArtha) kare to kSayopazama thAya che. have ahIM kALapariNati ane viziSTAnuSThAna; baMneno samuccaya ja karmakSayopazamamAM kAraNa banyo..? prazna : kALapariNati + viziSTAnuSThAnathI karmano kSayopazama thAya emAM kAraNa zuM? uttara H temAM karmano evo (tathAvidha sAmagrI maLe kSayopazama thavAno) svabhAva ja kAraNa che. A kSayopazama nayanapaTala vagerenA hrAsarUpa che... jema AMkhano pATo amuka kALa bAda ke ghasArAthI jIrNa thAya che, tema karmano paNa amuka kALa bAda ke viziSTAnuSThAnathI hrAsarUpa kSayopazama thAya che - Ama, karmono hrAsa te ja kSayopazama che. ahIM jema hRAsa thaye nayanapaTalano sarvathA kSaya nathI thato, tema kSayopazama thaye karmano paNa sarvathA kSaya nathI thato. Ama upamAna-upameyabhAva baMdhabesato che, mATe ja A upamA ApI che. prazna : A kSayopazama zI rIte jaNAya ? uttaraH dareka prANIone, yathocitapaNe judA judA viSayone AzrayIne - UMco (spaSTa-viziSTa) nIco (aspaSTa-sAmAnya) alaga alaga prakArano bodha thAya che, te citrabodhathI ja kSayopazama jaNAya che, kAraNa ke Avo citrabodha karmanA judA judA prakAranA kSayopazama vinA asaMbhavita che. - kSayopazama thaye matijJAnanI utpatti 1: (54) karmano jayAre kSayopazama thAya, tyAre - te kSayopazamabhAvanA sAmarthyathI - (1) ghaTa vagere viSayo, "vivakSita (ghaTaviSayaka) indriyajJAnanA zeyarUpe pariName che, ane (2) vivakSita (ghaTaviSayaka) indriyajJAna ghaTAdi viSayanA jJAtA rUpe pariName che, kAraNa ke kSayopazama thaye baMneno zeya-jJAtRrUpe pariNamavAno svabhAva ja che - Avo svabhAva jo nahIM mAno, to ghaTAdi padArtha ane indriyajJAna ya-jJAtA nahIM banI zake. 2. 'tiddovaseya:' ta -paDhi: 2. "tasmin sati' ta va -paDhi: 1 rU. 'ta yon:' rUDhi pADA For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 jayapatAkA (tRtIyaH tajjJAtRtvapariNatyupapatteH, ubhayostathAsvabhAvatvAt, anyathA tadanupapatteH, atiprasaGgAt, nayanapaTalAdihAsa iva sthUrAvabodhAdi, tadAnurUpyata AvidvadaGganAdisiddhaM tathAvidhavastugrAhyevAvagrahehAvAyadhAraNArUpaM matijJAnasajJitamindriyajJAnamupajAyate "tadindriyA .......... ........ vyAkhyA .......... stajjJeyatvapariNatibhAvAt-vivakSitendriyajJAnajJeyatvapariNatibhAvAd viSayiNo'pi-adhikRtendriyajJAnasya tajjJAtRtvapariNatyupapatteH-prastutaviSayajJAtRtvapariNatyupapatteH / upapattizca ubhayo:-viSaya-jJAnayoH tathAsvabhAvatvAt-tajjJeyatvatajjJAtRtvabhavanasvabhAvatvAt, anyathAtattatsvabhAvatvamantareNa tadanupapatteH-viSaya-viSayiNoH tajjJeyatvatajjJAtRtvapariNatyanupapatteH / anupapattizca atiprasaGgAt tattatsvabhAvatAmantareNa tajjJeyatva-tajjJAtRtvabhAve tadvat tadantarApatyAtiprasaGga iti bhAvanIyam / nayanapaTalAdihAsa iva iti nidarzanam / sthUrAvabodhAdi, 'Adi'zabdAt tathAvidhaceSTAgrahaH / tadAnurUpyataH, prakramAt kSayopazamabhAvAnurUpyeNa, AvidvadaGganAdisiddhamavipratipattyA tathAvidhavastugrAhyeva-tajjJeyatvapariNatavastugrAhyeva, na tvaviSayaM sadAbhAvAdiprasaGgena, avagrahehAvAyadhAraNArUpaM paristhUrajAtibhedena matijJAnasaJjitaM svatantre ................ manetirazmi prazna : bha? uttara H kAraNa ke ghaTamAM zeyatvabhavanasvabhAva na hovA chatAM jo ya bane to ghaTamAM jJAtRtva vinA paNa ghaTane jJAtA mAnavAnI Apatti ve. zeyatva vinA joya hoya to jJAtRtva vinA jJAtA paNa kema na hoya ? ane jJAnamAM jJAtRtvabhavanasvabhAva na hovA chatAM jo te jJAtA bane to ghaTamAM jJAtRtvabhavanasvabhAva na hovA chatAM te paNa jJAtA banavAno atiprasaMga Ave ! tethI zeya-jJAtR svabhAva to mAnavA ja joIe. jema nayanapaTalAdino hrAsa thaye sthULa bodha ane tevA prakAranI viziSTa ceSTAo thAya che, tema kSayopazamabhAvanA anusAra vidvAnathI laIne aMganA sudhInA badhA jIvone anubhavasiddha evuM indriyajJAna utpanna thAya che. *ndriyAgarnu sva35* (1) te indriyajJAna zeyarUpe pariNamela vastunuM grahaNa karanAra che. A indriyajJAna te nirviSayaka nathI, nahIMtara to sadA bhAvAdi mAnavAnI Apatti Avaze. (arthAt viSaya vinA paNa jJAna thatuM hoya. to sarvahA thaze... vagaire mApattio sAvaze.) ____ mAndriyazana (A) a Da, (B) SSL, (C) avAya, mane (D) paa25||35 thAya che. ja joyatva kevalAnvayi hovAthI tenA abhAvavALo koI dAkhalo ja maLato nathI, eTale ja ahIM jJAtRtvane sanemApatti mApIche, me dhyAnamA rAma... 1. pUrvamudrite tvatra 'pattyati' iti pAThaH, atra tu D-pratapAThasyopAdAnam / For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 334 nindriyanimittam" iti vacanAt // (55) tatrAvyaktaM yathAsvamindriyairviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / avagRhIte ................... vyAkhyA ................................................ indriyajJAnamupajAyate savikalpameva / indriyajJAnatA cAsya "tadindriyAnindriyanimittam" iti vacanAt tat-matijJAnaM indriyAnindriyanimittam, anindriyaM-manaH, etannimittamiti savikalpakametat // avagrahasvarUpAbhidhitsayA''ha-tatrAvyaktamityAdi / tatreti pUrvavat, avyaktam-asphuTam, AlocanAvadhAraNamiti yogaH / tadeva viziSyate yathAsvamiti yathA''tmIyam indriyaiH-sparzanAdibhirviSayANAM-sparzAdInAM yathA''tmIyaM yo yasya viSaya ityarthaH, AlocanAdhAraNamiti AGmaryAdAyAM locanaM-darzanam / etaduktaM bhavati-maryAdayA sAmAnyasyAnirdezyasya svarUpanAmAdikalpanArahitasya darzanam-AlocanaM tadevAdhAraNamAlocanAvadhAraNam / etat avagraho'bhidhIyate / avagrahaNamavagraha ityanvarthayogAditi / / ............ manetirazmi .... A indriyajJAnane syAdvAdamate "matijJAna' kahevAya che. A jJAna, indriya (cakSu vagere pAMca indriyo),ane anindriya (mana)nA kAraNe thAya che. kahyuM cha ? - "matijJAna indriya ane anindriyanimittaka thAya che eTale indriya-anindriyanimittaka evuM A jJAna 'savikalpa' siddha thAya che. A pramANe AkhA prakaraNano upasaMhAra thayo. ahIM indriya-anindriyanibaMdhana jJAnane avagrahAdirUpa kahyuM. have graMthakArazrI avagraha vagerenuM svarUpa batAve che. ___* (A) avagraharnu sva35 * ' (55) sparza vagere pota-potAnA chandriyo paDe sparza vagere pota-potAnA viSayanA, s135nAmAdi kalpanAthI rahita, anirdezya (jane kahI na zakAya) evA sAmAnyAkAranAM Alocanaavdhaarne 'sava' upAya che. karmagraMtha, vizeSAvazyakabhASya ane tattvArthasUtramAM avagrahanA vyaMjanAvagraha ane arthAvagraha ema be bheda batAvyA che, te baMne bhedone "avagraha" rUpe eka vivakSIne prastutamAM artha karyo che. aMdhArAmAM cAlatAM paganI nIce koIka vastu AvI, te vakhate te vastuno sparzendriya sAthe je saMyoga thayo te vyaMjanAvagraha ane tyArapachI "kaMIka thayuM evuM je anirdezya sAmAnyAkAranuM jJAna thAya te arthAvagraha kahevAya che. 1. tattvArthAdhigamasUtre (a0 1, sU0 14) / 2. 'gRhItaviSayA0' iti g-paatthH| 3. tattvArthAdhigamasUtre (a0 1, sU0 14) / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 anekAntajayapatAkA (tRtIya viSayArthaikadezAccheSAnugamanena nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA / (56) avagRhIte viSaye vyApadyA ja evamavagrahaM kathayitvA IhAsvarUpaM kathayannAha-avagRhIta ityAdi / avagRhIta ityanena kramaM darzayati / avagRhIte sAmAnye IhA pravartate / tAmAha-viSayArthaMketyAdi / viSayaH-sparzAdiH, sa evAryamANatvAdartho viSayArthastasyaikadezaH sAmAnyamanirdezyAdirUpaM tasmAd viSayArthaikadezAt paricchinnAdanantaraM sparzamAtragrahe tasya sarpamRNAlasparzasAdhAt zeSAnugamanena sadbhUtAsadbhUtoSNatvAdivizeSatyAgopAdAnAbhimukhyarUpeNa, na saMzaye iva sarvAtmaparikuNThacittabhAvato'nanugamena / kimityAha-nizcayavizeSajijJAsA ceSTeti / nizcIyate'sAviti nizcayaH mRNAlasparzAdiH, sa eva vizeSyate'nyasmAditi vizeSaH, tasya jJAtumicchA jijJAsA tayA ceSTA-bodhaH svatattvAtmavyApArarUpA IhA ucyate / / anekAMtarazmi . (B) IhAnuM svarUpa avagraha dvArA grahaNa karelai viSayanA ekadezano, arthAt anirdezya sAmAnyarUpano bodha thayA pachI (sarpa-kamaLamAM sAdhAraNa mAtra sparzano bodha thayA pachI), tenA sadbhUta vizeSonA upAdAna tarapha ane asadbhUta vizeSonA tyAga tarapha, nizcaya karAvanAra vizeSane jANavAnI icchA dvArA thato bodha (=ceSTA=padArtha ane potA vize thato bodhano vyApAra) te "IhA' kahevAya che. vizeSArtha avagrahathI "A kaMIka che' ema jANyA pachI mANasa vicAre ke ahIM to ThaMDo sparza thAya che,garama nahIM. tethI A sparza kamaLano hovo joIe, sApano nahIM. ahIM "ThaMDo sparza che' - e sadUbhUta dharmanuM upAdAna che ane "garama sparza nathI' - e asadUbhUta dharmano tyAga che, tyAra pachI "A kamaLano sparza hovo joIe" - ema nizcayAbhimukhI vicAravALuM je jJAna thAya te "IhA' kahevAya che. prazna to to IhA saMzayarUpa ja thaI ne? uttara : nA, kAraNa ke saMzayamAM to buddhi buDhi thaI gaI hovAthI "A sparza kamaLano che ke sApano ?' - evI zaMkA rahyA kare che ane tyAre kamaLasparza ane sarpasparza e baMne aMzamAM sadbhAva ke asaddabhAvanuM jJAna sarakhuM hoya che, arthAta ekebAju DhaLatuM jJAna hotuM nathI, jayAre IhAmAM to "A sparza kamaLano hovo joIe, sApano nahIM - ema padArthanAM nirNaya tarapha DhaLato bodha thAya che. eTale IhA nirNayAbhimukhI hovAthI saMzayathI bhinna che. che "avagRhIte..." evA padathI graMthakArazrI krama batAve che ke, avagRhItamAM ja IhA pravarte; avagraha vinA nahIM... 2. "saDUtohnatvaH ' ti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 336 samyagasamyagiti guNadoSavicAraNAvyavasAyApanodo'vAyaH / dhAraNA pratipattiH, yathAsvaM ......... vyAkhyA ___ evamIhAmabhidhAyAvAyamabhidhAtumAha-avagRhIta ityAdi / anenApi kramamAcaSTe / avagRhIte viSaye-sparzasAmAnyAdau tataH samyagasamyagiti mRNAlasparza ityevamAdAnAbhimukhyaM samyak, taMtra tadbhAvAnuguNyAt, na ahisparza ityevaM parityAgAbhimukhyamasamyak, tatra tadbhAvavaiguNyAt / itievamIhAyAM pravRttAyAM satyAM tataH kimityAha-guNadoSavicAraNAvyavasAyApanodo'vAya iti / iha mRNAle'sAdhAraNo dharmo guNaH, tatrAsambhavI tu doSaH, tayorvicAraNA-mArgaNA tayA vyavasAya:vimalatarabodhaH sa evApanodaH mRNAlasparza eveti nizcayAdapanudati tatrehAmiti kRtvA avAya ityayamevaMvidho'panodo'vAya iti / avaitItyavAyaH, nizcayena paricchinattItyarthaH // evamavAyamabhidhAyAdhunA dhAraNAmabhidhitsayA''ha-dhAraNetyAdi / dhAraNeti lakSyaM prati ................. manetirazmi .... * (C) mavAyarnu sva35 * (56) avagraha dvArA grahaNa karela sparzasAmAnyarUpa viSaya pratye "ahIM kamaLanA sparzanA guNozItatAdi che, tethI sparza kamaLano hovo joIe' - ema sabhUta vastunAM upAdAnAbhimukha (=samyaga) ane "ahIM sarpanAM sparzanA guNo - uSNatAdi nathI, tethI A sparza sApano nathI" - ema asadUbhUta vastunAM tyAgAbhimukha (kauMsamya) evI IhAnI pravRtti pachI, kamaLamAM rahela guNa (=asAdhAraNadharma zItasparza) ane doSa ( kamaLamAM na rahenAra=uSNasparza)nI vicAraNAthI thatAM "A kamaLano sparza ja che" evA nirmaLatara bodharUpa nizcayathI je IhAno apanoda (drIkaraNa) thAya te "avAya upAya che. arthAt DA dvArA nizcaya nahoto, 4yAre / zAna (avaiti) nizcaya 73 cha, bhATe savAya DevAya che... TUMkamAM, IhAthI vastuno nirNayAbhimukhI bodha thayA pachI tenA guNa-doSanI vicAraNA dvArA "A te ja che' - evo je nizcayAtmaka bodha thAya te avAya kahevAya che. dA.ta. A kamaLano ja sparza * (D) dhArAnu sva35* apAyamAM thayelA nirNayarUpa upayoganI avizruti (sAtatya); upayoga bIje javA chatAM zakti .... vivaraNam . 36. tatra tadbhAvAnuguNyAditi / tatra-vijJAne tadbhAvasya-mRNAlasparzasadbhAvalakSaNasyAnuguNatvAt / / vAstavibhAvane anusAra pravarte cha, mATe sabhya che. * avAstavimApane anusAra pravartato sovAthI asabhya che... 1. 'vicAraNAdhyavasAyA0' iti Ga-pAThaH / 2. 'mRNAle sAdhAraNe dharmo' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH matyavasthAnamavadhAraNaM ca / (57) na caikatvadavabodhasyeha cAturvidhyAbhAvaH, sarvathaikatvAsiddheH, krameNa bhAvAt saMmpUrNabhavane'niyamAt / dRzyata evehAdyabhAve'pi kvacida 337 AvyAbA pattiH - upayogApracyutiH / yathAsvamiti yathAviSayaM yo yaH sparzAdiviSayaH mRNAlasparzAnubhavasyAnAza ityarthaH / tathA matyavasthAnamityupayogAntare'pi zaktirUpAyA mateH kvacidavasthAnam, tathA'vadhAraNaM ceti kAlAntarAnubhUtaviSayagocaraM smRtijJAnamiti bhAvaH / evametenAvicyutivAsanA-smaraNarUpA trividhA dhAraNetyuktaM bhavati // na cetyAdi / na ca ekatvAdavabodhasya avabodhasAmAnyApekSayA iha - matijJAne indriyapratyakSe cAturvidhyAbhAvo'vagrahAdirbhedena / kuta ityAha-sarvathaikatvAsiddheH avabodhasya / asiddhizca krameNa bhAvAt avagrahAdInAm, tathA sampUrNabhavane'vagrahAdArabhya dhAraNAntabhavane ... anekAMtarazmi saMskArarUpa matinuM rahevuM te vAsanA, ane kAlAntaramAM anubhUta viSayane-arthane viSaya banAvatI smRti, ema AnA (1) avicyuti, (2) vAsanA, ane (3) smaraNa ema traNa bheda che. * (1) avicyuti : a=nahIM, vicyuti=nAza... potapotAnI indriyonAM kamaLasparza vagere anubhavarUpa upayogano nAza na thavo, te aivicyuti kahevAya che. (2) vAsanA : te matijJAnanuM je zakti=saMskArarUpe bIjA-bIjA upayogamAM paNa avasthAna hovuM, te vAMsanA kahevAya che. (3) smRti H AtmAmAM dRDha thayela saMskAra (=vAsanA) jaghanyathI aMtarmuhUrtakALe ane utkRSTathI asaMkhyAtavarSe jAgRta thatAM 'A te ja vastu che ke jene meM pahelA anubhavI hatI' ema je jJAna thAya, tene smRti kahevAya che. AmAM jAtismaraNa jJAnano paNa samAveza thAya che... * avagrahAdino kathaMcit bheda (57) pUrvapakSa : jJAnarUpe to badhA eka ja che, to pachI indriyapratyakSarUpa matijJAnanA avagrahAdirUpe cAra bheda to na ja ghaTe ne ? uttara H evuM nathI, kAraNa ke avagrahAdi cAre jJAna sarvathA ekarUpa nathI. prazna : kema ? uttara H kAraNa ke (1) avagraha vigere kramika thAya che, jo ekarUpa ja hota to te cAre jJAno * athavA to apAyathI nirNIta thayelI vastuno upayoga aMtarmuhUrta kALa sudhI TakI rahevo te avicyutidhAraNA.. teno kALa aMtarmuhUrtano che. * AtmAmAM avicyutithI vastunA je saMskAra paDe tene vAsanA kahevAya che. teno kALa saMkhyAta-asaMkhyAta varSano che. 2. 'tvAr vodha0' kRti dda-pA: / 2. 'sampUrNe mavane' phati -pAi: / rU. pUrvamudrita tu 'vibhedde.' kRti pA:, atra tu D- pAThAnusaraNam / For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 338 - > vagrahamAtram, tathA niravAyehA / nirdhAraNazcAvAyaH, tathA tadanubhavasiddheH / (58) ata evaikatvamapi, kathaJcidekAdhikaraNatvAt, tatraiva pravRtteH, tadvadyadharmANAmitaretarAnuvedhAt / ja vyArahyA che. .... aniyamAt kAraNAt / adhikRtopadarzanAyAha-dRzyata ityAdi / dRzyata eva loke IhAdyabhAve'pi / 'Adi'zabdAdavAyAdigrahaH / kvacit-devadattAdau avagrahamAtram, tathA niravAyehA dRzyate kvacit, nirdhAraNazcAvAyo dRzyate kvacit, tathA tadanubhavasiddheH-kevalatvenAvagrahAdInAmanubhavasiddheH kAraNAt, na cAturvidhyAbhAvaH / ata eva tathAtadanubhavasiddhereva ekatvamapi avagrahAdInAm / yuktimAha-kathaJcidekAdhikaraNatvAt tattaddharmagrahaNena / ata evAha-tatraiva pravRtteH-avagrahAdigRhIta eva IhAdipravRtteH, kathaJciditi vartate / etatspaSTanAyaivAha-tadvadyadharmANAm-avagrahAdivedyasvabhAvAnAm itaretarAnuvedhAt-anyonyAnuvedhAt / etadeva - anekAMtarazmi ekIsAthe ja thaI jAta, tathA (2) jo ekarUpa ja hoya to avagrahathI mAMDIne dhAraNA sudhInA badhA jJAna pharajIyAtapaNe thAta, paNa tevuM to che nahIM, kAraNa ke lokamAM devadatta vagere keTalIka vyaktione, (A) IhA-avAya vagerenA abhAvamAM paNa mAtra avagraha thatuM dekhAya che, keTalAkane (B) avAya vinA paNa IhA thatI dekhAya che, to keTalAkane (C) dhAraNA vinA paNa avAya thato dekhAya che - Ama, avagrahAdino bhinnarUpe thato bodha anubhavasiddha ja che, tethI indriyapratyakSanI caturvidhatA aghaTita nathI. ahIM A rIte anumAnaprayoga karavo - (1) "avaBdava: rispaSanA: mamavidvAna. vInADijharavitA (2) vagrahAya, parasparImanA pakSamAveDapi paramAva-niyamA, vInA ravat " anubhavathI avagrahAdino jema bheda siddha thAya che, tema abheda paNa siddha thAya che. te A pramANe : ne avagrahAdino kathaMcit abheda 9 (58) avagrahAdino kathaMcit abheda paNa che, kAraNa ke teo eka vastunA ja te te dharmonuM grahaNa karatAM hovAthI kathaMcit eka adhikaraNavALA che, arthAt te badhAno viSaya kathaMcit eka che. praznaH te darekanI viSayabhUta vastu eka che? uttara : hA, kAraNa ke avagrahAdithI gRhIta vastu vize ja IhAdinI pravRtti thAya che. pUrvapakSa : vastu bhale eka hoya paNa tenA dharmo to judA judA ja che. phalataH avagrahagRhIta dharmo judA ane IhAdigRhIta dharmo judA - Ama badhAno viSaya alaga-alaga thayo ne ? uttara : nA, avagrahAdithI gRhIta dharmo sarvathA judA judA nathI, paNa kathaMcit abhinna paNa che, kAraNa ke te badhA dharmono paraspara anuvedha (=joDANa) thAya che. te A rIte - 2. pUrvamukite tvatra 'nara' rUtyazuddhapATha:. 2. "tra: tathA' ti Tu-pITa: I rU. "tadrava thata' ti Tu pATha: | For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH tathA ca yadidaM tadA dRSTamapi nopalakSitam, ISallakSitamapi na samyag jJAtam, tadidAnImavadhAritam, ityasti vyavahAraH / na cAyaM bhrAntaH, avigAnena pravRtteH / ata idamekAnekamanvayavyatirekavad dIrghamapi kAlasaukSyAt tathA'vabhAsata iti // ............ vyAkhyA ...... bhAvayati tathA cetyAdinA / tathA ca yadidaM tadA-tasmin kAle dRSTamapi sadityanenAvagrahavyApAramAha / nopalakSitaM-na sAmIpyena taditaradharmAlocanayA lakSitam, anenehaavyaapaarnissedhmaah| tathA ISallakSitamapi IhayA, na samyagjJAtamavAyarUpeNa tadidAnI yanna samyag jJAtaM tat sAmpratam, avadhAritaM-samyag vijJAya cetasi sthApitamityasti vyavahAraH tadvadyadharmANAmitaretarAnuvedhavyavasthApakaH / na cAyaM-vyavahAro bhrAntaH / kuta ityAha-avigAnena pravRtteH kAraNAt / prakRtayojanayA nigamanamAha ata ityAdinA / ataH-asmAt kAraNAt idaM-matijJAnasajJitamindriyajJAnam, ekAnekamavagrahAdisamudAyAtmakatvena anvayavyatirekavadanuvRttivyAvRttisvabhAvaM dIrghamapyavagrahAdikramabhAvitvena kAlasaukSmyAt hetoH, tathA'vabhAsate, prakramAd ............. manetirazmi .......... (1) mA vastu, te Ne meM helI tI, ten| 52 52 / 52 (Sta25na pAloyanapUrva) dhyAna rAkhyuM nahIM. - A vyavahArathI e sUcita thAya che ke, A dharmavALI vastuno meM avagraha karyo Dato, nahI. (2) je vastu para vicAryuM hatuM, tene nizcayarUpe jANI nahIM. - A vyavahArathI e sUcita thAya che ke, avagRhita dharmavALI vastunI meM IhA karI hatI, avAya nahIM. (3) je vastune meM nizcayarUpe jANI na hatI, te vastune have nizcayapUrvaka jANIne manamAM barAbara avadhArI lIdhI che. - A vyavahArathI e sUcita thAya che, avagRhIta-IhIta dharmavALI vastunuM have mane avAya-dhAraNArUpa jJAna thayuM che. A rItanA vyavahArathI siddha thAya che ke, avagrahAdithI grahaNa karavA yogya dharmono paraspara anuvedha paNa che. Ama viSaya eka hovAthI avagrahAdino paNa kathaMcit abheda thaze... A vyavahArane bhrAnta paNa na kahI zakAya, kAraNa ke avirodhapaNe teno anubhava thAya che. ____ nirSa : 24 zAna (1) me - bhatizAna35 me prA2nu, (2) mane + 35 bhane prA2nu, (3) anvayI - sa homa anuta35 23nA, (4) vyatire - sA3i5 vyAvRttivANu (5) hI - avaya-SSPL me yatuM DopAthI hIdIna, (6) yugapadavabhAsI + dIrgha hovA chatAM paNa - yugapad na hovA chatAM paNa - kALanI sUkSmatAnAM kAraNe 1. 'grahApAyamAha' iti ka-pAThaH / 2. 'svabhAvaM padArthamapyava' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 340 (59) Aha-evamapi tattaddharmAvagrahaNAdeH sarveSAmavagrahAditvaprasaGgaH / na, sthUretaradharmAlambanAvaraNabhedataH kramabhavanena tathAprarUpaNAt, tattvatastvayamadoSa eva / vyAhyA yugapadiva avabhAsate, na tu yugapadevetyarthaH // ___ Aha-evamapi avagrahAdibhAve tattaddharmAvagrahaNAdeH 'Adi'zabdAt tattaddharmasamarthaparyAlocanAdigrahaH / sarveSAm-avagrahAdInAM matibhedAnAmavagrahAditvaprasaGgaH anvarthayogena / 'Adi'zabdAdIhAdigrahaH / etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-sthUretaradharmAlambanAvaraNabhedataH kAraNAt / sthUretarAzca te dharmAzca sthUretaradharmAH, itare-sUkSmAH, ta evAlambanaM etaccAvaraNaM ceti vigrahastayorbhedastasmAt kramabhavanena tathAprarUpaNAt-avagrahAditvena prarUpa ... anekAMtarazmi . yugapad jevuM lAgatuM.. AvuM matijJAna nAmanuM indriyajJAna siddha thAya che. badhA bhedonA avagrahAdinAM prasaMganuM nivAraNa ne (59) pUrvapakSaH jema avagraha vastunA dharmanuM grahaNa kare che, tema IhAdi paNa vastunA dharmanuM grahaNa kare che ane "navapram avaBH' e vyutpatti pramANe to IhAdine paNa avagraha mAnavAno prasaMga Avaze. e ja rIte, jema IhAthI dharmonuM paryAlocana thAya che, tema evagrahAdithI paNa dharmonuM paryAlocana thAya che, to to pachI avagrahAdine paNa IhA mAnavAno prasaMga Avaze. A rIte avAya-dhAraNA aMge paNa samajavuM.. syAdvAdIH tevuM nathI, kAraNa ke avagrahAdi badhA judA judA che. te A rIte -- (1) AlaMbanabhedaH avagrahano viSayabhUta dharma sthaLa che, tenAthI IhAno viSayabhUta dharma sUkSma che, tenAthI paNa avAyano dharma sUkSmatara che. (2) AvaraNabheda : avagrahanuM AvaraNa juduM, IhAnuM AvaraNa juduM, avAyAdinuM AvaraNa (3) kSayopazamabhedaH avagraha mATeno kSayopazama alaga, IhAdi mATeno kSayopazama alaga... A kathanathI bauddha potAnA pUrvapakSanI zarUAtamAM je kahyuM hatuM ke - "sAmAnya-vizeSAkAra koI eka jJAna che ja nahIM, yugapa6 pravartatA savikalpa-nirvikalpathI ja tevuM bhAna thAya che' - tenuM nirAkaraNa thAya che, kAraNa ke uparokta rIte matijJAnarUpa eka ja jJAna, avagraha aMzane laIne sAmAnyAkArarUpa ane IhAdi aMzane laIne vizeSAkArarUpa siddha thAya che. phalataH tenA dvArA sAmAnya-vizeSarUpa vastunI paNa avazya siddhi thaze... te avagrahamAM, yadyapi IhAvat avAMtara vizeSa dharmonuM paryAlocana nathI hotuM, paNa tenA vyApaka sAmAnyadharmonuM paryAlocana to hoya che ja... 1. pUrvamudrite tu 'tattaddharmAsa0' ityazuddhapAThaH, tasya cAtra D-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ......... 341 anekAntajayapatAkA (tRtIya: (60) evaM cAvagrahAdibhAve tattaddharmabodhAt keSAJcit tathAsvabhAvatvenAkSarAnugata vyAvyA che NAt / tathAhi-sthUradharmAlambano'vagrahaH, sUkSmadharmAlambanA IhAdayaH, evamanyadavagrahAvaraNam, anyaccehAdeH / iha cAvaraNagrahaNaM kSayopazamopalakSaNamavaseyam / itthamupanyAsastu bhinnameva tadbodhAvArakamiti nidarzanArtham, kramabhavanaM tu prasAdhitamevetastathAprarUpaNaM nyAyyameveti bhAvanIyam / tattvatastvayaM sarveSAmavagrahAditvaprasaGgaH adoSa eva, anvarthayogataH, tathAghaTanAditi / evaM ca-uktanItyA avagrahAdibhAve, sannyAyata eva siddhaM savikalpakaM pratyakSamiti yogaH / - anekAMtarazmi - yadyapi mUlagraMthamAM "kSayopazama'no ullekha nathI karyo, paNa upalakSaNathI samajI levuM. praznaH kSayopazamane choDIne mULamAM AvaraNano upanyAsa kema karyo? uttara : kAraNa ke avagraha vagere matijJAnanAM judA judA bhedonuM AvAraka jJAnAvaraNakarma juduM juduM che, evuM batAvavA mATe AvaraNano upavAsa karyo che. (arthAta eka ja karmanA judA judA kSayopazamathI avagrahAdi nathI thatAM, paNa judA judA karmanA kSayopazamathI avagrahAdi thAya che. jo mAtra kSayopazamabheda kahe to eka karmanAM judA judA kSayopazamanuM grahaNa thAya...) A rIte avagrahAdinI AlaMbanAdinA bhedathI kramikatayA ja utpatti thAya che, evuM ame vistArathI pahelA kahI gayA... tethI avagrahAdi judA judA ja che, mATe badhA bhedone avagrahAdirUpa mAnavAno prasaMga nahIM Ave - A badhuM kathana vyAvahArikadaSTithI jANavu. pAramArthikadaSTie to tevuM moMnya ja che, kAraNa ke vyutpatti ghaTatI hoya to IhAdine paNa avagrahAdirUpe mAnavuM saMgata ja che. phalataH badhA matijJAnanA bhedo avagrahAdirUpa bane te doSarUpa nathI. (bauddha, pahelA sAmAnya-vizeSAkAra saMvedananA be TukaDA karI nirvikalpa-savikalparUpa be saMvedananI siddhi karI hatI, tenuM nirAkaraNa karavA graMthakArazrI, sAmAnya-vizeSAkArarUpa eka ja saMvedana mAnavuM joIe ane te savikalpa ja che - evuM batAve che.) iyijJAnanI savikalparUpe siddhi (60) pUrvokta rIte, avagrahAdirUpe thatuM indriyajJAna nyAyataH to savikalparUpe ja siddha thAya vivaram _37. itthamupanyAsastu bhinnameva tadbodhAvArakamiti nidarzanArthamiti / itthamupanyAsastu kSayopa A dRSTinuM evuM kahevuM che ke, tenI vyutpatti avazya ghaTavI joIe, jo vyutpatti ghaTe to tene te rUpa mAnavAmAM koI bAdha nathI. 1. prekSyatAM 343tamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 342 -> bodhabodhyatvAt, teSu anyathA nIlAdAviva pItAditvena bodhApravRtteH, kSayopazamasAmarthyato'kSaraprAyogyadravyagrahaNAvirodhAt, tathAvidhAnubhavasyAnyathA'nupapatteH, svasaMvedyatvena - vyADyA - kuta ityAha-tattaddharmabodhAt-vastusadAdidharmabodhAt / tathA keSAJcid dharmANAM tathAsvabhAvatvena hetunA akSarAnugatabodhabodhyatvAt IhAdigocarANAM viziSTamano'nugatatvopalakSaNametat / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-teSu-akSarAnugatabodhabodhyeSu dharmeSu anyathA nIlAdAviva vastuni pItAditvena rUpeNa bodhApravRtteH kAraNAt / kutastatrAkSaraprAyogyadravyagrahaNamityAzaGkAnirAsA anekAMtarazmi - che. te A pramANe -- avagrahAdi dvArA vastunA sadu-asat vagere dharmono bodha thAya che, temAMnA keTalAka dharmo evA che ke, jeono bodha akSaranA sahacAra pUrvaka ja thAya che, arthAt akSaronuM sAhitya hoya, to ja te bodha, te dharmone jaNAvI zake. jema ke apAyamAM "ye manuSya:' ema zabdasahita rUpe thato bodha... upalakSaNathI A paNa samajI levuM, ke IhAdinAM viSayabhUta dharmono bodha, viziSTa mananAM anugama pUrvaka ja thAya che, arthAt viziSTamanano anugama hoya, to ja te bodha, te dharmono jJApaka bane. (bhAva e lAge che ke, jema vAsanA-dhAraNA mATe viziSTa mana joIe, tema apAya-IhAdimAM paNa " iva zo vA ?' vagere bodha viziSTa manathI thAya...) jo indriyajJAnane nirvikalpa mAnazo, to je akSarAnugatabodhayogya dharmo che, tenA viSayamAM anyathA (akSara vinA) bodhanI pravRtti ja na thAya... jema nIlamAM pItatvena bodha nathI thato, tema akSarayuktamAM akSararahitatvena bodha nathI thato... (keTalAka dharmomAM akSararahita bodha thAya che, eTale sarvathA nirvikalpa nathI.evuM paNa nathI... keTalAka dharmomAM akSarasahita ja bodha thAya che, eTale sarvathA nirvikalpa che tevuM paNa nathI...) Azaya e che ke, je padArtha je rUpa hoya te padArtha vize te rUpe ja bodhanI pravRtti thAya che... padArtha nIla hoya to zuM pItarUpe bodhanI pravRtti thAya che? nathI ja thatI. tethI, je dharmo akSarAdinA anugama pUrvaka ja jANI zakAya evA hoya, te dharmono bodha akSaranA anugama pUrvaka ja zakya che... ja vivaram zamabhedabhaNanaM parityajyAvaraNabhedabhaNanalakSaNa: / puna: kimarthamityAha-bhinnameva-pRthageva tadbodhAvArakamavagrahAdimatijJAnabhedAvArakaM jJAnAvaraNakarma ityetasyArthasya nidarzanamiti // ___38. bodhApravRtteriti / ye hAkSarAnugatabodhabodhyA dharmAsteSu svabhAvAdeva nirvikalpajJAnalakSaNo bodho na pravartata eveti / / For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 anekAntajayapatAkA - pratikSepAyogAt sanyAyata eva siddhaM savikalpakaM pratyakSamiti // (61 ) etena yat pareNAbhyadhAyi 'itazcaitadevaM, anyathA svAbhidhAnavizeSaNApekSA *vyAbA yAha-kSayopazametyAdi / kSayopazamasAmarthyataH kAraNAt akSaraprAyogyadravyagrahaNAvirodhAt sa hi kSayopazama eva tAdRzo yo bhASAdravyANi grAhayatItyarthaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAhatathAvidhAnubhavasya-akSarAnugatabodharUpasya anyathA - akSaraprAyogyadravyagrahaNamantareNa anupapatteH kAraNAt / asya ca svasaMvedyatvena hetunA pratikSepAyogAt / kimityAha-sanyAyata eva uktanItyA siddhaM savikalpakaM pratyakSamiti // etena-anantaroditena nyAyena yat pareNa - pUrvapakSavAdinA abhyadhAyi abhihitaM pUrvapakSagranthai / yadabhyadhAyi tadAha- -itazcaitadevam, anyathA svAbhidhAnavizeSaNApekSA evArthA vijJAnai ... anekAMtarazmi 2. ( tRtIyaH prazna : paNa akSarono anugama zI rIte thAya ? uttara : kSayopazamanAM sAmarthyathI... arthAt kSayopazama ja tevo thAya che, ke je jJAna sAthe, akSaraprAyogya (akSara banAvavAmAM upayogI evA) bhASAvargaNAnA pudgalonuM avirodhapaNe grahaNa karAve che - AvuM mAnavuM ja joIe. bAkI jo akSa2prAyogya dravyanuM grahaNa nahIM thAya, to - akSaronuM joDANa ja na thatAM - akSarAnugata bodhanI asaMgati thaze.. prazna H to bhale ne asaMgati thAya vAMdho zuM ? uttara : are ! akSarAnugata bodha to 'JayaM manuSya:' vagere rUpe svasaMvedunasiddha che, mATe teno apalApa to na ja thaI zake... niSkarSa : je dharmo akSaranA anugamapUrvaka ja jANI zakAya che, te dharmonA bodha mATe indriyajJAnamAM akSarano anugama to mAnavo ja rahyo ane A rItano akSarAnugama e ja to savikalpatAnuM sabaLa sAdhana che... tethI siddha thAya che ke, indriyajJAnarUpa pratyakSa savikalpa ja che... (have indriyajJAnane nirvikalpa na mAnavAmAM (savikalpa mAnavAmAM) bauddhe je sacoTa Apattio ApI hatI ke - "abhidhAnanI apekSApUrvaka ja vijJAna padArthane jaNAvaze... yAvat saMpUrNa jagata aMdha banI jaze" - te badhI ApattionuM graMthakArazrI AmUla-cUla unmUlana kaeNre che.) * savikalpa mAnavAmAM apAyela AkSepono parihAra (61) pUrvokta nyAyathI akSarono anugama zakya hovAthI, pUrvapakSa vaDe je kahevAyuM hatuM ke - 'indriyajJAnane nirvikalpa ja mAnavuM joIe, nahIMtara to evuM ja phalita thaze ke, potAnA abhidhAnarUpa * have pUrvapakSInI dareka paMktiono kramazaH nirAsa thaze, mATe ekavAra pUrvapakSa barAbara joI levo, jethI anusaMdhAna sugama bane. 2. 25ratamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 344 -00 evArthA vijJAnairvyavasIyanta iti prAptam / astvevamapi ko doSa iti cet' etadAzakya 'nivRttedAnImindriyajJAnavArtA abhidhAnavizeSasmRterayogAt' ityAdi, tadapi parihRtamevAvagantavyam / abhidhAnavizeSayojanA'siddharvAcyatadbodhayoreva tatsvabhAvatvAt / nahi sarvatraiva smRtyapekSo vAcye vAcakaprayogaH, tathA'nanubhavAt, antarjalpAkArabodhopalabdheH, prayoge uccAryamANasya zabdAntaratvAt, tasyApi tadbalenaiva pravRtteH / (62) tadasampRkta ...................... vyAkhyA .................................. rvyavasIyanta iti prAptam, astvevamapi ko doSaH iti cet, etadAzakya nivRttedAnImindriyajJAnavArtA abhidhAnavizeSasmRterayogAdityAdi vyAkhyAtamevaitaditi na vyAkhyAyate / tadapi parihRtamavagantavyam / kathamityAha-abhidhAnavizeSayojanA'siddheH kAraNAt / asiddhizca vAcyatadbodhayoreva-arthatajjJAnayoreva tatsvabhAvatvAt prakramAt, smRtyanapekSAbhidhAnavizeSapravartanasvabhAvatvAt / amumevArthaM spaSTayannAha-na hItyAdi / na yasmAt sarvatraiva, vAcya iti yogaH, smRtyapekSo vAcakaprayogaH / kuto netyAha-tathA-smRtyapekSaprayogarUpatvena ananubhavAt kAraNAt / kathamananubhava ityAha-antarjalpAkArabodhopalabdheH / iha prakrame tattvato'syaiva smRtitvAdityarthaH / tathA cAha-prayoge bhASAviSaye uccAryamANasya zabdasya ....... manetirazmi .... vizeSaNane sApekSa rahIne ja padArtho, vijJAna dvArA nizcita thAya che." A ane - "to azabdaka ja padArthane jaNAvanAra savikalpajJAna mAnI laIe to zuM vAMdho ?" - evI zaMkA upADIne je kahyuM hatuM ke, - "to to indriyasaMbaMdhI saMpUrNa vArtAno uccheda thaI jaze, kAraNa ke padArthanA vAcaka zabdanI smRti 4 saMbhAvita cha... vagaire" - te saMpU thano nirAsa vo. prazna : rIte ? uttara : kAraNake pahelA zabdanI smRti thAya, pachI zabdanuM temAM joDANa thAya' - e vAta ja asiddha che, arthAt ame tevuM mAnatAM ja nathI. prazna : to mAno cho?. uttara : padArtha ane jJAnano evo svabhAva ja che, ke jethI smRtinI apekSA vinA paNa tyAM zanI pravRtti thAya che. te mArIte -- badhA ja vAcya padArthomAM, (1) pahelA zabdanI smRti thAya, ane pachI (2) vAcaka zabdanuM joDANa thAya, arthAt zabdasRti thayA pachI ja vAcakanuM joDANa thAya evuM nathI, kAraNa ke tevo anubhava nathI thato. dara vakhate padArtha dekhAyA pachI nAmanI smRti thAya ane zabdanuM joDANa thAya ane uccAraNa &......... ..............* 1. prekSyatAM 252tama pRSTham / 2. 'smRtyapekSyo vAcye' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH bodhavatA'nuccAraNAt, praSTrA vyabhicAra iti cet, na, tasyApi praznAbhilApasampRkta zabdAntaratvAt / antarjalpAkArabodhazabdamadhikRtya tasyApi-prayoge uccAryamANasya zabdasya zabdAntaratvAt / zabdAntarasya tadbalenaiva-antarjalpAkArabodhazabdasAmarthyenaiva pravRtteH / kuta etadevamityAha-tadasampRktabodhavatA-zabdAsampRktabodhavatA, avikalpabodhavatetyarthaH, bhANakeneti prakramaH / kimityAha-anuccAraNAt kAraNAt praSTrA-puruSeNa vyabhicAraH, sa hi tadasampRktabodhavAn tat pRcchan samuccArayati, anyathA praznAyogaH tajjJAnAdeva / iti cet, etadAzaGkyAha-na, tasyApi-preSTuH praznAbhilApasampRktabodhavattvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame'vikalpabodhavataH praznAbhAvAt / tasmAt kiJcijjAnan - anekAMtarazmi ja thAya tevo anubhava nathI thato, paNa (abhyAsanA kAraNe) jevo padArtha dekhAya ke aMtastala para (bhItaramAM) zabdasaMyukta bodha ja thAya che, tevo anubhava thAya che ane te ja smRtirUpa che... ane uccArAtA zabdo (ghaTa-paTAdi) te bodhazabdathI judA che... (eTale, uccArAtA zabdone aMtarjalpAkArabodhazabdanI apekSA che, paNa smRtinI apekSA naMthI...) bhAvArthaH bahAra prayogarUpe uccAraNa karAtA "ghaTa-paTa vagere paNa eka prakAranA zabda ja che, paNa teo bodharUpa zabdAkArathI judA che. teonI pravRtti paNa, aMtarjalpAkArarUpa (bhItaramAM zabdAkAre thatAM) bodhathI ja zakya che, arthAtu aMdara jo tevuM zabdAkAre saMvedana thAya, to ja bahAra "ghaTa-paTa' vagere zabdono abhilApa thaI zake. bAkI jo (tasaMskR#=) zabdAkArathI saMyuktarUpe aMdara bodha na thayo hoya - nirvikalpabodha avagrahamAtrarUpa hoya - to te vyakti te zabdanuM uccAraNa ja na karI zake. (62) prazna paNa tamArI vAta praznakartAmAM vyabhicarita che, kAraNa ke eka vAta nakkI che ke "te vAtanuM jJAna nathI, mATe ja te prazna kare che, bAkI jJAna hota to prazna ja na karata" phalata aMtarjalpAkAra saMvedana na hovA chatAM paNa, tenA dvArA zabdanuM uccAraNa thatuM spaSTa dekhAya che, to pachI "tAdaza saMvedanathI ja zabdoccAra thAya" - evuM zI rIte kahI zakAya ? uttara: evo vyabhicAra nathI, kAraNa ke prazna karanArane paNa praznanA zabdothI ja prazna karavAno che, tenA zabdothI) saMsRSTarUpe to bodha hoya ja che. bAkI jo te zabdanuM joDANa ja na hota, to - te vyakti avikalpa bodhavALo hovAthI - tenA dvArA prazna ja na thaI zakata. bauddhapUrvapakSanI saMpUrNa ImArata "smRtinI apekSA rUpa pAyA para banI hatI, paNa graMthakArazrIe smRti vinA paNa sazabda saMvedananI siddhi karavA dvArA, te pAyA para ja prathama prahAra karyo... phalataH "saMpUrNa jagata aMdha banavA' sudhInI ImArata dharAzAyI thaI ! kaI rIte thaI ? te graMthakArazrI have AgaLa batAvaze. 1. 'zabdasya zabdAntaratvAt' iti pATho pUrvamudrite nAsti, atra tu D-pratAnusAreNa vinyastaH / 2. 'tadajJAnAdeva' rUti pUrvamudrita pa4i:, matra tu -pATha: rU. 'chuH praphanA' rUti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 346 bodhavattvAt, anyathA praznAbhAvAt, vastunazcAnekasvabhAvatvena tasyApyabhidheyatvAt, sarvavastUnAmeva prAyastathA tathA sarvazabdavAcyasvabhAvatvAt, tattadravyAdyapekSakSayopazama ja vyArathI ja kiJcidajAnAnastatraiva pRcchatIti bhAvanIyam / vastunazca-vAcyasya anekasvabhAvatvena hetunA / tasyApi-praznazabdasya abhidheyatvAt kAraNAt / abhidheyatvaM ca sarvavastUnAmeva prAyaHbAhulyenAnabhilApyadharmAn vihAya tathA tathA-citrasamayAdiyogena sarvazabdavAcyasvabhAvatvAt / etadeva lezataH prakaTayati tattadityAdinA / tacca tat tadvyaM ca tattadravyam-udakAdi, --- anekAMtarazmi - Azaya e che ke, prazna karanAra vyaktine paNa "A ghaDo che?' evA zabdAkAre to jJAna hoya che ja, nahIMtara to e pRcchA ja na karata. hA, sarvAze tene jJAna nathI, kAraNa ke kaMIka na jANato hovAthI ja te tyAM prazna kare che. tethI praznanI asaMgati paNa nathI. phalataH prazna karanArane paNa aMdara zabdAkAre to bodha hoya che ja ane tethI ja te zabdonuM uccAraNa zakya bane che, mATe vyabhicAra nathI. pUrvapakSa : ghaDo, ghaTazabdavAcya che, paNa "paTo na vA ? krimin ?' evA praznArthaka zabdothI vAcya nathI, to pachI ghaDo jovAthI "paTo na vA ? iimatram ?' evo antarjalpAkAra bodha zI rIte thAya ? uttarapakSa vAcya vastu anekasvabhAvI che, sarva vastu tevA tevA saMketanA AdhAre sarva zabdathI vAcya bane che (anabhilApya dharmone choDIne A vAta samajavI.) eTale ghaDo, "dharo na vA? iimataY?" evA praznArthaka zabdothI paNa vAcya che... have graMthakArazrI, eNsaMgane anusarIne bIjuM paNa kahe che - (1) vastunI sarvazadavAcyatA * alaga-alaga saMketAdinA yoge ghaTa-paTAdi dareka vastuo, prAyaH karIne badhA ja zabdathI vAcyasvabhAvavALI che, arthAt badhA ja zabdathI vAcya banI zake che, tethI vastu praznArthaka zabdothI paNa vAcya banI ja zake che. - vivaram 39. ygnazabdacamadhatvAti / pragnazabdasthApi vimimityAddvasta thasid vAcamityartha che. "praznazabda paNa vAcya bane che e vAtanA prasaMge graMthakArazrI jaNAve che ke - (1) badhI ja vastu badhA zabdathI vAcya bane, ane (2) badhA ja zabda badhI vastunA vAcaka bane. vastu' rUti -pa8i:, 'misyAnustakatu' kRti tu tra 2. 'tathA vitra' ti gha-pATha: | 2. 'mitinyAsta pad: I - For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 anekAntajayapatAkA (tRtIya bhedatastatastatastatra tatrAvilambitAdipratItibhAvAt, avigAnena tathA vyavahArasiddheH, asya cAnyathA'yogAt, nimittAnupapatteH // vyArA .. 'Adi'zabdAt kSetrakAlAdigrahaH, tattadravyAdyapekSata iti tattadravyAdyapekSaH, tattadrvyAdyapekSazcAsau kSayopazamabhedazca bhedaH-vizeSa iti vigrahastasmAt / tatastataH, prakramAcchabdAt nIrodakAdeH, tatra tatra-udakAdau vastuni avilambitAdipratItibhAvAt avilambitA-avyavahitA, yathA nIrazabdAd dAkSiNAtyasyodakArthe tatpratItiH, vilambitA tu tasyaiva anyadezamAgatasya anyathAsamayagrahaNe udakazabdAt tatreti iyamAdizabdena gRhyate / anyA ca citrA satyetarAdirUpeti / pratItibhAvazca avigAnena tathA-avilambitAditvena vyavahArasiddheH kAraNAt asya - anekAMtarazmi che praznaH "prAyaH karIne kahevAnI zI jarUra? uttara anabhilApya padArthanA vyavaccheda mATe... arthAt anabhilApya (avAcya) padArtha koI paNa zabdathI vAcya nathI evuM batAvavA mATe tema kahyuM. praznaH vastu sarvazadvAcyatAsvabhAvavALI che evuM zI rIte jaNAya? uttara : kAraNa ke udakAdi vastu vize, dravyAdine AzrayIne thatA kSayopazamabheda, te te zabdathI avilaMbitAdi pratIti thAya che. bhAvArtha eka ja udakarUpa vastu nIra, udaka, jaLa vagere sarva zabdathI vAcya bane che. te A rIte - jemake dakSiNapradezanA vyaktine "nIra' zabdathI pANInI pratIti tarata thAya che. have te vyakti anya dezamAM AvI hoya ane (anyathAsamayapraNe) pANIne "udaka paNa kahevAya che evuM ene khabara paDe pachI paNa "udaka' sAMbhaLatA tarata pANInI pratIti nathI thatI, paNa vilaMba thAya che, kAraNa ke nIra' eTale pANI evuM ghaNAM abhyAsathI AtmasAt thayuM che, paNa "udaka eTale pANI e eTaluM AtmasAt thayuM nathI... vaLI, koIne tevA kSayopazamathI satyapratIti paNa thAya to koIne asatyapratIti paNa thAya (jema ke koIne mamarIcikAmAM jaLa dekhAya, to koIne retIrUpa yathAvasthita vastu dekhAya...) A rIte judI judI pratIti kSayopazamabhedathI thAya che ane kSayopazama dravyAdi sApekSa che. (dA.ta. (1) kSayopazama, dravyasApekSa che - eka ja vyaktine ghaTane joIne "A ghaTa che' evo kSayopazama thAya, paTane joIne na thAya... (2) kSetra sApekSa - amuka kSetramAM amuka zabdathI amuka vastunuM jJAna thAya, bIjA kSetramAM e ja zabdathI bIjI vastunuM jJAna thAya... tema kALasApekSa vagere paNa ghaTAvavA.) 2. pUrvamudrite tu "ade' ta pAThaka, atra tu D-pratAnusArega zuddhiH kRtA | For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) ( 63 ) evaM ca sarvazabdAnAmapi prAyo yathoktaM sarvavastuvAcakatvamiti / kSayopa bAbA.... - vivaraNa - vivecanasamanvitA vyAkhyA 348 ca-vyavahArasya anyathA sarvavastUnAmeva prAyastathA sarvazabdavAcyasvabhAvatAmantareNa ayogAt / ayogazca nimittAnupapatteH / tathAhi -kimatrAnyannimittaM tattatsvabhAvatAmantareNa ? animittasya ca sadAbhAvAdidoSa iti bhAvanIyam // evaM ca sarvazabdAnAmapi-nIrodakAdInAM yathoktaM prAyastathA tathA sarvavastuvAcakasvabhAvatvena iha prAyograhaNAt mRSAbhASAvargaNotthavandhyazabdavyavacchedaH / evaM yathoktaM sarvavastu... anekAMtarazmi . <$- (vinena...) jevo saMketa hoya, dravyAdi hoya, te pramANe te vastumAM tevA zabdano avi2odhapaNe pUrvokta citravyavahAra thAya che, te batAve che ke, dravyAdisApekSa kSayopazamathI citrapratIti thAya che ane vastumAM sarvazabdavAcyatAsvabhAva mAnyA vinA tevo vyavahAra zakya nathI, kAraNa ke bIjuM to koI tevA vyavahAranuM kAraNa ja nathI... * (2) zabdanI sarva vastuvAcakatA (63) nI2-udaka vagere badhA zabdo prAyaH karIne badhI ja vastunA vAcaka che, kAraNa ke teono sarva vastune kahevAno svabhAva ja che. prazna : 'prAyaH karIne' kema kahyuM ? uttara H mRSA bhASAvargaNAthI banelA vaMdhyAdi (jeno vAcya padArtha jagatamAM che ja nahIM tevA) * vivaraNam . 40. mRSAbhASAvargaNotthavandhyazabdavyavaccheda iti / prakRtIzvarAdayo hi zabdAH prakRtyaiva mRSAbhASAvargaNotthA vivakSitArthazUnyatayA vandhyasvabhAvA iti / * prazna H pANIno svabhAva nIrAdi zabdathI vAcya banavAno to mAnI laIe, paNa sarva zabdathI vAcya banavAno to zI rIte mAnI zakAya ? kAraNa ke ghaTAdi zabdathI te kyAM vAcya bane che ? uttara H kema nahIM ? kAraNa ke je vyaktine 'pANIne ghaDo kahevo' evo saMketa thayo hoya, te vyaktine 'ghaTa' kahevAthI ja pANInI pratItino vyavahAra thato dekhAya che - Avo vyavahAra to ja ghaTI zake, ke jo ghaTAdi zabdathI paNa vAcya banavAno pANIno svabhAva hoya... phalataH sarvazabdathI vAcya banavAno svabhAva mAnavo ja rahyo... prazna H sarvazabdathI vAcya banavAnA svabhAva vinA ja, avilaMbitAdirUpe thato vyavahAra mAnI laIe to ? uttara H to to tevA vyavahAranuM koI nimitta ja na rahevAthI te vyavahAra nirdetuka banatA - te vyavahAranuM sarvadA astitva ke sarvadA nAstitva mAnavAno prasaMga Avaze... tethI tAdezavyavahAranAM nimittarUpe sarvazabdathI vAcya banavAno svabhAva mAnavo ja joIe.... chu. 'prAyastathA sarva.' kRti dda-pA: / For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH zamAnurUpA ca chadmasthAnAM pratItiH / iti na samaM sarvathA vA tadavasAya: / (64) na *vyAbA 349 - vAcakatvaM sarvazabdAnAmapi / kSayopazamAnurUpA ca chadmasthAnAM vizeSaNAnyathA'nupapattyA pramAtRRNAM pratItiH / iti kRtvA na samaM-na yugapat sarvathA vA sarvairvA prakArairavilambitAdibhiH tadavasAya:, prakramAd vAcyavastusvabhAvAvasAyaH / amumevArthaM dRSTAntadvAreNopadarzayannAha-na * anekAMtarazmi *. zabdono vyavaccheda karavA mATe... arthAt prakRti-Izvara vagere keTalAka zabdo evA che, ke je krRSA bhASAvargaNAthI banelA che, te zabdo vivakSita arthathI zUnya hovAthI vantyasvabhAvavALA che. phalataH teo vastunA vAcaka banI zake nahIM. prazna H badhA ja zabdo jo badhI ja vastunA vAcaka hoya, to 'ghaTa' bolavAthI ja badhA pramAtAone ekIsAthe badhI ja vastuno bodha kema thaI jato nathI ? uttara : nA, ApaNA jevA chadmastha pramAtAne to kSayopazamane anusAre bodha thAya che ane kSayopazama dravyAdinI apekSA rAkhe che. mATe jevA saMketa-dravyAdi hoya tevo ja kSayopazama thavAthI, te vyaktine, te te zabdothI te te padArthano te te aMze ja bodha thAya che. tethI te te zabdothI, ekIsAthe sarva vastuno athavA to avilaMbitAdi sarva prakAre vivakSita vastuono bodha thaI jAya evuM nathI. Azaya e che ke, saMnihita paNa vastu vize, te te zabdothI sarva pramAtAone yugaparUpe jJAna na thaI jAya, paraMtu koIkane keTalAka kALa bAda thAya che ane teTalA kALa pachIM paNa koIkane vilaMbitapaNe to koIkane avilaMbitapaNe pratIti thAya che. // (zabdArtha-bhAvArtha : eka ja vastu, svavid vijJazritaM adhyavasAyAraLama, vid avittanvitam' eTale te vastu kokane zIghra potAnuM jJAna karAve, to kokane vilaMbathI... eTale badhAne yugapad jJAna thavAnA praznano avakAza raheto nathI. prazna: keTalAka kALa pachI ane avilaMbita A be vAta paraspara virodhI lAge che. uttara H nA. juo, eka ja vastune 10 varSa pachI be vyaktie joI, to ekane tarata te jaNAI gaI ane bIjAne jaNAtA thoDI vAra lAgI...) phalataH kSayopazamane anusAre kiMcid ane kathaMcid ja vastuno bodha thAya che. * vivaram .. 41. na yugapat sarvathA veti / ayamabhiprAya:- sannihite'pi viSaye na sarvapramAtRRNAM yaugapadyenaiva jJAnamutpadyate, kintu kasyacit kiyatA'pi kAlavyavadhAnena kAlasya ca vyavadhAnenApi pravartamAnaM kasyacid vilambitaM vastvadhyavasAyakAraNaM kasyApyavilambitamiti / / * zabdanAM kAraNabhUta bhASAvargaNAnA pudgalo cAra prakAranAM che. (1) satya, (2) asatya, ane (4) asatyAmRSA... For Personal & Private Use Only (3) satyAsatya, Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 350 -... hyanekapradIpAvabhAsite'pIndranIlAdau mandalocanAdInAM sarvAkAraM samo vA tadbodhaH, tathA'nanubhavAt, nimittabhedAt / na cAsau na tannimittaH, tadbhAve bhAvAt, tadabhAve cA eka vyAdhyA hItyAdi / na yasmAt anekapradIpAvabhAsite'pIndranIlAdau-ratnavizeSe mandalocanAdInAM pramAtRNAm, 'Adi'zabdAdamandalocanAdigrahaH / sarvAkAraM tattatpradIpAvabhAsApekSayA samo vAtulyo vA tadbodhaH-indranIlAdibodhaH / kuto netyAha-tathA'nanubhavAt-sarvAkArasamatvenAnanubhavAt / ananubhavazca nimittabhedAt, pradIpAvabhAsitendranIlAdizeyadharmabhedAdityarthaH / na ...... anekAMtarazmi .... A ja vAtane graMthakArazrI eka daSTAMtathI samajAve che : (64) jyAre eka ja IndranIlAdirUpa ratnavizeSa, aneka pradIpathI prakAzita karAya, tyAre koIka pramAtAne vastunA ko'ka dharmano ja bodha thaya che... badhA pramAtAone sarvAze te vastuno bodha thAya evuM nathI ane eka sAthe thAya evuM paNa nathI, kAraNa ke kALabhede paNa thAya che. TUMkamAM, maMda (jhAMkhI) locanavALA ke tIvra (nirmaLa) locanAdivALA vyaktine, pradIpaprakAzita IndranIlAdino sarvAkAre ke samAnapaNe bodha thato nathI, kAraNa ke sahune samAna-yugapad bodha thato hoya tevo vastuno kadI anubhava ja nathI thato. bauddhaH vastu to niraMza (=aMza vinAnI) che, to pachI sarpAkAre ke samAnapaNe bodha kema na thAya ? syAdvAdI are bhAI ! pradIpAvabhAsita IndranIlAdi niraMza nathI, paNa tenA zeya dharmo judA judA aneka che ane te dharmonA nimitte ja vastuno asaLaMkAra ane asamAna bodha thAya che. - vivaUK ___42. anekapradIpAvabhAsite'pIti / yadA eka evendranIlAdiyugapadeva bahubhiH pradIpaiH prakAzyate tadA kazcit pramAtA kathaJcid dharmaM paricchinatti, na tu sarva eva pramAtAra: sarvAtmanA taM paricchidanti, nApi yugapadevAsau tairjJAyate, kiM tarhi ? kAlabhedenApi / / ka Azaya e ke, jhAMkhI-nirmaLa dRSTivALAne samAna bodha nathI thato, paNa tAratamyavALo thAya che... * ahIM khAsa dhyAna rAkhavuM ke, graMthakArazrIne e phalita karavuM che ke - vastu anekasvabhAvI che, tethI temAM sarvazabdavAcyatA-sarvavastuvAcakatA vagere ghaTI ja zake che. phalataH aMtarjalpAkAranI avazya siddhi thaze. - paNa A phaLIkaraNa bauddha mATe trAsajanaka bInA che, kAraNa ke aMtarjalpAkAranI siddhi thatAM savikalpasaMvedananI siddhi thAya che ane AnI siddhi na thAya e mATe bauddha dvArA tanatoDa mahenata karavA pAchaLa kAraNa e ke, jethI sAmAnya-vizeSAkAra saMvedananI siddhi na thAya ane mAtra nirvikalpa saMvedana ja siddha thatAM, vastunI niraMzarUpe ja siddhi thAya, sAmAnyavizeSAtmakarUpe nahIM. A Azaya khAsa khyAlamAM rAkhavo, nahIMtara avAMtara viSayomAM gUMcavaNa UbhI thaze. 2. "bhAve vADamAvA.' ti va -pa8: 2. "hItyavinA na' rUti I-pATha: rU. "tattabhratIpAvamAsA' i-pad: 4. 'Ava vanItA' ta -pATha:I For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 (tRtIyaH bhAvAditiM / ( 65 ) dIpamaNDalAdidarzanAd vyabhicAra iti cet, na, tasya tannimittatve'pi bhrAntatvAt, AntaradoSavaiguNyenotpatteH, tadvikalenAdarzanAt, indranIlAdidharmANAM anekAntajayapatAkA vyAkhyA cAsau-asarvAkAro'samazcitrastadbodho na tannimitta:-nendranIlAdinimittaH / kuta ityAhatadbhAve- prastutendranIlAdibhAve bhAvAt, tadabhAve cAbhAvAditi / na tadbhAvabhAvitvamAtraM niyamena tannimittatve nimittamityAha- dIpamaNDalAdidarzanAt 'Adi' zabdAd guJjAdigrahaH / vyabhicArastadbhAvabhAvitvasya niyamanimittatve'pi / uktaM ca "mayUracandrakAkAraM nIlalohitasannibham / sampazyanti pradIpAdermaNDalaM mandacakSuSaH ||" ityAdi / iti cet; etadAzaGkyAha-na, tasya maNDalAdidarzanasya tannimittatve api-pradIpanimittatve'pi ... aneDAMtarazmi bauddha H asarvAkAra ane asamAnarUpe thato bodha kyAM vastunimittaka che ? e to vAsanAjanya che... syAdvAhI : }bha nahIM ? 2e 3 ( 1 ) indranIsa hoya to 4 teno jodha thAya, (2) na hoya to na thAya. Ama, anvaya-vyatirekathI jaNAya che ke, asarvAkAra + asamAnarUpe thato bodha vastunimittaka 4 che. (65) bauddha : anvaya-vyatireka hoya teTalA mAtrathI tene vastunimittaka na mAnI zakAya, kAraNa ke tevo anvaya-vyatireka to dIpamaMDaLa-caNoThI vageremAM paNa dekhAya che, chatAM paNa te kyAM vastunimittaka che Azaya e ke, (1) kAcAdi doSathI upahata locanavALA pramAtAo, dIvAnI jyotane * yazohInA samUhanI prema dukhe che, tathA (2) DeTalAune ahIyanuM maMDaNa jAya che. 'dhuM che } - "maMda cakSuvALA jIvo, nIla ane lAla raMganuM, mayUra-caMdranAM AkAravALuM pradIpAdinuM maMDaLa dukhe che." (prabhAvArti5 2/403) ... vivaraNam . 43. 'Adi' zabdAd guJjAdigraha iti / kAcAdidoSopahatalocanA hi pramAtAro dIpakalikAM guJjAsamUhamayImiva kecidavalokayanti / / * Avo bodha vastunimittaka nahIM, paNa vAsanAnimittaka che - evuM siddha karavA pAchaLa bauddhano gUDha Azaya e che ke, tevA bodhanI saMgati mATe vastunA anekadharma=anekasvabhAva mAnavAnI koI jarUra nathI ane tethI te vastu niraMza 4 siddha thaze... * caNoThI aDadhI lAla ane aDadhI kALI hoya che, mATe jyotamAM teno bhrama thavo saMbhavita ja che. 1. 'iti' iti pATho ga pratau nAsti / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 352 - tu tadanyavedinA'pi vedanAt, sUkSmadharmardraSTrA'pi sthUrANAM grahaNAt, tathApratIteH / na caivaM . vyAkhyA bhrAntatvAt kAraNAt / bhrAntatvaM ca AntaradoSAt - nayanarogAd vaiguNyamAntaradoSavaiguNyaM tena pradhAnahetunA utpatteH / etaccaivameveti draDhayannAha - tadvikalena - AntaradoSavikalena dreSTreti sA~marthyAt adarzanAt dIpe satyapi dIpamaNDalAderityAntaradoSavaiguNyasya pradhAnatA / mA bhUdindranIlAdAvapyevamiti vyatirekamAha - indranIlAdidharmANAM anekadIpAvabhAsitAnAM tadanyavedinA api-dharmAntaravedinA'pi pramAtrA vedanAt / etadevAha - sUkSmadharmadraSTrA'pi pramAtrA sthUrANAM grahaNAt / grahaNaM ca tathApratIteH / satsaMsthAnAdidharmagrahaNasaGgataiva tatkAntyA aneDAMtarazmi Ama, maMDaladarzana-caNoThIdarzana vagere paNa, (1) pradIpa hoya to ja thAya, (2) na hoya to na thAya. Ama, anvaya-vyatirekavALA hovA chatAM paNa te vastunimittaka nathI, kAraNa ke tevI vastu to tyAMche 4 nahIM... syAdvAdI : kema nahIM ? te to pradIpanimittaka ja che. bauddha : jo vastunimittaka ja hoya, to - asarvakA2/asamAna bodhanI jema - te paNa yathArtha prema na jane ? syAdvAdI H are bhAI ! e che to vastu-pradIpanimittaka ja, paNa bhrAnta che ane bhrAntinI utpatti to nayanarogAdi doSajanya viguNatAthI (=yathArthavastugrAhyatArUpa guNanI vikalatAthI) thAya che. kAraNa ke pUrNacakSuvALAne - AMtarikadoSarahitane to te dIpamaMDalAdi dekhAtA nathI. eTale dIpamaMDalanI bhrAnti thavAmAM pradhAna kAraNa AMtarika vaiguNya ja che. bauddha : IndranIlamAM je asamAna bodha thAya che, te paNa bhrAnta che. dIpamaMDalanI jema... (to AvA bhrAntajJAnathI anekasvabhAvanI siddhi zI rIte thAya ?) syAdvAdI : juo, te jJAna bhrAnta nathI. kAraNa ke, dIpamaMDaLasthaLe jevuM bhrAnta darzana dRSTidoSavALAne thAya che, tevuM doSarahitane thatuM ja nathI. jayAre IndranIlamAM eka vyaktine jevuM darzana thAya che, tevuM ja bIjI vyaktine paNa thAya che. bauddha H to to asamAna bodha zI rIte ghaTAvazo ? syAdvAdI : pahelI vyaktine AkAra vagere sthULa dharmono bodha thAya che ane bIjI vyaktine ..... vivaraNam 44. sUkSmadharmadraSTrA'pi pramAtrA sthUrANAM grahaNAditi / ye hi saMsthAnAdayaH paristhUrA dharmA mandalocanapramAtRgamyAste kAntAdisUkSmadharmadraSTrA'pi vizadalocanabalena pramAtrA paricchidyanta iti / / 1. 'draSTrA hi sthUrANAM' iti ga-pAThaH / 2. 'dRDhayannAha' iti ka-pAThaH / 3. 'dRSTveti sAmarthya, adarzanAd' iti ka- pAThaH / 4. 'sAmarthyaM adarzanAt' iti Ga-pAThaH / 5. 'dharmadRSTayA'pi' iti pUrvamudrite pAThaH, atra tu ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 anekAntajayapatAkA (tRtIya dIpAdidraSTrA tad gRhyate iti doSavijRmbhitametat // (66) doSAdasaddarzanasiddheH sarvadharmadarzanameva doSajamastviti cet, adoSajaM tarhi kIdRk ? nirvikalpena niraMzavastugrahaNam, na, tatrApyuktavat tadAzaGkA'nivRtteH / ekasyA vyarahyA .... dipratItiriti bhAvanIyam / na caivaM dIpAdidraSTrA-puruSeNa avizeSata eva tat-dIpamaNDalAdi gRhyate / iti doSavijRmbhitametat-dIpamaNDalAdidarzanamiti // doSAdityAdi / doSAt sakAzAt asaddarzanasiddheH kAraNAt sarvadharmadarzanameva, sattvAdidarzanamityarthaH, doSajamastu / iti cet, etadAzaGkyAha-adoSajaM tarhi kIdRg darzanaM yadapekSayaitad doSajamityarthaH / nirvikalpena jJAnena niraMzavastugrahaNam adoSajaM darzanamityabhiprAyaH / etadAzaGkyAha-na, tatrApi-yathodite darzane uktavat-yathoktaM doSAdasaddarzanasiddherityAdi, tadAzaGkA'nivRtteH-doSajAzaGkA'nivRtteH / ekasya-vastuno'nekasvabhAva anekAMtarazmi ... AkAra vagere sthUla + kAMti vagere sUkSma baMne dharmono bodha thAya che, paNa sarvathA bhinna darzana thatuM nathI (eTale sarakhA darzanamAM paNa tAratamyatA-asamAnatA saMbhavita ja che...) jyAre dIpamaMDaLanAM darzanamAM to, doSarahitanAM darzana karatAM taddana bhinna darzana hoya che - eTale te daSTidoSajanya che... niSkarSa : tethI dIpamaMDaLa vagerenuM darzana to doSanAM kAraNe ja thAya che ane tethI tene brAnta mAnavuM yogya ja che, paNa indranIlanA dharmonuM darzana to sarvasaMvidita hovAthI nirdoSa che, mATe tene to vastunimittaka + yathArtha ja mAnavuM joIe. (ane tethI tenA dvArA vastunI anekasvabhAvatA paNa avazya siddha thaze...) - bauddhanI yutino gaMbhIratAthI nirAsa : (66) bauddhaH dIpamaMDaLa vageremAM doSanA kAraNe asavastunuM darzana thAya che. te siddha thayuM to, sattva vagere dharmonuM darzana paNa doSajanya ja che. syAdvAdIH jo sattvAdi dharmonuM darzana doSajanya che, to te sivAya nirdoSadarzana vaLI kevuM che?! bauddha : je darzana dvArA niraMza vastunuM grahaNa thAya che, te nirvikalpa darzana nirdoSa che. syAdvAdI : paraMtu "A darzanamAM paNa doSathI asanuM ja darzana to nathI thayuM ne ?" - ema doSajanya hovArUpa AzaMkAnI nivRtti to nirvikalpadarzanamAM paNa azakya ja che. bauddhaH paNa te pramAtA vicAraze ke te eka ja vastu anekasvabhAvI to na ja hoI zake, kAraNa ......... che arthAt vastu to niraMza ja che, paNa doSanAM kAraNe temAM asat evA paNa sattvAdi aneka dharmonuM darzana thAya che. 2. pUrvamudrite tvatra 'vekSArtha' rUtyazuddhapATha: 2. minneva pRSTha | For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 354 nekasvabhAvatvavirodhAt tasyAnyAyyatvAt tannivRttiriti cet, kiM tadekamekasvabhAvam ? (67) kimatrocyate ? vastusvalakSaNameva, na, tasya sthUrAkArapratibhAsino'sattvAt aNUnAM cApratibhAsanAt, samUhasyAdravyasattvAt, teSAmeva tattve tadvadanupalambhAt, " vyA che. tvavirodhAt kAraNAt tasyAnyAyyatvAdanekasvabhAvatvasya tannivRttiH-nirvikalpena niraMzavastugrahaNe doSajAzaGkAnivRttistadbhAvasambhavAt / iti cet, etadAzaGkyAha-kiM tadekamekasvabhAvaM niraMzaM yadbhAvasambhavena taddarzanamadoSajaM syAditi ? kimatrocyate ? vastusvalakSaNameva ekamekasvabhAvam / etadAzaGkyAha-na, tasya-svalakSaNasya sthUrAkAreNaUrdhvAdilakSaNena pratibhAsate tacchIlaM ceti vigrahaH tasya ghaTAderityarthaH, asattvAt kAraNAt - anekAMtarazmi .... ke temAM virodha che. tethI sAme rahela vastu anekasvabhAvI mAnavI bilakula ucita nathI, phalataH te niraMza ja che - AvuM vicAravAthI, tene doSajanyatAnI AzaMkA nahIM rahe, kAraNa ke te samajI jaze ke kharekhara to niraMza vastu ja vAstavika che ane tethI tene jaNAvanArUM nirvikalpajJAna paNa vastavika ja che. - niraMza svalakSaNano yuktizaH nirAsa : syAdvAdIH evI ekasvabhAvI vastu kaI che, ke jene jaNAvatuM hovAthI nirvikalpa darzana nirdoSa sAbita thAya? (67) bauddhaH A vaLI kevo prazna che ? e to sIdhI vAta che ke, svalakSaNarUpa vastu ja ekasvabhAvI che. syAdvAdIH pUra AkAre bhAsatAM ghaTAdine to tame svalakSaNa mAnatAM nathI ane jene svalakSaNa mAno cho, te paramANuono to kadI pratibhAsa ja nathI thato... jo ke tame paNa bAhyAlaMbanavAdI=jJAnane bAhya padArthaviSayaka kaho cho, to te bAhya padArtha mAnazo kevo? ke jethI teno pratibhAsa .............vivaram ... 45. vaidrIvanmavati taddhiAvastha-niraMzavastusarvasya samravat che. che A kathanathI to bauddhano niraMzavastuvAda siddha thayo. paNa have graMthakArazrI e jaNAve che ke, AvI niraMza vastunuM to astitva ja aghaTita che. * paraspara vijAtIya ane kSaNe-kSaNe nAza pAmanAra paramANuone 'svalakSaNa' kahevAya che. A svalakSaNa niraMzaekasvabhAvI che. che pUrAkAre pratibhAsita thatI vastu svalakSaNarUpa to che nahIM, kAraNa ke sthUrAkArarUpe pratibhAsita je ghaTAdi che, te to saMcayAtmaka hovAthI samudAyarUpa che, svalakSaNarUpa nahIM... 2. 'tastha' rUti pADo na vidate -tau 2. ' svabhavam' rUti pUrvamukita pATha:, atra tu i-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 < ( tRtIyaH saJcayAtmakatvena aNUnAM cApratibhAsanAdityAdeH, bAhyArlambanavAdinaikAnekasvabhAvametadaGgIkartavyamitiM yogaH / tathA'NUnAM cApratibhAsanAditi siddhameva / na hyaNava: pRthagjanavijJAne pratibhAsante, tatsamUhaH pratibhAsata ityetannirAsAyAha- samUhasya, prakramAdaNusamUhasya, adravyasattvAta~paramArthasattvAt / tadvyatirikto'dravyasaMsta eva tu santa iti etadvyapohAyAha -teSAmeva aNUnAM tattve-samUhatve tadvat-aNuvat anupalambhAt / tathAhi - aNava eva samUhaste cAdRzyA * anekAMtarazmi .. anekAntajayapatAkA zakya bane... Azaya e che ke, bauddhamate svalakSaNane niraMza mAnavuM saMbhavita ja nathI, kAraNa ke (1) je ghaTAdino pratibhAsa thAya che, tene to tame svalakSaNa mAnatAM nathI, ane (2) je 52mANuone teo svalakSaNa kahe che, teone to kadI pratibhAsa ja thato nathI. AvI AphatamAM bauddhane evuM ja mAnavuM paDaze, ke te paramANuo ekAnekasvabhAvI che, arthAt eka ja paramANu (1) pratyeka avasathAmAM adRzyasvabhAvI, ane (2) samudAya avasthAmAM dazyasvabhAvI... Ama, svalakSaNane ekAnekasvabhAvI to mAnavuM ja paDaze, nahIMtara jJAnanI bAhyAlaMbanatA ja aghaTita baMnaze. (A pramANe anUnAM pAtra... e paMktino, AgaLa AvanArI anezrvamAvametavarNIrtavyam... e paMkti sAthe anvaya karavo... vacce A ja prasaMgane anurUpa badhI vAto thaze...) * bauddhamate viSayapratibhAsa ja asaMgata Tharaze bauddha : ApaNA jevA chadmastha pramAtAne, paramANuono bhale pratibhAsa na thato hoya, paNa tenA samUhano pratibhAsa to thAya ja che ne ? to pachI bAhyAlaMbanatA kema na ghaTe ? syAdvAdI : paNa paramANuonA samUhane to tame aparamArthasa=asat mAno cho, arthAt tene vAstavika mAnatA nathI, to pachI tene AzrayIne bAhyAlaMbanatA zI rIte ghaTAvI zakAya ? bauddha H paramANuothI atirikta samUhane ja ame avAstavika mAnIe chIe, bAkI paramANuo to che ja, te ja teno samUha che. (arthAt naiyAyikanI jema judo avayavI nathI mAnatAM, bAkI paramANuno Dhagalo to che ja...) syAdvAdI : paNa e rIte, jo dekhAtI vastuone paramANuonA samUharUpa mAnazo, to - paramANu adazya hovAthI - paramANunI jema teno samudAya paNa adazya ja raheze, kAraNa ke temAM te paramANuo ja samudAyarUpa che. * paNa AvuM mAnI le, to svalakSaNa anekasvabhAvI siddha thatAM tene niraMza nahIM mAnI zakAya, paNa niraMza to mAnavuM che ja, mATe bauddha anekasvabhAvane dUra karavA jAtajAtanA vikalpo kare che, jenuM graMthakArazrI sacoTa Apattio ApavA dvArA nirAkaraNa karaze. 6. 'lambanatvAniA.' kRti -pAi: / 2. prekSyatAM rU1-260tame pRH / 3. ' ityevaM nirAsAyAha' iti ngpATha: I 4. 'aparaparamArtha' kRti 3-pAna: / For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 356 (68) samudAyadRzyasvabhAvatve'nekasvabhAvatvaprasaGgAt, pratyekamadRzyasvabhAvatvAt, tattadbhede tadanaNutvaprasaGgAt samudAyadRzyasvabhAvatayA, (69) anyathA yogibhirapyadarzanAt, tathApi tadaNutvakalpane'tiprasaGgAt, anyAnAM samudAyAdarzane'pi tadbhAva vyAdhyA iti / samudAyadRzyasvabhAvA iti samUhe upalabhyanta ityapyasadityAha-samudAyadRzyasvabhAvatve, prakramAdaNUnAm / kimityAha-anekasvabhAvatvaprasaGgAt / prasaGgazca pratyekamadRzyasvabhAvatvAt / aNUnAM tebhya eva samuditebhyo bheda ityatrApi doSamAha-tattadbhede tebhyaH-pratyekamadRzyasvabhAvebhyastadbhede-samudAyadRzyasvabhAvANubhede'bhyupagamyamAne tadanaNutvaprasaGgAt, teSAM-samudAyadRzyasvabhAvAnAmanaNutvaprasaGgAt / prasaGgazca samudAyadRzyasvabhAvatayA kAraNena, anyathA pratyekatvenAdRzyasvabhAvatayA yogibhirapyadarzanAt / tatazca samudAyadRzyasvabhAvA apara evaite bhAvA nANava anekAMtarazmi . - svalakSaNamAM ane svabhAvatAnuM ApAdAna - (68) bauddha : paramANu bhale adazya hoya, paNa teono samudAya dazya banI jAya pachI to vAMdho nahIM ne? syAdAdI : hA, have to kaMI ja vAMdho nahIM, paNa A rIte to paramANuone anekasvabhAvI mAnavAno prasaMga Avaze !! kAraNa ke tame pratyekamAM adazyasvabhAvI paramANuone ja samudAyamAM dazyasvabhAvI kaho cho ne? bauddha : pratyekamAM adazyasvabhAvI paramANuo ane samudAyamAM dazyasvabhAvI paramANuo - A baMne prakAranA paramANuono bheda mAnI laIe, pachI to anekasvabhAvatAnuM pAdAna nahIM thAya ne? " syAdvAdIH paraMtu e rIte to samudAyadazyasvabhAvIone "anaNa" mAnavAno prasaMga Avaze, arthAt teo paramANurUpa banI zakaze nahIM, kAraNa ke teo samudAyamAM dazyasvabhAvI che, bAkI jo paramANuo ja hota to samudAyamAM paNa dazyasvabhAvI na banata. ne samudAyane svalakSaNarUpa = paramANurUpa mAnavAmAM doSaparaMparA (69) bauddhaH ApaNane bhale samudAyarUpa dekhAya che, paNa ghaTAdi vastuo, yogIone to chuTA-chuTA paramANurUpe ja dekhAya che. syAdvAdI : nA, kAraNa ke te paramANuo (anyathA=) samudAya dazyasvabhAvathI bhinnarUpe ja kAraNa ke je paramANu samudita che, te mAtra dazyasvabhAvI ja raheze ane je paramANuo pratyekarUpa che, te mAtra adazyasvabhAvI ja raheze ane e rIte paramANurUpa niraMza svalakSaNanI paNa siddhi thaze... 2. "mAvartanai' rUti -paDhi: 2. "mAvata yoni' rUti -pati:. rU. 'mAvAnAM maLava' rUti -paDhi: . For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 357 anekAntajayapatAkA prasaGgAt, taistadbhedadarzane cAnekasvabhAvatApatteH, teSAmevAyogibhiranyathAdarzanAt, anyathA * vyA . iti bhAvArthaH / Aha ca-tathApi-yogibhirapyadarzane'pi tdnnutvklpne-smudaaydRshysvbhaavaanaamnnutvklpne| kimityAha-atiprasaGgAt / prasaGgazca anyANUnAM pratyekamadRzyasvabhAvAnAM samudAyAdarzane'pi sati tadbhAvaprasaGgAt-samudAyabhAvaprasaGgAt / tairityAdi / taiH, yogibhiriti prakramaH, tadbhedadarzane ca teSAM-samudAyadRzyasvabhAvAnAmeva bhedadarzane ca-pratyekadarzane cAbhyupagamyamAne'nekasvabhAvatApatteH teSAm / Apattizca teSAmeva-yogibhedadarzanagocarANAmayogi - anekAMtarazmi . pratyekamAM adazyasvabhAvIrUpe to yogIne paNa dekhAtA nathI... (Azaya : ghaMTAdi cUlavastu paramANu nathI, kAraNa ke paramANu adazyasvabhAvI che ane ghaTa adazyasvabhAvI rUpe to koIne dekhAto nathI.) Ama, paramANurUpe na dekhAtA hovAthI ane samudAyarUpe ja dekhAtA hovAthI, samuditAvasthAvALA ghaTAdine alaga ja bhAvarUpa mAnavA joIe, paramANurUpa naihIM. bauddha te samudAyadezyasvabhAvI bhAvo, yogIone bhale paramANurUpa na dekhAtA hoya, chatAM paNa teone paramANurUpa mAnI laIe to? syAdvAdI : to to paramANurUpe na dekhAvA chatAM paNa, jema samudAyagata dazyasvabhAvIone paramANurUpa mAno cho, tema samudAyarUpe na dekhAvA chatAM paNa, pratyekagata adazyasvabhAvIone paNa samudAyarUpa mAnavAno prasaMga Avaze. bhAvArthaH jevuM dekhAya te rUpe ja padArthane mAnavo joIe. ghaTAdi jo samudAyarUpe dekhAtA hoya to teone samudAyarUpa mAnavA joIe, paramANurUpa nahIM. chatAM paNa tame paramANurUpa mAnazo, to samudAyavAdI ema kaheze ke - "paramANuo paNa samudAyarUpa ja che, pratyekarUpa nahIM - AnuM nirAkaraNa karavA tame ema kahezo ke - "samudAyarUpe to teo dekhAtA nathI, to pachI teone samudAyarUpa zI rIte mAnI zakAya ?" " to samudAyavAdI Ano jaDabAtoDa javAba e Apaze ke "na dekhAvA chatAM paNa, jema tame samudAyane paramANurUpa mAno cho, tema ame paramANuone samudAyarUpa mAnIzuM." + ane pachI to tamAre mauna ja sarvArthanuM sAdhaka banaze. tethI, samudAya-dazyasvabhAvIone alaga ja bhAvarUpa mAnavA joIe, paramANurUpa nahIM... bauddha to ame evuM mAnI laIzuM, ke te ghaTAdi padArtho yogIone bhedarUpa-pratyeka paramANuo rUpe dekhAya che... have to tene paramANurUpa mAnavAmAM koI doSa nahIM ne? syAdvAdIH are ! e rIte to te paramANuone pharI anekasvabhAvI mAnavAno prasaMga Avaze, ja paNa ema mAnavAthI, bauddhanI mAtra niraMza svalakSaNanI mAnyatAno uccheda thAya che. tethI te mAnyatAne bacAvavA, bauddha haju AgaLa carcA karavA prerita thAya che. 2. 'rzana pratye ' ti -pATha: For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA -> anyataravijJAnasya aviSayatvaprasaGgAt, dRSTeSTavirodhAt, (70) bhinnasaMsthAnabuddhyasiddheH, tattvataH aNusamudAyAvizeSatastadayogAt asyAzcAnubhavasiddhatvAt, (71) pratikSepA na ca ... bhiranyathAdarzanAt, samudAyatvena darzanAdityarthaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathAevamanabhyupagame'nyataravijJAnasya-yogivijJAnasyAyogivijJAnasya vA aviSayatvaprasaGgAt tadAlambanasvabhAvAbhAvena / na cAyaM nyAyyaH prasaGga ityAha-dRSTeSTavirodhAt / ayogijJAnAviSayatve dRSTavirodhaH, yogijJAnAviSayatve cAbhyupagamavirodha iti bhAvaH / doSAntaramAha-bhinnasaMsthAnabuddhyasiddheH, aNusamudAyAvizeSeNa ghaTazarAvAdibuddhyasiddharityarthaH / amumevArthaM spaSTayannAha-tattvataH-paramArthena aNusamudAyAvizeSataH kAraNAt tadayogAt-bhinnasaMsthAnAyogena anekAMtarazmi . kAraNa ke yogIone pratyekarUpe dekhAtA ja paramANuo ayogIne samudAyarUpe dekhAya che - Ama pratyeka + samudAyarUpe dekhAvuM e ja to anekasvabhAvatAnuM lakSaNa che. prazna : paNa anekasvabhAvatAnAM nirAkaraNa mATe, teone mAtra (1) samudAyarUpa, ke (2) pratyekarUpa mAnI laIe to ? uttara H to to yogI ke ayogI bemAMthI ekanuM jJAna nirviSayaka mAnavAno prasaMga Avaze. te A rIte - (1) jo mAtra samudAyarUpa mAnazo, to - pratyekarUpatAnuM tyAM astitva ja na rahevAthI - pratyekarUpe thatuM yogInuM jJAna nirviSayaka thaze, ane (2) jo mAtra pratyekarUpa mAnazo, to - samudAyarUpatAnuM tyAM astitva ja na rahevAthI - samudAyarUpe thatuM ApaNA jevA ayogInuM jJAna nirviSayaka thaze, kAraNa ke te jJAnanAM AlaMbanabhUta-viSayabhUta padArtha nathI. prazna: paNa bemAMthI eka jJAna nirviSayaka thaI jAya to vAMdho zuM ? uttara : zuM kaho cho tame ? e rIte to daSTa-iSTano virodha thaze, kAraNa ke (1) jo ayogInuM jJAna nirviSayaka mAnazo, to ApaNA jevAne anubhavasiddha daSTano apalApa thaze, ane (2) jo yogInuM jJAna nirviSayaka mAnazo, to tame je svIkAro cho ke "yogIjJAna sarvadA satya ja hoya" - te iSTa-abhyAgamano apalApa thaze... tethI samudAyane alaga ja bhAvarUpa mAnavo joIe, paramANurUpa nahIM... " - samudAyane paramANurUpa mAnavAmAM anubhavano apalApa : (70) vaLI, samudAyane jo paramANurUpa mAnazo, to - paramANunA samudAyarUpe ghaTa-paTAdi badhA ja padArtha samAna hovAthI - judA judA saMsthAna (AkAra) vagere rUpe ghaTa-paTAdinI buddhi ja nahIM thaI zake, kAraNa ke (1) ghaTa paNa aNusamudAyarUpa, (2) paTa paNa aNusamudAyarUpa... ema kaTa-maThAdi badhA ja aNusamudAyarUpe avizeSa rahevAthI, ghaTa-paTAdimAM koI phera ja nahIM rahe ane tethI to bhinna 2. "vavAvAbhAvena' rUti -pATha:I For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 anekAntajayapatAkA (tRtIya yogAt sarvatrAnAzvAsaprasaGgAt, vizeSahetvabhAvAt, tattvavyavasthA'nupapatteH / iti bAhyA ja vyArahyA che . tabuddhyayogAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-asyAzca-bhinnasaMsthAnabuddheH anubhavasiddhatvAt, ata eva pratikSepAyogAt / ayogazca sarvatrAnAzvAsaprasaGgAt, anubhavapratikSepe sati / na cAsAvanubhavamAtraviSaya ityAha-vizeSahetvabhAvAt anubhavasyANusamudAyamAtrAlambanatvena / - anekAMtarazmi bhinna saMsthAnarUpe thato bodha aghaTita banaze... - bauddhaH to tevo bodha aghaTita thAya temAM vAMdho zuM? syAdvAdIH are ! bhinna-bhinna saMsthAnarUpe thato bodha to anubhavasiddha che ane anubhavasiddha hovAthI teno apalApa karavo bilakula ucita nathI, nahIMtara to sarvatra avizvAsano prasaMga Avaze. Azaya e che ke, anubhavasiddhano paNa apalopa thato hoya, to tarasyA bauddhane, sAme pANInuM dekhAvuM anubhavasiddha hovA chatAM - teno paNa apalApa zakya hovAthI - "pANI che ke nahIM' - e aMge paNa vizvAsa nahIM rahe ane tethI to pANI vize pravRtti na thavAthI, phalataH maravAno prasaMga Avaze. zuM e badhuM barAbara che? jo nA, to mAnavuM ja rahyuM ke, anubhavasiddha evA bhinna-bhinna saMsthAnanA bodhano paNa aMpalApa na ja thaI zake. phalataH samudAyane paramANurUpa mAnI zakAze nahIM. pUrvapakSaH ame kaMI dareka anubhavano apalApa nathI karatAM, paNa judAjudA AkAranI-samudAyanI buddhino ja apalApa karIe chIe. (je anubhava bhrAnta che - viSayarUpa artharahita che, teno ja apalApa karIe chIe...). uttarapakSa tamArA mate to badhA ja anubhavo aNasamudAyaviSayaka ja che, to pachI badhAno ja apalApa thaze... kAraNa ke, ekamAM viSayabhUta artha nathI ane bIjAmAM che evo nirNaya ja tame zenAthI karazo? evo koI vizeSa hetu ja nathI... samudAyane paramANurUpa mAnavAmAM mAtra anubhavano ja pratikSepa nathI thato, paNa sAthe te anubhava dvArA thanArI tattvavyavasthAno paNa pratikSepa thAya che. te A pramANe -- eka tattvavyavasthAnI asaMgati : (71) bauddhamate, badhA ja anubhavo mAtra paramANunA samudAyane ja viSaya kare che ane te rUpe . . .......vivaUF .. . 46. na cAsAvanubhavamAtraviSaya iti / na ca-naivAsau-pratikSepo'nubhavamAtraviSayaH, anubhavamAtraMpratibhAsamAnArthavikalaM jJAnaM viSaya:-gocaro yasya tat tathA / / 47. anubhavasyANusamudAyamAtrAlambanatveneti / sarve'pi hi bauddhamate'nubhavA annusmudaaymaatraa2. "mAtraprati ' rUti ra-pArva: | For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-vivaraNa fdhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 360 lambanavAdinaikAnekasvabhAvameva tadaGgIkartavyam / tatrApyanupaplutapramAtravigAnasaMvedyAH svabhAvA vastusantastadanye punarneti, tathAlokAnubhavasiddheH, anyathA tadbAdhayA sarva sarvatrAnAzvAse ca tattvavyavasthA'nupapatteH visaMvAdibodhAzaGkayA / iti-evaM bAhyAlambanavAdinA sarveNa ekAnekasvabhAvameva tat-AlambanamaGgIkartavyamityAha-tatrApi-evambhUta Alambane'nupaplutapramAtravigAnasaMvedyAH svabhAvAH-dharmA vastusantaH-paramArthasantaH indranIlAdau sthUrAdidharmavat tadanye punarna upaplutapramAtRvigAnasaMvedyA dIpamaNDalAdivaditi / kuta etadevamityAhatathAlokAnubhavasiddheH kAraNAt anyathA-evamanabhyupagame tadbAdhayA-lokAnubhavabAdhayA - anekAMtarazmi - to badhA samAna hovAthI, jyAre koIka vyaktine ghaTano bodha thayo tyAre te vyaktine "zuM mane paTano bodha to nathI thayo ne ?" ema visaMvAdI ayathArtha bodhanI AzaMkA thavAthI, tenI ghaTa vize pravRtti ja nahIM thAya. jo koI viSayanI vizeSatA mAno, to te vyaktine "mane AvA AkArano bodha thayo hovAthI, A ghaTa ja che" ema niyata bodha thavAthI, tenI niyata pravRtti nibaMdha thaI zake... paNa tevuM to tamAre mAnavuM nathI, phalataH tattvavyavasthAnI asaMgati thaze. niSkarSa:- tethI samudAyane mAtra paramANurUpa nahIM, paNa alaga bhAvarUpa mAnavo joIe. - uparokta carcAno sAra A rIte te padArtho (1) paramANurUpe adazyasvabhAvI ane (2) samudAyarUpe dazyasvabhAvI, ema aneka prakAre vastunuM grahaNa thatuM hovAthI, bAhyAlaMbanavAdI bauddhAdi dareka darzanakAro vaDe vastune eka-anekasvabhAvI svIkAravI ja joIe. - te ekAnekasvabhAvI vastumAM paNa, (1) upappavarahita (bhramarahita) pramAtAne sthUla vagere je dharmo avirodhapaNe saMvedita thAya che, te dharmo vAstavika mAnavA joIe, ane (2) upaplavavALA pramAtAne dIpamaMDaLa vagere je dharmo virodhapaNe saMvedita thAya che, te dharmo eNvAstavika mAnavA joIe e ja vivaUTY - lambanAH, anyasyApi viSayasyAbhAvAt / ata: kiMkRto vizeSo yenaike'nubhavamAtratvena pratikSipyante, anye tu neti || ke A kathanathI, bauddha je kahyuM hatuM ke "dIpamaMDaLanI jema indranIlanA pULAdi dharmo paNa asat hovAthI, vastu niraMza ja siddha thaze ane tethI sarvazadvAcyatA vagere nahIM ghaTe ... phalataH aMtarjalpAkAranI siddhi paNa na thatAM savikalpa saMvedananI asaMgati ja raheze ane mAtra nirvikalpa saMvedana ja siddha thatAM e saMvedanathI to vastu niraMzarUpe ja siddha thaze, sAmAnya-vizeSarUpe nahIM" - te kathanarUpI badhA ja manoratho bhasmasAt jANavA, kAraNa ke A vize mULamAM ja Aga che, arthAt vastumAM avirodhapaNe saMvedita yathArtha dharmo che ... phalataH te vastu anekasvabhAvI siddha thatAM sarvazadvAcyatA vagere paNa ghaTaze ja ... Avo Azaya AgaLa paNa samajavo. For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 s anekAntajayapatAkA (tRtIya mevAsamaJjasam, anibandhanatvAt / ityayuktaikAntataH zuSkatarkAnusAriNI sUkSmekSikA, anayA hi bhavadadhyakSalakSaNamapyasambhAvyeveti vakSyAmaH // (72) ato'nekasvabhAve vastuni kSayopazamAnurUpapratipattAvuktavadantarjalpAkAra ka, vyArA , sarvamevAsamaJjasam / kuta ityAha-anibandhanatvAt-niyAmakAbhAvAt / iti-evamayuktaikAntataH zuSkatarkAnusAriNI-jAtivAdapradhAnA sUkSmekSikA / kimityayuktetyAha-anayA yasmAcchuSkatarkAnusAriNyA sUkSmekSikayA bhavadadhyakSalakSaNamapi bhavato'dhyakSalakSaNaM "pratyakSaM kalpanApoDham" ityAdyapi asambhAvyeveti vakSyAmaH // evaM prAsaGgikamabhidhAya prakRtamupakramate ata ityAdinA / ato'nekasvabhAve vastuni uktanItyA vyavasthite kSayopazamAnurUpapratipattau satyAM uktavat-yathoktaM tathA antarjalpAkArabodhasiddheH kAraNAt abhidhAnavizeSasmRtyayogo'bAdhaka eva, smRterevAntarjalpAkAra anekAMtarazmi - A vAta lokavyavahArasiddha che ane anubhavathI paNa siddha che athavA to lokanA anubhavathI siddha che. chatAM jo tame nahIM mAno, to lokAnubhavano bAdha thavAthI, badhI ja vyavasthA asamaMjasa thaze. kAraNa ke have to tamArA mate koI ja niyAmaka nathI. arthAt have to tame rokaToka vinA ghoDAne paNa gadheDo kahI zakazo. hA, temAM lokAnubhavano bAdha jarUra che, paNa tene to tame gaNakAratAM nathI. tethI ekAMte mAtra zuSka tarkone anusaranArI, bauddha vagerenI sUkSmakSikA ayukta ja che ane A sUkSmakSikAthI to tamAruM "pratyakSa jyanApo' e pratyakSanuM lakSaNa paNa asaMbhavita bane che, e to ame AgaLa yuktizaH batAvIzuM. mATe phogaTanA zuSka tane choDIne yathArtha vastune svIkAravAnuM cAlu karI do ! A pramANe, prAsaMgika anekasvabhAvatA vagerenuM kathana karI, graMthakArazrI have "aMtarjalpAkAra" rUpa viSayane jaNAve che - - aMtarjatpAkAra bodhanI siddhi (72) uparokta rIte vastu anekasvabhAvAtmaka siddha thAya che. te vastuno kSayopazamane anusAra bodha thato hovAthI, aMtarjalpAkAra bodhanI paNa nibaMdha siddhi thaze. Azaya e che ke, ghaTa-paTAdi vastuno, tevA kSayopazamane anusAre evo bodha thAya che ke je aMdarathI zabdAkArarUpa (zabdasaMsRSTa) hoya... Ama, zabdasaMsRSTa bodhanI siddhi thavAthI to tame je kahyuM hatuM ke "savikalpamate to zabdavizeSanI smRti ja nahIM thaI zake" - te kathana amane bAdhaka nathI, kAraNa ke jo ame evuM mAnatA hota ke - "pahelA smRti dvArA zabdanI upalabdhi thAya ne pachI ja te zabda te arthanA abhidhAna mATe prayojAya - ___48. smRterevAntarjalpAkArabodharUpatayA'pravRttiprasaGgAditi / yadi hi prAgupalabdha eva dhvani: For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 362 bodhasiddheH, abhidhAnavizeSasmRtyayogo'bAdhaka eva / yadapi kvacid vAcyopalabdhau tadvAcakavizeSAsmaraNaM tadapyanekavAcakavAcyatve'sya tathAvidhAvaraNabhAvAd vikalpa vyArahyA bodharUpatayA'pravRttiprasaGgAditi hRdayam // doSAntaraparijihIrSayA''ha-yadapi kvacid vAcyopalabdhau satyAM tadvAcakavizeSAsmaraNaM kimidamityAdi sAmAnyavAcakapravRttAveva tadapyanekavAcakavAcyatve'sya-vastunaH - anekAMtarazmi ... to tame kahI zako ke, padArthanAM darzana pahelA zabdavizeSanI smRti saMbhavatI ja nathI... paNa ame to evuM mAnatA ja nathI. (Azaya e ke, ame tAdazamRti jarUrI mAnIe to teno yoga ApattirUpa bane... paNa ame tAdezamRti ja mAnatAM nathI, eTale tAdeza ayoga ApattinuM vacana (mapravRttiprata) pravRtta ja nahIM thAya, arthAt te Apatti amane Ave ja nahIM...) prazna :- to kevuM mAno cho? uttara:- juo, aMtarjalpAkArarUpa bodha e ja smRti che. A vAtane ApaNe vizeSathI samajIe - padArthadarzana sAbhilApa mAnyuM che. have jo padArthadarzana pUrve upalabdha thayela dhvani ja yAda AvIne arthAbhidhAna karAvato hoya to smRti zakya ja nathI. kAraNa ke padArthadarzana vinA smRti nahIM ane smRti vinA padArthadarzana nahIM...) paNa, mRti to padArthadarzanakALe thatAM aMtarjalpAkArabodhathI anuviddha che ane te tyAre ja vimetat evA ullekhapUrvaka pravarte che, arthAt teno AkAra kimetat evo hoya che. (A ja aMtarjalpAkAra che, te ja smRti che) tyAra pachI "devadatta' evo zabdaprayoga artha mATe thAya che ane e zakya bane che, kAraNa ke padArthadarzana thaI gayuM hovAthI vAcakanI (saMketitanI) smRti thAya che. Ama, pahelethI ja (darzana thatAM ja), sAmAnyathI sAbhilApa-vyavahArayogya evuM jJAna pravarte che, pachI ja vizeSa zabdanuM smaraNa thAya che. e ghaTI zake che. sArAMza : Ama, "fmeta" evA zabdasaMsRSTa bodhanI pravRtti thavAthI, tenI savikalpatA paNa siddha thaze ja ane "zabdavizeSanI smRti nahIM thAya' e kathana paNa bAdhaka nahIM bane, kAraNa ke evuM vivArapAm . . smaryamANa: san arthAbhidhAnAya prayujyate tadA smRtireva na yujyate, antarjalpAkArAnuviddhAyA eva tasyAH kimetadityullekhena svata eva prathamata: pravRttau, pazcAd devadattAdizabdaprayogeNa vaktA bAhyamarthamabhidadhyAt, ata: svata eva vyavahArAheSu jJAneSu sAmAnyena sAbhijalpatayA pravRtteSu satsu pazcAd vizeSazabdasmaraNamapi tadabhimataM yujyateti / / ja A jJAna vyaktine te vize pravartavAno vyavahAra karAve che. mATe tene vyavahArayogya kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 anekAntajayapatAkA ( tRtIya bodhavata eva, abhilApAdyasaMsRSTabodhenAnanusmaraNAt tathApratIteriti / (73) evaM ca tathAvidhAvaraNabhAvAt-vAcakavizeSasmaraNAvaraNabhAvAd vikalpabodhavata eva, asmRtipUrvakazabdasampRktabodhavata evetyarthaH / kuta ityAha-abhilApAdyasaMsRSTabodhena, 'Adi'zabdAd viziSTamanaHparigrahaH, ananusmaraNAt kAraNAt / ananusmaraNaM ca tathApratIteH / na hyavagraha ... anekAMtarazmi - to ame paNa mAnIe chIe ke, padArthanAM darzana (sAmAnyathI zabdasaMsRSTa bodha) pachI ja zabdavizeSanI smRti thAya che... paraMtu teTalA mAtrathI pUrvenuM jJAna nirvikalpa sAbita na thAya, kAraNa ke temAM paNa sAmAnyathI to zabdAkAra rahelo ja che. bauddha padArthanuM jyAre prathama darzana thAya, tyAre devadattAdi zabdanI smRti na thAya e to barAbara ja che, paNa "zvimeta" evA zabdanI smRti paNa zI rIte thAya? syAdvAdI are bhAI! je kyAreka padArtha jovA chatAM - sAmAnyathI phimetat evI ja zabdapravRtti thAya che - vizeSavAcakanI smRti nathI thatI; te tevA jJAnAvaraNakarmathI ja thAya che, (arthAt vastumAM vizeSavAcakavAcyatva che ja. chatAM, tathAvidha AvaraNanA kAraNe vAcakavizeSanI smRti thatI nathI.) ane te dRSTAne paNa "jimena' evA ullekha vakhate savikalpabodha to thayo ja che, kAraNa ke jyAM sAmAnyathI zabdasaMsRSTabodha nathI ke viziSTamana nathI tyAM to smRti thatI ja nathI... prastutamAM, vimetA' ema sAmAnyathI zabdasaMsRSTa bodhavALA vyaktine paNa, zabdavizeSanAM smaraNanuM AvaraNa hovAthI - te AvaraNano kSayopazama na thavAthI - zabdavizeSanI smRti nathI thaMtI ane AvuM pratIta paNa che, kAraNa ke avagraha thavA mAtrathI ja zabdavizeSanI smRti thaI jatI nathI. - Ama vAcakavizeSanI smRti na thavAmAM tathAvidha kSayopazamano abhAva ja kAraNa che... bAkI vAcakavizeSanuM smaraNa to sAmAnyavAcakanI pravRttipUrvaka ja thAya che. tethI pUrve sAmAnyavAcakanI pravRtti mAnavI ja rahI. phalataH padArthanuM prathama darzana to savikalpa ja siddha thaze. ja vivaram .. 49. abhilApAdyasaMsRSTabodheneti / yadi hi abhilApena kimidamityAdirUpeNa svabhAvata eva saMsRSTo bodha IhAdirUpo na prathamata utpadyate tadA na ca kathaJcanApi vizeSavAcakasmRtirujjRmbhate / yatra ca sAmAnyAbhilApapravRttAvapi kasyacit kvacidarthe na vizeSavAcakasmRtirutpadyate sA'dyApi dRDhatarAvArakakarmakSayopazamAbhAvena, ata: siddhamidaM sAmAnyato vAcyopalabdhau kimidamityAdivAcakapravRttipUrvakameva vizeSavAcakasmaraNamiti / / ja A ja rIte viziSTa mAnasabodha kema nathI thato - tenuM kAraNa paNa samajI levuM... rU. 'vaizeSiI vIva ti 2. "vordhana thaTizabdo ' rUti -paDhi: . 2. "tAre pravRttI' ta A-pATha: pUrvamudrita paDhi:, matra tu -pa4i: 4. "soDapi' ti -pAd: For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fdhaal:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 364 'sati hyarthadarzane'rthasannidhau dRSTe zabde tataH smRtiH syAt, agnidhUmavat' iti naikAntasundaram, tadarthasyAbhilApAsaMsRSTabodhenAdarzanAt, tathAsvabhAvatvAt, zabdAntarAsmRtau vyarahyA mAtrAt smRtiH / evaM ca kRtvA 'sati hyarthadarzane'rthasannidhau dRSTe zabde tataH smRtiH syAt agnidhUmavat' iti pUrvapakSoditaM naikAntasundaram / kuta ityAha-tadarthasya-zabdArthasya abhilApAsaMsRSTabodhenAdarzanAt / adarzanaM ca tathAsvabhAvatvAt-abhilApAsaMsRSTabodhenAdarzanasvabhAvatvAt / zabdAntarAsmRtau ca-vAcakavizeSAsmRtau ca uktavat-yathoktaM 'tathAvidhA - anekAMtarazmi .. * pUrvapakSInuM aMtizaH nirAkaraNa (73) A rIte prathama darzana savikalpa siddha thavAthI, pahelA tame je kahyuM hatuM ke - "jema saMbaMdha jANanAra vyaktine agni joIne dhUmanI ke dhUma joIne agninI smRti thAya che, tema saMketa jANanAra vyaktine, padArthanuM darzana thAya ane pachI ja te padArthane joIne zabdanI smRti thAya che... - te kathana ekAMte suMdara nathI, kAraNa ke tame kaho cho ke, "padArthanuM pahelA nirvikalpa darzana thAya ane pachI ja zabdanI smRti thAya' - paNa evuM zakya ja nathI... bauddhaH kAraNa? syAdvAdIH kAraNa e ja ke zabdanAM viSayanuM (vAcya padArthanuM) darzana "vimen' evA zabdasaMsRSTa bodhathI ja thAya che, nirvikalpajJAnathI nahIM.. bauddha : viSayano bodha nirvikalpadarzanathI na thavAmAM kAraNa? syAdvAdIH emAM vastuno tevo svabhAva ja kAraNa che, arthAt vastuno tevo svabhAva ja che, ke jethI tenuM darzana zabdasaMskRSTa bodhathI ja zakya che. bauddha : jo zabdasaMsRSTa bodhathI ja padArthanuM darzana thatuM hoya, to padArthane jotI vakhate haMmezA ghaTa vagere zabdonI smRti kema nathI thatI? syAdvAdIH Ano uttara ame pahelA ja ApI dIdho ke, tathAvidha AvaraNa ja temAM kAraNa che, arthAt AvaraNano kSayopazama na thavAthI ja vAcakavizeSanI smRti thatI nathI... ja vivaraV[P - 50. vAcakavizeSAsmRtau ca uktavaditi / vAcakavizeSAsmaraNaM tathAvidhAvaraNasadbhAvAd bhavatIti 3martha . 4. rUdratama pRSTham 6. 'tathAviMdhAvadhArA' 2-2. prekSyatAM 254tama pRSThamAM rU. 'vizeSaskRtI' rUti -pATha: -paDhi: I rUti For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 jayapatAkA (tRtIyaH coktavadadoSAt / (74) evaM ca'na cAyamazabdamarthaM pazyati' iti vicAraNIyam / yadi zabdAnAskanditamiti tadasiddham, kevalasyaiva darzanAt / athAvikalpajJAnena, tataH siddhasAdhyatA, zabdArthasya tenAdarzanAt / (75) evaM ca 'apazyaMzca na zabdavizeSa ................ vyAkhyA ......... varaNabhAvAt' ityAdi / tathA'doSAt / evaM ca kRtvA 'na cAyamazabdamarthaM pazyatIti etat pUrvapakSoditaM vicAraNIyam / kimuktaM bhavati azabdamiti ? yadi zabdAnAskanditamiti tadasiddham / kuta ityAha-kevalasyaiva tacchabdAnAskanditasya darzanAt / athAvikalpajJAnena azabdamarthaM pazyati / etadAzaGkyAha-tataH siddhasAdhyatA / kuta ityAha-zabdArthasya tena .............. manetirazmi *. - savikalpa aMge doSaparaMparAno nirAsa . (74) tathA tame 4 yuM tuM , "savisyamate 242066 arthana dRzana 4 nahI thAya" - te 4thana viyA24Iya che. 5i to meDo, "aza"thI tabhe zuMDe yAhI cho? pauddha : aza06 meTale zahAnAsanhita za62rita.... tethI vAno bhAzaya me - savikalpamate zabdarahita arthanuM darzana ja nahIM thAya... syAdvAdI : A vAta to asiddha che, kAraNa ke ghaTa vagere vizeSa zabdathI rahita ghaTapadArthanuM, 'kimetat' oma sAmAnya zAre to rzana thAya cha 4. mAma saviyamate 202hita (ghaTAha vizeSazabdathI rahita) arthanuM darzana to zakya ja che. bauddhaH to ame AvuM kahIzuM ke, savikalpamate, nirvikalpajJAnathI zabdarahita arthanuM darzana nahIM thaI zake, arthAt je padArtha vize ghaTazabdanI pravRtti thavAnI che, te padArthanuM darzana "ghaTa-ghaTa' evA zabdanAM joDANa vinA nahIM thaI zake. syAvAhI :- sAto siddhasAdhyatA 4 cha, 125 4 (zabdArthasya tenAdarzanAt) te nirva85zAna, zabdasaMyojanayogya ghaTAdi arthane jotuM ja nathI... nirvikalpamAM sAmAnya mAtra ja jaNAya che, pAchaLathI .......... vivaraNam .. 51. athAvikalpajJAnena azabdamarthaM pazyatIti / yatra ghaTAdAvarthe vizeSarUpe ghaTazabdapravRttibhaviSyatIti tamarthamazabdaM ghaTa ghaTa ityabhidhAnayojanAvikalaM santaM na pazyati-na sAkSAtkaroti nirvikalpakena / / 52. tata: siddhasAdhyateti / yadi hyasmAbhiretadabhyupagamyate yaduta nirvikalpakajJAnena sAkSAtkriyate ghaTastadanuviziSTaM nAma yojyate, tadAnIM syAdetat paroktaM dUSaNaM yaduta 'na cAyamazabdamarthaM pazyati apazyaMzca 1. prekSyatAM 253tama pRSTham / 2. 253tamam pRsstthm| 3. 'vikalajJAnena' iti kh-paatthH| 4. 'dhAne yojanA0' iti pUrvamudrite pAThaH, atra tu ca-pAThaH / 5. 'siddhyeteti' iti ka-pAThaH / 6. 'tadA na syAdetat' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 366 -or> avikalpajJAnena adarzanAt / tatazca vikalpajJAnena sazabdamarthaM pazyatIti bhavati / ayameva ca * anekAMtarazmi *. jemAM ghaTAdi zabda joDavAnA che, tevA arthanuM jJAna temAM thatuM ja nathI. eTale siddhasAdhyatA che... bhAvArtha : jo ame evuM mAnatA hota ke - nirvikalpajJAnathI pahelA ghaTano sAkSAtkAra thAya, tyArabAda temAM zabdanuM joDANa thAya - to tame Apatti ApI zako ke, nirvikalpa to zabdarahita evA paNa (jemAM pAchaLathI zabda joDAvAno che tevA) arthane joto ja nathI, to pachI temAM zabdanuM joDANa-smRti ja nahIM thAya... paNa, ame tevuM mAnatAM ja nathI. prazna H to zuM mAno cho ? uttara H avagraharUpa nirvikalpathI (1) svarUpa, nAma, jAti vagere kalpanAthI rahita, ane tethI (2) zabdanAM joDANane ayogya evuM 'sAmAnya' ja mAtra gRhIta thAya che ane A sAmAnyamAM zabdanuM joDANa to nathI ja... eTale nirvikalpa (avagraha) to zabdarahita ja che, zabda-ayogya che... je zabdayogya (IhA) che, te to pahelethI ja zabdayukta che. tyAM pahelA zabdarahita arthajJAna ane pachI zabdanuM joDANa thatuM hoya evuM che ja nahIM. (tyAM je 'ghaTa' evA vizeSavAcakanuM joDANa thAya che, te to tevA prakAranA saMketunA vazathI thayela kSayopazamanAM kAraNe thAya che...) tethI tame je kahyuM hatuM ke - "nirvikalpajJAnathI zabdarahita ghaTAdi arthanuM darzana thatuM ja nathI...'' - te badhuM kathana siddhasAdhya ja che, kAraNa ke nirvikalpajJAna zabdayogya ghaTAdi arthanuM darzana kare evuM to ame paNa mAnatAM nathI (tevo zabdayogya ghaTAdi artha nirvikalpano viSaya ja nathI - nirvikalpano vivaraNam na zabdavizeSamanusmarati' ityAdi, nirvikalpajJAnena svarUpanAmAdikalpanArahitam, ata evAbhidhAnasambandhAyogyaM sAmAnyamAtraM gRhyate, tatra ca zabdayojanA nAstyeva yat tu kimidamityAdyullekhanajJAnaM tat tathAvidhakSayopazamasAmarthyAt prathamata eva sazabdamujjihIte, na tu vibhinnamarthamAlokya prathamataH pazcAt tannAma yojayati / yacca ghaTa ityAdivizeSAbhidhAnayojanaM tat tathAvidhasaGketavazasamupajAtakSayopazamavazAditi, ato nirvikalpajJAnena azabdamarthaM ghaTAdikaM na pazyatIti yadyucyate pareNa tadA siddhasAdhyataiveti sthitam || 53. zabdArthasya tenAvikalpajJAnena adarzanAditi / zabdasaMyojanAyogyasya arthasya-ghaMTAdestenAvikalpajJAnenAnavalokanAdityarthaH / / 54. ayameva ca zabdArtha iti bhAva iti / na cAyamazabdamarthaM pazyatIti vAkyasya paropanyastasyAyamevArtho yaduta vikalpajJAnena sazabdamarthaM pazyatIti / / 6. prekSyatAM rarUtamaM pRSTham / 2 'jJAnasvarUpa0' rUti ca-pA; / rU. 'sasasakhtahIne(?) nanu' kRti 3-pATa: I 4. 'nanu vibhinna.' ti -pA: / be. 'yanna ghaTa rUtyAdri vizeSAmidhAna(?) yogavati' dhi: -pAta: | 6. 'ghaTAstinA0' rUti ca-pAna: / For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 anekAntajayapatAkA (tRtIyA manusmarati' ityetadapi vicArAspadameva / yadi yenaiva saMsRSTavijJAnaH tameva nAnusmaratIti siddhasAdhyatA, tasya tadA tenaiva vedyamAnatvAt / atha tatpratibaddhaM zabdAntaramiti, tedasiddham, tasya sati kSayopazame tadarzanAt smaraNopapatteH / (76) evam 'ananusmaran vyADyA ... zabdArtha iti bhAvaH / evaM ca 'apazyaMzca na zabdavizeSamanusmarati' ityetadapi pUrvapakSopanyastai vicArAspadameva / kimuktaM bhavati ? na zabdavizeSamanusmarati / yadi yenaiva-zabdavizeSaNa saMsRSTavijJAnaH pramAtA tameva-zabdavizeSaM nAnusmaratIti-evaM siddhasAdhyatA / kuta ityAhatasya-zabdavizeSasya tadA tenaiva-jJAnena vedyamAnatvAt tadbodhAvinirbhAgena / atha tatpratibaddhaM, prakramAd dRzyavastupratibaddham, zabdAntaraM na zabdavizeSamanusmarati iti / etadadhikRtyAha-tadasiddhaM tasya-zabdAntarasya sati kSayopazame tajjJAnAvaraNakarmaNaH taddarzanAt-nyAyaprApitazabdArthadarzanAt ... anekAMtarazmi viSaya sAmAnyAkAra che - eTale tevA arthane na jovuM te to nirvikalpamAM jainamate paNa svIkRta ja hovAthI siddhasAdhyatA che...) - zabadanI asmaraNatAnI ApattinuM nirAkaraNa : (75) Ama padArthanuM darzana zakya hovAthI, tame je kahyuM hatuM ke - "darzana nahIM thAya to zabdanuM smaraNa paNa nahIM thAya, kAraNa ke padArthane joyA pachI ja vAcaka zabdanI smRti saMbhavita che" - te kathana paNa vicArAspada bane che, kAraNa ke "zabdanuM smaraNa nahIM thAya' - e vAkyathI tame kahevA zuM iccho cho? (1) ""vimeta' evA je zabdathI bodha saMsRSTa che, te zabdanuM smaraNa nathI thatuM" - evuM kaho, to te to siddhasAdhya ja che, kAraNa ke te bodha vakhate "meta' evA zabdanuM to bodhathI saMlagnarUpe vedanA=anubhava ja thAya che, smaraNa nahIM. (2) have jo evuM kaho ke - "ghaTa vagere padArthanI sAthe saMbaMdha dharAvatA "ghaTa' vagere zabdanuM smaraNa nahIM thAya" - to te vAta asiddha ja che, kAraNa ke ghaTa vagere zabdavizeSanuM AvaraNa karanAra jJAnAvaraNa karmano jo kSayopazama thAya, to zabdanA viSayabhUta padArthane jovAthI, savikalpamate paNa ghaTazabdanI smRti saMbhavita ja che... - zabadanA ajoDANanI ApattinuM nirAkaraNa : (76) vaLI, tame je kahyuM hatuM ke - "smaraNa nahIM thAya to zabdanuM joDANa paNa nahIM thAya" - te kathana paNa ayukta che, kAraNa ke "meta evA je zabdathI vijJAna saMsRSTa che, te zabdanuM to te . padArthamAM joDANa zakya ja che... tathA kSayopazama thaye bIjA ghaTa vagere zabdonuM joDANa paNa zakya che... rU. rarUtama pRSTham | 4. "saMskRSTavijJAna: 2. TUthatAM ra,rUtama pRSTham | 2. 'tasiDeH tastha' rUti -pATha: rUti gha-pATha: 1. ' nizana' rUti Tu-pATha: | For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 368 -ON na yojayati' ityapyayuktam, tadvijJAnasaMsRSTasya tathAyojanAt, itarasya api tatsambhavAvirodhAt / evam 'ayojayan na pratyeti' ityapyasAmpratameva, zabdAntaramadhikRtyAyojayato'pi pratIteH, tadvyatiriktena tUktavad yoga eva 'ityAyAtamAndhyamazeSasya jagataH' ityuktimAtram, vivakSitAbhidheyArthazUnyatvAt, uktavat tadayogAditi // .............. vyAkhyA ..... smaraNopapatteH-smaraNasambhavAt / evam 'ananusmaran na yojayati' ityapi pUrvapakSoktamayuktam / kuta ityAha-tadvijJAnasaMsRSTasya, zabdasyeti prakramaH, tathA-vAcakatvena yojanAt, itarasyApi-tatpratibaddhazabdAntarasya tatsambhavAvirodhAt-yojanAsambhavAvirodhAt / evam 'ayojayan na pratyeti' ityapi pUrvapakSavaco'sAmpratameva-azobhanameva / kuta ityAha-zabdAntaramadhikRtya tatpratibaddham ayojayato'pi pratIteH, prakramAd vastunaH, iti tadvyatiriktena tu, prakramAt vijJAnasaMsRSTena, uktavat-yathoktaM tathA yoga eva iti-evamAyAtamAndhyamazeSasya jagata ityuktimAtraM-vacanamAtram / kuta ityAha-vivakSitAbhidheyArthazUnyatvAt, zUnyatvaM ca uktavat-yathoktaM tathA tadayogAd-vivakSitArthAyogAditi // ..... manetirazmi ...... *gata maMdhatAnI mApattinu nishre|* vaNI, tabhe 4 4yuM tuM - "zana ko nahIM thAya to te pahAthay zAna 4 nahI thAya" - te kathana paNa ayukta che, kAraNa ke ghaTa vagere vizeSa zabdonuM joDANa na thAya, to paNa ghaTapadArthanI pratIti thavI zabhya 4 che... prazna : rI ? uttara pUrvokta rIte... "ghaTa' evA zabdanuM joDANa bhale na thAya, paNa prathamadarzana sAthe saMskRSTa 'kimetat' sevA zarnu ho| to thAya cha 04 ane tethI te sAmilA5 saMvehana dvArA pAhi pArthanI bodha thavo paNa zakya che ja. tathA tame 4 yuM utuM 3 - " pahana zAna 4 nathavAthI saMpU[ 4Ata aMdha banI 4ze" - te badhuM kathana mAtra bolavA pUratuM ja che, kAraNa ke e kathanathI tame je kahevA iccho cho, te padArtha ja vAstavamA nathI. prazna : ma nathI ? uttara : kAraNa ke uparokta rIte badhA padArthanuM jJAna zakya hovAthI, saMpUrNa jagata aMdha banatuM nathI. niSkarSa pUrvapakSamAM, indriyajJAnane nirvikalpa mAnavA mATe tame je dalIlo mUkI hatI, te badhI 4 hadIsano nirAsa thayo... tethI indriyAnane savisya mAnavAmai opanatha.... 1-4. IkSyatAM 253tamaM pRsstthm| 2-3-5. 254tamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH (77) yat punaretadAzaGkitam 'abhipatannevArthaH prabodhayatyAntaraM saMskAraM tena smRtirnArthadarzanAt' iti, etadarthataH sAdhveva, kSayopazamasya dravyAdinimittatvAbhyupagamAtu, tadanusAreNa tatpravRttisambhavAt / yat punaridamuktam-'na, tatsambandhasyAsvAbhAvikatvAt ' 369 < * vyAkhyA yat punarityAdi / yat punaretadAzaGkitaM pareNa / kimityAha-' abhipatannevArthaH prabodhayatyevAntaraM saMskAraM tena smRtirnArthadarzanAt' iti / etadarthataH - arthamadhikRtya sAdhvevazobhanameva / kathamityAha - kSayopazamasya tattadvijJAnanibandhanasya / kimityAha-tattaddravyAdinimittatvAbhyupagamAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha - tadanusAreNa - arthAbhipatanAnusAreNa tatpravRttisambhavAt-kSayopazamapravRttisambhavAditi / yat punaridamuktaM pUrvapakSagrantha eva--na, tatsambandhasyAsvAbhAvikatvAt' iti, etadasAdhu-azobhanam / kuta ityAha-uktavat-yathoktaM * anekAMtarazmi * arthAbhimukhatA paNa zabdasmAraka bane (77) tamArA pUrvapakSamAM je AzaMkA karAI hatI ke - "padArthanA darzanathI smRti nathI thatI, paNa abhimukha rahela rUpAdi padArtha, te AMtarika saMskArano prabodha kare che ane te saMskAra jAgRta thavAthI smRti thAya che" - te vAta arthane AzrayIne zobhana ja che. prazna H kaI rIte ? uttara H kAraNa ke, ame pahelA ja kahyuM che ke, dareka jJAnanuM mULakAraNa to kSayopazama che ane te kSayopazama dravya-kSetrAdine AzrayIne thAya che... tethI, arthanAM abhimukhapaNAthI tevo kSayopazama thavo ane tevA kSayopazamathI zabdanI smRti thavI te badhuM zakya ja che. paraMtu te AzaMkAnuM nirAkaraNa karavA tame je kahyuM hatuM ke - "padArtha te zabdasmAraka tyAre banI zake ke jyAre zabda-artha vacce svAbhAvika saMbaMdha hoya, paNa tevo saMbaMdha to che nahIM..." - te badhuM kathana azobhana che, kAraNa ke ame pahelA ja kahyuM che ke - badhI ja vastuono prAyaH karIne badhA zabdothI vAcya banavAno svabhAva che ane cothA adhikAranA apohaviSayamAM paNa ame svAbhAvika saMbaMdhanI siddhi karIzuM - A rIte zabda-arthano svAbhAvika saMbaMdha siddha ja che. * saMketa vinA paNa vastu zabdathI vAcya bane tethI tame je kahyuM hatuM ke - "zabda-artha vacce svAbhAvika saMbaMdha ghaTita ja nathI, kAraNa ke saMketa karela hoya to ja te zabda te padArthano vAcaka bane, saMketa vinA svAbhAvika rIte nahIM" - te kathana ayukta che, kAraNa ke saMketa hoya to ja te zabda padArthano vAcaka bane evuM nathI. 1. prekSyatAM 254tamaM pRSTham / 2. samIkSNatAM 264-tame pRH / rU. 'pravodhayatyAntara' kRti 5-pA: / 4. kSayopazamacetyArabhya 'iimatyA'paryanta, pATo nAsti dha-pustaje / 'kSayopazamatattadizAna0' kRti 3-pAi: / . 24255 tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 370 iti, etadasAdhu, uktavadasvAbhAvikatvAsiddheH, vakSyamANatvAccApohAdhikAre, ataH 'samayAdarzane'bhAvAt' ityayuktam, tasya kSayopazamavyaJjakatvAt, tadbhAve tu tadabhAve'pi bhAvAt, kvacit tathopalabdheH, anyathA sadA tadapekSA syAt / (78) evaM ca ............................ vyAkhyA .... ............................. prAk 'sarvavastUnAmeva prAyastathA tathA sarvazabdavAcyasvabhAvatvAt' ityAdinA tathA'svAbhAvikatvAsiddhestatsambandhasya vakSyamANatvAccApohAdhikAre tadasAdhviti / ataH samayAdarzane'bhAvAditi yaduktaM tat ayuktam / kuta ityAha-tasya-samayasya kSayopazamavyaJjakatvAt tadbhAve tu-kSayopazamabhAve tu tadabhAve'pi-samayAbhAve'pi bhAvAt, zabdavizeSasmRteriti prakramaH / zabdavizeSasmRtigrahaNaM cAtra pratipattyupalakSaNaM veditavyam / bhAvazca kvacit-viziSTakSayopazamavati pramAtari tathopalabdheH-samayAbhAve'pi zabdavizeSasmRtyupalabdhaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathetyAdi / anyathA-kSayopazamabhAve'pi samayApekSAbhyupagame sadAsarvakAlaM tadapekSA syAt-samayApekSA syAt / tatazca sadA saGketakaraNAptyA vyavahArAbhAvaH / . ............. manetirazmi ..... ...... praznaH paNa atyAra sudhI to ame evuM ja sAMbhaLyuM che, ke saMketa thayA bAda ja zabda te padArthano pAya bane. uttaraH to Aje vAstavika sthiti sAMbhaLo - kharekhara to kSayopazama thAya to ja te zabda te padArthano vAcaka bane... A kSayopazama dravyAdine AzrayIne thato hovAthI, saMketa to mAtra kSayopazamano abhivyaMjaka che, arthAt kSayopazamane pragaTa karavAmAM kAraNa che ane tevA to bIjA ghaNA kAraNo che... tethI, jo mULakAraNarUpa kSayopazama thaI jAya, to - saMketa na thavA chatAM paNa - zabdanI smRti ane te vastunA zabdano bodha thavo saMbhavita ja che. prazna : paNa AvI ghaTanA zuM saMbhavita che? uttara : hA, kema nahIM? kAraNa ke viziSTa kSayopazamavALA pramAtAne, saMketa vinA paNa zabdavizeSanI smRti IMtI dekhAya che ja... bAkI jo kSayopazama hovA chatAM paNa saMketanI apekSA rAkhazo, to sarvakALa saMketanI apekSA rahyA karaze ane tethI to haMmezA saMketanI jarUra paDavAthI vyavahArano uche thaze... (paramArthaH eka vakhatanA saMketathI kSayopazama ane pachI tenAthI ja smRti na mAno to dara * "samayApekSaNaM ceha tatkSayopazamaM vinA / tatkartRtvena sakalaM yoginAM tu na vidyate // " - shaastrvaartaasmu011/20|| "nanvevaM samayasya kSayopazamArthatve sarvatra galitAvaraNAnAM yoginAM vAcakaprayogArthaM tadapekSA na syAt, ityata iSTApattimAha - yoginAM tu na vidyate samayApekSaNam, svayameva vAcyavAcakabhAvaM jJAtvA vAcakaprayogAditi // " - syAdvAdakalpalatA // 4. 'bhAve'pi samabhAve'pi 1. IkSyatAM 255tama pRsstthm| 2. 346tama pRsstthm| 3. 'vA'tra' iti gh-paatthH| samayApekSA0' iti Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 anekAntajayapatAkA (tRtIya: 'puruSecchAto'rthAnAM svabhAvAparAvRtterityAdi yAvadazabdasaMyojanamevArthaM pazyati darzanAt' ityetatanniviSayameva, atra hyanekasvabhAvatApattyA vastuno nairAtmyamiti paraM dUSaNam / etaccaikAnekasvabhAvatayA'sya tattvato'dUSaNameva, anyathA tadasattvaprasaGgAdityuktaprAyam / ato virodhizabdavAcyatve'pi tat tatsvabhAvatayA tathopalabdherna kazcid doSaH // . vyAdhyA . evaM ca puruSecchAto'rthAnAM svabhAvAparAvRtterityAdi pUrvapakSavacanaM yAvadazabdasaMyojanamevArthaM pazyati darzanAdityetanniviSayameva / kuta ityAha-atretyAdi / atra yasmAt-anekasvabhAvatApattyA vastuno nairAtmyamiti paraM dUSaNamuktam / etacca dUSaNamekAnekasvabhAvatayA asyavastunaH tattvato'dUSaNameva, anyathA-evamanabhyupagame tadasattvaprasaGgAt-vastuno'sattvaprasaGgAdityuktaprAyaM-prAyeNoktam, ato virodhizabdavAcyatve'pi sati, vastuna iti prakramaH, - anekAMtarazmi .... vakhate smRti pUrve saMketa joIze (eka saMketathI anekadhA smRti nahIM thAya...) ane te thato na hovAthI vyavahArAbhAva thaze...) A rIte, saMketanI apekSA na hovAthI siddha thAya che ke, cakSu-rUpanI jema, zabda-arthano paNa svAbhAvika saMbaMdha che ja... - nisvabhAvatAno doSa paNa nirviSayaka (78) tathA tame "puruSanI icchAthI svabhAva badalAI jAya evuM nathI." - tyArathI mAMDIne je kahyuM hatuM ke - eka ja padArtha, saMketita vyaktine AzrayIne saMskAraprabodhakasvabhAvI ane asaMketita vyaktine AzrayIne saMskAraaprabodhakasvabhAvI mAnIe to? to to eka ja vastumAM anekasvabhAvanuM ApAdAna thatAM vastu niHsvabhAva banI jaze. tethI ema ja mAnavuM joIe, ke dareka vyakti zabdasaMyojana vinA ja padArthane jue che..." - te badhuM kathana nirviSayaka che, arthAt vivakSita arthathI zUnya che. bauddha : zuM amAruM yuktizaH nirUpaNa paNa nirviSayaka ?! syAdvAdI : hA, kAraNa ke te nirUpaNamAM mukhya to tamAre e dUSaNa ApavuM che ke - aneka svabhAvanuM ApAdAna thatAM vastu niHsvabhAva banI jaze - te dUSaNa vAstavamAM to dUSaNarUpa che ja nahIM, kAraNa ke dareka vastuo kharekhara to anekasvabhAvI ja che. bauddha : zuM eka ja vastu anekasvabhAvI ?! syAdvAdI : hA, anekasvabhAvI !! ame prAyaH karIne badhuM kahI ja dIdhuM che ke, anekasvabhAvI nahIM mAnavAmAM te vastunAM asattvano prasaMga Avaze. tethI eka ja vastu, saMketita vyaktine AzrayIne saMskAraprabodhakasvabhAvI ane asaMketita vyaktine AzrayIne saMskAraaprabodhakasvabhAvI - ema judA judA svabhAve virodhI zabdathI vAcya hovAmAM koI doSa nathI. 2. samavatsovIntAM rapa-ra6-ra17tamAna pRSThanA For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra:) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA (79) syAdetadanalazabdo hyanale tadabhidhAnasvabhAvatayA yamabhidheyapariNAmamAzritya pravartate sa jale nAsti, jalAnalayorabhedaprasaGgAt / pravartate ca samayAjjale'nazabda:, tathApratIteriti kathamanayorvAstavo yoga iti ? ucyate - zabdasyAnekasvabhAva 372 madhyAhyA tattatsvabhAvatayA kAraNena tathopalabdheH - virodhizabdavAcyatvenopalabdhernityAdizabdapravRttitayA na kazcid doSa iti prastutAdhikAranigamanam // syAdetaditi / syAdetat, analazabdo hyanale'bhidheye tadabhidhAnasvabhAvatayA - analAbhidhAnasvabhAvatvena yamabhidheyapariNAmamAzritya pravartate, vAstavaM sa jale nAsti pariNAmaH / kuta ityAha-jalAnalayorabhedaprasaGgAt, tadekAbhidheyapariNAmabhAvena / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-pravartate ca samayAt saGketena jale'nalazabdaH / kuta ityAha- tathApratIteH* anekAMtarazmi bauddha : paraMtu vastu, virodhI zabdathI paNa vAcya banatI dekhAya che ? syAdvAdI : hA, kema nahIM ? kAraNa ke eka ja vastu vize nitya-anitya vagere virodhI zabdonI pravRtti spaSTapaNe dekhAya che. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH tvAt / na hyanalazabdasyAnalagatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAnasvabhAva evaikaH svabhAvaH, api tu tathAvilambitAditvena jalagatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAnasvabhAvo'pi, tathAtatpratIteH, tadvaicitryeNa doSAbhAvAt, kSayopazamavaicitryatastathApravRtteH, .... ..vyAkhyA ............... .............................. samayadvAreNa pravRttipratIteH / iti-evaM kathamanayoH, prakramAd vastuvAcakayostivo yogaHtAttvikA sambandha iti ? etadAzaGkyAha-ucyate'tra parihAraH, zabdasyAnekasvabhAvatvAt / zabdagrahaNaM vastUpalakSaNam, ubhayoranekasvabhAvatvAdanayorvAstavo yoga iti / amumevArthaM prakaTayannAha-na hyanaletyAdi / na yasmAt analazabdasyAnalagatAbhidheyapariNAmApekSI, analagatamabhidheyapariNAmapekSate, tacchIlazca iti vigrahaH, tadabhidhAnasvabhAva eva-analAbhidhAnasvabhAva eva ekaH svabhAvaH, api tu tathAvilambitAditvena-samayApekSitatsmRtipUrvakatvena jalagatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAnasvabhAvo'pi / kuta ityAha-tathAtatpratIte: ..* manetirazmi .... ____* svAbhAvi saMdhanI niSTatA * uttarapakSaH are bhAI ! zabda to anekasvabhAvI che ane vastu paNa anekasvabhAvI che. tethI temAM mAtra analane kahevAno ja svabhAva nathI. prazna : to vo svabhAva cha ? uttara : (1) analazabda te agnigata abhidheyapariNAmane AzrayIne "agnine kahevAnA' svabhAvako cha, bhane (2) tema pAne 'manala'vAno saMta yo Doya, to - te saMtane sApekSa rahIne analazabdanI smRti thatI hovAthI - analazabda te jaLagata abhidheyapariNAmane AzrayIne '04ne vAnA' svabhAvavANo 59 che. prazna : to analazabdamAM zuM jalAbhidhAnasvabhAva paNa mAnavo paDe ? uttaraH hA, kAraNa ke saMketane sApekSa rahIne, tenA dvArA vilaMbitAdirUpe jalanI pratIti paNa thAya che ja, bAkI jo jaLane kahevAno svabhAva ja na hota, to tenA dvArA bilakula ja jaLanI pratIti na thAta - A svabhAvika saMbaMdha hovAthI ja, jaLa vize analazabdanI pravRtti thaya che... tethI upara * "sarvavAcakabhAvatvAcchabdAnAM citrazaktitaH / vAcyasya. ca tathAnyatra nA''go'sya samaye'pi hi // " - zAstravArtA0 11 // "sarvavAcakabhAvatvAt-dezAdyapekSayA vilambitAdipratItijanakatvena sarvavastuvAcakasvabhAvatvAt, zabdAnAM citrazaktitaH vicitrArthabodhanazaktimattvAt, vAcyasya ca tathA anekazabdavAcyatvasvabhAvatvenAnekapratItinibandhanAnekazaktimattvAt, asya ghaTAdizabdasya, anyatrapaTAdau samaye'pi saMkete'pi, nA''gaH nAparAdho vRthAniyogalakSaNaH, hi: nizcitam, adhikRtapratItijanakatvenobhayostatsvabhAvatvAt, niyatasaMketasahakRtasya zabdasya sarvArthAn pratyaviziSTatvA'siddharanatiprasaMgAt // " - syAdvAdakalpalatA // 1. 'pratIteH anyathA' iti k-paatthH| 2. 'ucyate tatra parihAraH' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 374 anyathA'hetukatvena tadabhAvaprasaGgAditi / (80) etena tathA'nubhavasiddhena zabdArthakSayopazamasvabhAvavaicitryeNaitadapi pratyuktaM yaduktam-"zabdendriyArthayorbheda eva, avyApRtendriyasyAnyavAGmAtreNaivendriyArthAvibhAvanAt indriyAdeva ca zabdArthApratIteH" ityAdi / tathAvilambitAditvena jalapratIteriti / tadvaicitryeNa, prakramAdanalazabdasvabhAvavaicitryeNa, doSAbhAvAt-pUrvoktadoSanivRtterityarthaH / kSayopazamavaicitryataH kAraNAt tathApravRtteH-jale'nalazabdasamayapravRtteH / anyathA-evamanabhyupagame'hetukatvena tadabhAvaprasaGgAt-tathApravRttyabhAvaprasaGgAditi / etena-anantaroditena tathA'nubhavasiddhenoktanItyA samayAJjale'pyanalazabdAt pratItibhAvataH saMvedanasiddhena zabdArthakSayopazamAnAM svabhAvavaicitryeNa / kimityAha-etadapi pratyuktaM yaduktaM paraiH / kiM tadityAha-zabdendriyArthayoH, zabdazcendriyaM ca zabdendriye, tayorarthoM-viSayau tayorbheda eva / kuta ityAha-avyApRtendriyasya puMsaH anyavAGmAtreNaiva - anekAMtarazmi ja tame je doSa Apyo ke - "abhidhAnasvabhAva na hovA chatAM paNa jaLa vize analazabdanI pravRtti to thAya che ja ne? to pachI svAbhAvika saMbaMdha zI rIte ghaTe ?" - te doSa nahIM rahe... kSayopazamanI vicitratA - prazna : "anala' zabdamAM jaLa-anala baMneno abhidhAnasvabhAva che, to "anala'thI jaLanI pratIti kema thAya? uttaraH temAM kSayopazamanI vicitrata ja kAraNa che, arthAt bhinna-bhinna prakAranA kSayopazamanAM kAraNe, te vyakti, te padArtha vize te te zabdanAM saMketamAM pravRtti kare che... jo tevuM na mAno to koI kAraNa na rahevAthI jaLamAM analazabdanI pravRtti ja na thAya... (80) paNa saMketa dvArA jala vize paNa analazabdanI pravRtti thatI hovAthI, zabdArthanA kSayopazamanA svabhAvanI vicitratA anubhavasiddha ja che - AvI kSayopazamanI vicitratA siddha hovAthI, je loko ema kahe che ke - "zabdano viSaya ane indriyano viSaya baMne bhinna ja che - te kathananuM paNa nirAkaraNa jANavuM. te lokonuM kathana A pramANe che - indriyaviSaya + zabadaviSayanA bhedasAdhananI AzaMkA - zabdano viSaya ane indriyano viSaya baMne bhinna-bhinna che, jo abhinna hota to zabda dvArA paNa indriyanA viSayanI ke indriya dvArA paNa zabdanA viSayanI pratIti thAta, paNa thatI to nathI. te A rIte - A kSayopazamanI vicitratAne siddha karavA pAchaLa graMthakArazrIno Azaya e che ke, vastunI anekavAcyatA vagere svabhAva paNa ghaTavAthI aMtarjalpAkAra bodhanI nibaMdha siddhi thAya... phalataH indriyajJAna savikalpa ja mAnavuM rahyuM... " For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 anekAntajayapatAkA (tRtIya anyasmAd vAGmAnaM tenaiva indriyArthAvibhAvanAt-indriyArthAdarzanAd vibhAvanaM-darzanam / tathAhipratItametat na zabdAdeva pazyatIti tathA indriyAdeva ca sakAzAt zabdArthApratIteH / na hi panasaM pazyannapyakRtasamayo vAhlIkaH panasamityavaiti ityAdi / 'Adi'zabdAt / / "anyadevendriyagrAhyamanyaH zabdasya gocaraH / zabdAt pratyeti bhinnAkSo na tu pratyakSamIkSate // " ityAdyetat samAnaM gRhyate ityetadapi pratyuktam / anekAMtarazmi . (1) je vyaktie indriyano vyApAra na karyo hoya, te vyaktine koI "ghaTa' bole teTalA mAtrathI tene ghaTanuM darzana nathI thaI jatuM ane e to pratItisiddha che, kAraNa ke "himAlaya" bolavA mAtrathI ja himAlayanuM darzana to koIne thatuM nathI, ane (2) indriya dvArA paNa zabdanA viSayanI pratIti nathI thatI, kAraNa ke vAlIka dezamAM rahenAra koIka mANasa, A vastune panasa kahevAya evuM jANato nathI, kAraNa ke te dezamAM panasa na hovAthI panasazabdano kadI tene saMketa ja nathI thayo... have, A ja vyakti, jo dakSiNa dizAmAM Ave, to indriya dvArA panasane jovA chatAM paNa, "panasa' zabdanuM joDANa karI zakato nathI - Ama zabdathI indriyanA viSayanI ke indriyathI zabdanAM viSayanI pratIti na thatI hovAthI siddha thAya che ke, zabda + indriyanA viSayano bheda che. mULa graMthamAM mUkela "Adi zabdathI, anya graMthanI paMkti paNa laI levI... (te paMktimAM dazya ane zabdaviSayanA bhedasAdhananI AzaMkA che.) te AzaMkA A pramANe che -- - dazya + vikalavya arthanAM bhedasAdhananI AzaMkA - indriyathI je arthanuM grahaNa thAya che, te alaga che ane vikalpathI je arthanuM grahaNa thAya che, te alaga che, arthAt (1) indriya dvArA "svalakSaNa" rUpa kSaNika vastunuM grahaNa thAya che, ane (2) zabda dvArA kAlpanika evuM "sAmAnya bodhita thAya che ane te baMne viSaya judA che. tethI ja, naSTa AMkhavALA ke janmAnya vyaktine, vastunuM pratyakSa nathI thatuM, paraMtu te vyaktine paNa zabda dvArA pratIti to thaya ja che - Ama dRzya (nirvikalpapratyakSanA viSayabhUta) vastumAM spaSTatA ane vikaltha (savikalpabuddhinA viSayabhUta) vastumAM aspaSTatA hovAthI, dazya-vikalmano bheda mAnavo 55. akRtasamayo vAhIka iti / vAhrIkadezodbhavo hi pumAn sarvathA tadviSaye panasAbhAvAdasajJAtapUrvatacchabdasaGketa: kathaJcid dakSiNasyAM dizi samAyAta: panasaM pazyannapi na tatra zabdaM niyoktumutsahate / / Azaya e che ke, jo kharekhara baMneno viSaya eka hota, to bhedAyelI AMkhavALAne paNa, zabdathI sAkSAt pratyakSa thaI javuM joIe, je thatuM nathI. phalataH baMnenA viSayano bheda ja siddha thAya che. 4. vAddezo.' 2. 'rzanAdribhAvana' kRti -paDhi: 2. anuSTa rU. 'vALI rUti' kRti -paDhi: -pa8i:. ". panAmAvI' rUti -paDhi: 6. "sannatapUrva' rati rad--pati: | rUti For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra:) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA (81) na khalvavyApRtendriyo'pi tatkSayopazamayukto'nyavAGmAtreNa na vibhAvayatyevendriyArtham, tadvarNamAnacihnAdinizciteH, tadanyatulyajAtIyamadhye'pi bhedena pravartanAt, vyAkhyA * yathA pratyuktaM tathA mandamatihitAya manAgupadarzayannAha na khalvityAdinA / na khalu - -naiva a'vyApRtendriyo'pi pumAn / kiMviziSTa ityAha- tatkSayopazamayuktaH, prakramAdindriyajJAnAvaraNakSayopazamayuktaH, anyavAGmAtreNa hetunA na vibhAvayatyeva-na pazyatyeva matyAbhogena indriyArtham, "dvau pratiSedhau prakRtamarthaM gamayataH" iti kRtvA, kintu vibhAvayati eva / kuta ityAha-tadvarNamAnacihnAdinizciteH, tasya - indriyArthasya varNaH - kRSNAdiH, mAnaM-pramANaM mahadalpAdi, cihnaM-khaNDAdi, 'Adi' zabdAt masRNatvAdigrahaH, etannizciteH / tathAhi-kRSNaM mahAntaM aneDAMtarazmi khAvazya che. hyuM che } - "indriyathI grAhya vastu alaga che ane zabdanI viSayabhUta vastu alaga che. tethI bhedAyelI indriyavALI vyakti, vastune pratyakSa nathI joI zakatI, paNa zabdathI teno bodha karI zake che.' * uparokta jaMne AzaMkAno nirAsa * (81) kSayopazamanI vicitratAthI, zaibda dvArA indriyanA viSayanI ane indriya dvArA paNa zabdanA viSayanI pratIti thavI zakya ja che... 376 prazna : ardha rIte ? uttara : juo - (1) je vyaktine indriyajJAnAvaraNano kSayopazama thayo hoya, te vyaktine, indriya vinA mAtra zabdathI paNa vastunuM darzana thAya che. nathI thatuM - evuM nathI. prazna H zabdathI, zuM kharekhara indriyanA viSayanuM darzana thaI zake ? 'uttara': : hA, uma nahIM ? arA ke zabda dvArA IndriyanA viSayabhUta ghaTAddinA (1) drRSNa vagere varza, (2) prabhA - nAnuM-bhoTaM, (3) thila - iMTelo, (4) premaNatA vagereno nizcaya thAya che 4. te khArIte - ardho 'dhuM } - "khoraDAbhAMthI aNo, moTo, iMTelo, premaNa jane navo ghaDI saI jAva" 1. 'avyAvRtendriyo'pi' iti ka-pAThaH / o * " anyadevendriyagrAhyamanyacchabdasya gocaraH / zabdAt pratyeti bhinnAkSo na tu pratyakSamIkSate " // - zAstravArtAsamu0 11 / 23 (anya aMthanA uddharae 35) "anyadevendriyagrAhyam = tAttvikaM svalakSaNam, anyat zabdasya gocaraH = sAMvRttaM sAmAnyalakSaNam / kuta: ? ityAha zabdAt=ghaTAdizabdAt pratyeti = jAnAti ghaTAdikam, bhinnAkSaH = aperadhyAhArAdandho'pi na tu pratyakSamIkSate cakSuSmAniva / tataH spaSTatvA'spaSTatvaviruddhadharmAdhyAsAd bheda eva dRzyavikalpyayoH // " - syAdvAdakalpalatA // * zabda=vikalpa ane indriya=nirvikalpa ane te baMneno viSaya anukrame vikalpya ane dazya - A rIte samajI levuM... tethI bIjI AzaMkAno nirAsa paNa bhego ja thaI jaze. * be niSedha prastuta arthane jaNAve che, e vAta ahIM dhyAnamAM levI. (arthAt darzana thAya che ja.) 2. 'bhAvayati avamatyA bhAgenendriyArtham' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH kvacit tatprAptestathAnivedanAt, tathA'spaSTaM tu tat sAkSAtkAreNAkSavyApAravaikalyAt, na tvatadviSayatvena / evamindriyAdapi kvacit tathAvidhakSayopazamabhAve saGketamantareNApi vyahyA che khaNDaM masRNamapUrvamapavarakAd ghaTamAnayetyukte tajjJAnAvaraNakSayopazamayuktaH pumAnadhyakSamiva matyA tathaiva pratipadyate / kathametadevamityAha-tadanyatulyajAtIyamadhye'pi tadAnayanAya taM prati bhedena pravartanAt / na hyasau tathAbhogazUnyaH pravartata iti bhAvanIyam / tathA kvacit-pratibandhAbhAve tatprApteH, prakramAt tasyAnyavAGmAtroktasya prApteH, tathAnivedanAt tathA-anyavAGmAtrabodhitatvena nivedanAt naiva na vibhAvayatIndriyArthamiti / tathA'spaSTaM tu tat-vibhAvanaM sAkSAtkAreNAkSavyApAravaikalyAt, na tvatadviSayatvena-na punarindriyArthAviSayatvena praNidhAnavyApAreNa tatrendriyavyApArAditi / evamindriyAdapi sakAzAt kvacit-na sarvatra tathAvidhakSayopazamabhAve-saGketAnapekSazabdArthavibhAvanaphalakSayopazamabhAve saGketamantareNApi kimityAha anekAMtarazmi . to indriyajJAnAvaraNanA kSayopazamavALo vyakti, pratyakSanI jema te ghaTano bodha karI le che... prazna : paNa evuM zI rIte jaNAya ke te pratyakSanI jema ja bodha karI le che? uttara : kAraNa ke zukla vagere bIjA ghaNAM ghaDAo hovA chatAM paNa, kALo ghaDo lAvavA ja te vyakti pravRtti kare che. bAkI jo kRSNa vagerenuM yathAvat jJAna na hota, to A rIte pravRtti ja na karata. tathA, (kvavat ta~ANe =) bIjAe zabdathI je kahyuM che, tenI prApti; pratibaMdhaka na hoya to kyAreka thAya che ja... (tevo ghaDo lAvelo dekhAya che.) have te vyaktine "A ja ghaDo lAvavAno che? ema kema samajAyuM?' tevuM pUcho, to te kahe che ke (tathAnivedranA=) "ANe A ja ghaDo lAvavAnuM kaheluM..." pUrvapakSa : jo zabdathI indriyanA viSayanuM jJAna thatuM hoya to ghaTane jovA mAtrathI jeTalA dharmo jaNAya che, te badhA ja "ghaTa' zabda sAMbhaLavAthI kema nathI jaNAtA? uttarapakSaH indriyano vyApAra be rIte hoya che: (1) sAkSAtkArarUpe ane (2) praNidhAnarUpe... temAMthI tyAM indriyano sAkSAtkArarUpe vyApAra nathI; eTale ja aspaSTa bodha thAya che... paNa zabdathI, indriyanA viSayane viSaya nahIM banAvatuM evuM jJAna nathI thatuM; arthAt viSaya banAvatuM evuM jJAna to thAya che ja, kAraNa ke praNidhAnavyApAra dvArA to tyAM indriyavyApAra che ja. (arthAta indriya-arthano sAkSAt saMbaMdha nathI, paNa vaicArika-praNidhAnathI to saMbaMdha che ja..) (2) indriya dvArA saMketa vinA paNa zabdanA viSayanI pratIti zakya che. te A pramANe - jo koIka vyaktine evo kSayopazama thayo hoya, ke jethI te saMketa vinA paNa zabdanA viSayane jANI zake, to te vyaktine saMketa vinA paNa zabdanA viSayano bodha zakya ja che, jema ke 2. "vovitatvena' ta -pAva: 2. "napekSa zabdArtha' rUti Tu-pIDha: For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 378 -00 bhavati zabdArthavibhAvanam, tathA'ntarjalpAkArAdibodhasiddheH, lokAnubhavaprAmANyAditi // (82) syAdetat, itthamanekasvabhAvatve vastuno naikasyaivAnekapramAtRbhiravasAyaH / tathAhi-yadi ya eva tatsvabhAva ekAvasAyasya nimittaM sa evAparAvasAyasya, tata ..vyAkhyA * ...... bhavati zabdArthavibhAvanam / kuta ityAha-tathA'ntarjalpAkArAdibodhasiddheH kimidamityAlocayatastadidaM pUrvoktaliGgavat panasamiti bodhasiddherityarthaH / siddhizca lokAnubhavaprAmANyAditi // syAdetat, ittham-uktanItyA'nekasvabhAvatve vastunaH-indriyArthAde kasyaivAnekapramAtRbhiravasAyaH / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi-yadi ya eva tatsvabhAvaHvastusvabhAvaH, ekAvasAyasyeti ekasya, pramAturiti prakramaH, avasAya ekAvasAyastasya nimittaM sa evAparAvasAyasya-pramAtrantarAvasAyasya tatastayoH-avasAyayoraikyam / kuta ityAha ................ manetirazmi ..... ___ "ma zuMcha" mevI viyaa29|| 42di-42di aMta 512 mo5 cyA pA6 - tthaavi5kSayopazamAt zabdavizeSanI smRti thaye, "A to pUrvokta cihnavALo panasa che" - ema zabdanA viSayano bodha siddha ja che. ane temAM lokonubhava pramANa che ja. niSTharSa : tethI kSayopazamanI viyitratA, dRzya + vidhya arthana meDI425zabhya 4 cha... hA, sarvathA bheda bhale na mAno, paNa kathaMcit abheda to mAnavo ja rahyo. - pUrvapakSI dvArA ekasvabhAvatAnuM ApAdAna - (82) pUrvapakSa : 34 zata, indriya-206 vagairenI viSayAbhUta ghaTa vastune, d anekasvabhAvI mAnazo, to eka ja vastuno aneka pramAtAo dvArA bodha ja nahIM thaI zake. prazna : bha ? uttara H te A rIte - jo vastuno je svabhAva, eka pramAtAnA bodhanuM kAraNa che, te ja svabhAva, bIjA pramAtAnA bodhanuM paNa kAraNa hoya, to baMne pramAtAno bodha eka thaI javAnI Apatti Avaze, kAraNa ke jema caitrajJAna ane tenAM jJAnanuM svarUpa ekanimittaka hovAthI abhinna che, tema baMne pramAtAnuM jJAna paNa ekanimittaka hovAthI abhinna Tharaze... *"indriyagrAhyato'nyo'pi vAcyo'sau na ca dAhakRt / tathApratIto bhedAbhedasidadhyaiva tatsthiteH // " - zAstravArtAsama0 11/25 // * ve, bhUNa pAta 52 bhAvIme - savi85 saMvehananI siddhi mATe grNth||2 zrIno bhudhya pAyo cha - (1) ane svabhAvata, (2) ane'zavAyyatA (3) maMta:pAraNodhasiddhi... vagere. 5, mAge 5rvapakSI 5% potAnA viyomA .. For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH stayoraikyam, sarvathaikanimittatvAt, itaretarasvAtmavat, tadabhede'pi tadavasAyabhede tadekasvabhAvatApattiH, tadanyakAryANAmapi tattathAtayA'virodhAditi / (83) atrocyateekAntavAdina evAyaM doSaH, nAnekAntavAdinaH, tasya hyacitramevaikam, na cAnekakArya........ - vyAhyA che.... sarvathaikanimittatvAt, adhikRtavastusvabhAvaikatvena / itaretarasvAtmavaditi nidarzanam / etacca "yataH svabhAvato jAtamekam" ityAdinA tvayA'pyuktameva / tadabhede'pi-tatsvabhAvAbhede'pi tadavasAyabhede-ekAparapramAtravasAyabhede tadekasvabhAvatApattiH tasya-vastuna ekasvabhAvatApattiH / kuta ityAha-tadanyakAryANAmapi tasmAt-vivakSitasvabhAvAdanye tadanye, svabhAvA iti prakramaH, teSAM kAryANi-sadAdivijJAnAdIni tatkAryANi teSAmapi tattathAtayA tasya-vastunastathAtAekajAtIyavijJAnApekSayA ekasvabhAvA anekakAryajananaikasvabhAvatA tayA sAmAnyenApyekasvabhAvApekSayA sadAdyanekavijJAnAdikAryajananaikasvabhAvatayA'virodhAt tadekasvabhAvatApattiriti / etadAzaGkyAha-atrocyate-ekAntavAdina evAyam-anantaroditaH 'taMta anekAMtarazmi che kAraNa ke vastunA eka ja svabhAvathI baMnenI utpatti thAya che ane tethI teono abheda thavo barAbara ja che - AvuM to "je svabhAvathI eka kArya thAya, te ja svabhAvathI bIjuM kArya na thaI zake... vagere" - zlokothI tame paNa kaho cho ke ekanimittakono abheda hoya che. praznaH ekasvabhAvathI janya hovA chatAM paNa, te baMne jJAnano bheda mAnI laIe to? uttara : to to vastune "ekasvabhAvI mAnavAno prasaMga Avaze, kAraNa ke be jJAnanI jema, te eka svabhAvathI ja bIjA svabhAvanAM kAryo paNa avirodhapaNe thaI jaze... phalataH vastune anekasvabhAvI mAnavAnI jarUra nahIM rahe... Azaya e che ke eka ja vastuthI (1) savijJAna, (2) nityavijJAna, (3) mRvijJAna, (4) ghaTavijJAna vagere aneka vijJAnarUpa kAryo thAya che... A badhA kAryo ekasvabhAvathI to na ja thaI zake, mATe tame (=syAdvAdI) vastunA anekasvabhAva mAno cho... paNa amAruM kahevuM che ke, uparokta rIte je eka svabhAvathI be pramAtAne ekasarakhA be vijJAna thAya che, te svabhAva anekano janaka to mAnavo ja rahyo (nahIMtara to be vijJAna paNa zI rIte utpanna karaze ?) ane tenAthI aneka kAryonI utpatti thaI zakavAthI to, bIjA svabhAvonuM kArya paNa enAthI thaI javuM saMbhavita ja che. phalataH te kAryo mATe vastunA judA judA svabhAva nahIM mAnavA paDe ane to ekasvabhAvatAnuM ja ApAdAna thAya... * ekasvabhAvatAno nirAsa + temAM doSonuM ApAdAna (83) syAdvAdIH uparokta badho doSa to ekAMtavAdIone ja Ave che, anekAMtavAdIone 1.87tamaM pRSTham / 2. draSTavyaM 378tamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA-vivaraNa- vivecanasamanvitA jananaikasvabhAvatAM vihAya tato'nekaM bhavati, anekakAryajanane ca nAcitramekatvam, (84) tadbhAve'pi kArtsnyenaikena tadgrahAt tadaparAvasAyagrahaNaprasaGgaH, tasya tajjananasvatattva 380 ja bAbA stayorekya'mityAvilakSaLo roSaH, nAneAntavAni:| ta tavityAnna-tacetyAdri / tasyaekaantvaadino yasmAdacitramevaikam ekAntaikarUpam / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-na cAnekakAryajananaikasvabhAvatAM vihAya tataH - ekasmAt iha prakrame, adhikRtaikasvabhAvAt, anekaM bhavati ekAparavijJAnAdi / yadi nAmaivaM tataH kimityAha- anekakAryajanane caM nAcitramekatvam, anekagarbhaikatvasya sarvathaikatvavirodhAt // I I doSAntaramAha tadbhAve'pItyAdinA / tadbhAve'pi - acitraikasvabhAve'pi kAtsrtsnyena - sAmastyena ekena pramAtrA tadgrahAt - adhikRtasvabhAvagrahAt tadaparAvasAyagrahaNaprasaGgaH, tasmAt ekasmAt pramAturapare, prakramAt pramAtAra eva, tadapare teSAmavasAyAH - jJAnAni teSAM grahaNam-avagamastatprasaGgaH * anekAMtarazmi . <$= nahIM, kAraNa ke ame to judA svabhAvathI ja judA judA vijJAnanI utpatti mAnIe chIe - Ama, badhAnuM nimitta juduM juduM hovAthI, te jJAnonI aikyatAnuM ApAdAna paNa amArA mate nathI ja thatuM... prazna H to te ApAdAna ekAMtavAdImate zI rIte thAya che ? uttara H kAraNa ke ekAMtavAdImate to vastu ekasvabhAvI-acitra che ane te ekasvabhAvI vastuthI aneka kAryo tyAre ja thaI zake, ke jyAre teno svabhAva anekakAryajanana rUpa hoya, arthAt eka ja svabhAvathI te aneka kAryo karatI hoya, bAkI jo evo svabhAva na hoya, to tenAthI aneka kAryo na thaI zake - A rIte ekAMtavAdImate, vastu eka ja svabhAvathI caitravijJAna-maitravijJAna vagere aneka kAryo karatI hovAthI - te badhA kAryonuM nimitta eka thaI jatAM - teono abheda thavAnI Apatti Avaze. vaLI e rIte, aneka kAryone utpanna karavAmAM, te vastunuM sarvadA ekatva to nahIM ja ghaTe, kAraNa ke te ekasvabhAvatA caitrajJAna, maitrajJAna vagere anekakAryajananatAthI garbhita che... A anekAryajananatAno to sarvathA ekatva sAthe virodha che. phalataH tenuM kathaMcid ja ekatva siddha thaze, sarvathA nahIM. eTale teno acitra=ekasvabhAva na mAnI zakAya. * acitraikavabhAva mAnavAmAM doSaparaMparA (84) 'tutu durgana:' nyAyathI, vastune kadAca acitraikasvabhAvI mAnI paNa lo, to paNa eka ja pramAtA dvArA, saMpUrNapaNe te vastusvabhAvano bodha thaI javAthI - te pramAtA dvArA - bIjA pramAtAnAM jJAnano paNa bodha thaI jaze ! arthAt ghaTane dekhavAthI, caitrane maitranAM jJAnano paNa khyAla AvI jaze !! ekAMtavAdI : are ! tame zuM vAta karo cho ? evuM to vaLI zI rIte ? 1. 'vA' kRti dda-pATa: I For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH syAnyathAgrahaNAyogAt, tatsAvadhikatvAt na niravadhikaM grahaNaM tad grahaNamiti bhAvanIyam // (85) malasAmarthyAt tadagrahaNam, tadagrahaNameva sarvathaikatvAt, anyathA'sya - vyAraNya - iti samAsaH / kuta ityAha-tasyetyAdi / tasya-adhikRtasvabhAvasya / kiviziSTasyetyAhatajjananasvatattvasya-aparAvasAyajananasvabhAvatvasya, anyathA-tadaparAvasAyagrahaNamantareNa grahaNAyogAt / ayogazca tatsAvadhikatvAt tat-aparAvasAyajananasvabhAvo hyasAviti tatsAvadhikaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-na niravadhikaM grahaNaM tat-aparAvasAyajananasvabhAvavikalaM grahaNaM tadgrahaNam, tadaparAvasAyajananasvabhAvagrahaNamiti bhAvanIyametat / / parAbhiprAyamAha-malasAmarthyAd hetoH tadagrahaNaM-aparAvasAyAkhyAvadhyagrahaNam / etadAzaGkyAha-tadagrahaNameva tasya-adhikRtasvabhAvasyAgrahaNameva / kuta ityAha-sarvathaikatvAt, eka - anekAMtarazmi anekAMtavAdI juo - ghaTano svabhAva (1) caitrajJAnajananarUpa paNa che, ane (2) maitrajJAnajananarUpa paNa che... tethI, caitra jyAre ghaTasvabhAvano bodha karaze, tyAre te svabhAva aMtargata maitrajJAnajananatAno paNa bodha thaze... paNa te jananatAno bodha paNa pAcho tyAre ja thaI zake, ke jyAre maitrajJAnano paNa bodha thato hoya, kAraNa ke tenA bodha vinA tajjananatAno bodha asaMbhavita che... phalataH maitrajJAnanA bodhanI Apatti Avaze ja... ekAMtavAdIH maitrajJAnajananatAnA bodha mATe, maitrajJAnano bodha karavAnI jarUra zuM? anekAMtavAdIH kAraNa ke evo niyama che ke - "be sApekSa padArthanuM jJAna, ekabIjAnA jJAna vinA asaMbhavita che, jema AMgaLIonI hrasva-dIrghatAnuM jJAna..." - A niyama pramANe, sApekSa padArthanA bodhanI sAthe ja te vastunuM grahaNa zakya che... prastutamAM, ghaTano svabhAva "janaka che ane maitranuM jJAna "janya' che - Ama, janyajanakavidhayA baMne sApekSa hovAthI, niravadhika (=sApekSa padArthanAM grahaNa vinA) grahaNa to zakya ja nathI, arthAt ghaTano "A maitrajJAnajananasvabhAvI che evo bodha tyAre ja thaI zake, ke jayAre maitrajJAnano paNa bodha thAya, anyathA nahIM. sArAMza : tethI caitra jayAre ghaTane jANaze, tyAre te ghaTasvabhAva aMtargata maitrajJAnajananatAno paNa bodha thaze ane teno bodha thatAM tatsApekSatayA maitrajJAnano paNa bodha thaze ja... - ekAMtavAdIne kamapi chuTakAro asaMbhavita che : (85) ekAMtavAdI evA koI malanA ( doSanA) sAmarthyathI, evuM mAnI laIe ke caitra jyAre vastusvabhAvanuM grahaNa kare, tyAre maitrajJAnajananatAno avazya bodha thaze, paNa te jene sApekSa che te maitrajJAnano bodha nahIM thAya. anekAMtavAdI: paNa e rIte, maitrajJAnarUpa sApekSa padArthano bodha nahIM mAno, to vastusvabhAvanuM grahaNa ja nahIM thaI zake, kAraNa ke e svabhAva sarvathA eka che, tethI jo maitrajJAnanuM grahaNa nahIM thAya, For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA- vivaraNa - vivecanasamanvitA grahaNAgrahaNaprasaGgaH, tathA ca satyasmanmatAnuvAda eva, gRhyamANAgRhyamANayorekatvavirodhAt / iti taccitratayaiva kathaJcit tadgrahaNAdekasyApyanekapramAtRbhiravasAyaH, nAnyathA, uktadoSAnativRtterityalaM prasaGgena // 382 * bALA eva hyasau tadaparAvasAyajananasvabhAva iti, tadagrahaNe'grahaNamiti garbhaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA - evamanabhyupagame tadavadhigrahaNAnabhyupagame'sya-svabhAvasya grahaNAgrahaNaprasaGgaH, sAmAnyena grahaNAdavadhimattayA'grahaNAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tathA ca sati evaM ca sati asmanmatAnuvAda eva taccitratAvidhAnena, ata evAha - gRhyamANAgRhyamANayoH dharmayorekatvavirodhAt / iti evaM taccitratayaiva-svabhAvacitratayaiva kathaJcitkenacit prakAreNa tadgrahaNAt-adhikRtasvabhAvagrahaNAt ekasyApi vastunaH sAmAnyena anekpramAtRbhiravasAya:, nAnyathA / ta tyAha-3 voSAnaMtivRtta:-'tatastayoraiya'mityAdhu* anekAMtarazmi <$= to maitrajJAnajananasvabhAvatAnuM paNa grahaNa nahIM thAya ane to vastusvabhAvanuM grahaNa ja nahIM thaI zake. (Azaya : maitrajJAnanAM grahaNa vinA jananasvabhAvatAnuM grahaNa thAya, paNa konI jananasvabhAvatA che, tenuM grahaNa na thAya. jema ke TUMko che te jaNAya paNa konI apekSAe TuMko che te na jaNAya.) ekAMtavAdI : maitrajJAnajananatAnuM bhale grahaNa na thAya, paNa vastunuM sAmAnyarUpe to grahaNa thaze ja ne ? anekAMtavAdI H to to svabhAvanuM (1) grahaNa ane (2) agrahaNa mAnavAno prasaMga Avaze, arthAt eka ja vastunuM sAmAnyarUpe grahaNa ane avadhimape agrahaNa mAnavuM paDaze ! ekAMtavAdI : to bhale mAnavuM paDe vAMdho zuM ? anekAMtavAdI H to to amArA matano ja anuvAda thaze, kAraNa ke grahaNa-agrahaNa dvArA to tame, te vastune citrarUpa-anekasvabhAvarUpa ja mAnI lIdhI... jo citrarUpa na mAnIe to grahaNa-agrahaNa ghaTI ja na zake, kAraNa ke gRhyamANa-agRhyamANa rUpa be virodhI dharmono sarvathA ekatva sAthe virodha che. Azaya e che ke, jo anekasvabhAvI hoya to (1) amuka svabhAvane AzrayIne gRhyamANa, ane (2) amuka svabhAvane AzrayIne agRhyamANa - ema eka ja vastunuM grahaNa-agrahaNa baMne saMgata thaI jaze... paNa, jo ekasvabhAvI ja hoya, to te gRhyamANa-agRhyamANa baMne to zI rIte bane ? : niSkarSa H tethI vastune citrarUpa-anekasvabhAvI ja mAnavI joIe ane tethI ja eka vastuno paNa aneka pramAtAo dvArA thato bodha saMgata thaI zakaze. bAkI jo anekasvabhAvI nahIM mAno, to - badhA pramAtAonA jJAnanuM nimitta eka thavAthI - te badhA jJAnanA abhedanI Apatti yathAvasthita ja 1. 'nAnyathA, rUtyutttavoSA.' kRti dda-pAi: / 2. draSTavyuM rU78-rU76tame pRSTha / For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (86) yaccoktama-'kiJca vikalpAtmakatve'sya nizcayAtmakamidamityanekapramANavAdahAniH, tenaiva vastuno nizcayAt, nityatvAdau bhrAntyanupapatteH / anekadharmake vastuni anyataradharmanizcayAt tadanyanizcayAya pramANAntarasAphalyamiti cet' ityAzakya 'na, ekadharmaviziSTasyApi nizcaye sarvadharmavattayA nizcayAt, pramANAntarasya nizcitameva viSayIkurvataH smRtirUpAnatikramAt, ekadharmadvAreNApi tadvato nizcayAtmanA pratyakSeNa viSayIkaraNe sakaladharmopakArakazaktyabhinnAtmano nizcayAt' ityAdi, tadapyayuktam / chadmasthajJAnasyetthamapravRtteH, jJeyatajjJAnakSayopazamAnAM tathAsvabhAvatvAdityuktaprAyam, " cahyA che .... doSAnativRtterityalaM prasaGgeneti // yaccoktaM pUrvapaH-'kiJca vikalpAtmakatve'syetyAdi yAvadekadharmadvAreNApi tadvato nizcayAtmanA pratyakSeNa viSayIkaraNe sakaladharmopakArakazaktyabhinnAtmano nizcayAt' ityAdi / tadapyayuktam / kuta ityAha-chadmasthajJAnasyetthamapravRtteH kAraNAt / apravRttizca jJeya ......... anekAMtarazmi ... rahe, tenuM ullaMghana nahIM thAya. have ghaNI carcAthI saryuM... sAra TUMkamAM vastune anekasvabhAvI mAnavI ja rahI, tethI anekazabdavAcyatA vagere paNa ghaTaze ane tethI aMtarjalpAkAra bodha paNa ghaTaze ja. phalataH indriyajJAnanI savikalparUpe siddhi thaze ja... savikalpa mAnavA aMge, bauddha bIjA je doSa ApyA hatA, teonuM have nirAkaraNa kare che - - bauddhakathita anya paMktiono nirAsana (86) savikalpanAM khaMDana mATe bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "indriyajJAnane jo savikalpa mAnazo, to te nizcayAtmaka banavAthI, tenA dvArA ja vastuno sarvAze nizcaya thaI jatAM aneka pramANavAdanI hAni thaze ane brAnti paNa asaMgata thaze" - te ane "aneka dharmAtmaka vastu vize, nizcayAtmaka pratyakSa dvArA amuka ja dharmono nizcaya thaze, te sivAyanA dharmonA nizcaya mATe to bIjA pramANo saphaLa ja thaze ne?" evI AzaMkA upADIne tame je kahyuM hatuM ke - "evuM nathI, ekadharmathI viziSTa paNa vastuno nizcaya thaye, sarvadharmathI viziSTarUpe nizcaya thAya che ane pachI te nizcita dharmone ja viSaya karanAra hovAthI, bIjA pramANo paNa smRtirUpa ja gaNAze... nizcayAtmaka pratyakSathI, jyAre eka dharma dvArA paNa dharmaviziSTa vastuno nizcaya thAya, tyAre te vastuno sakaLadhamapakAraka evI zaktiothI abhinnarUpe nizcaya thaze... vagere" - te badhuM kathana ayogya che, kAraNa ke tame je rIta batAvI, te rIte to chabasthanAM jJAnanI pravRtti ja thatI nathI. prazna : kema ? rU. ra18-ra -rakta mAna - 2. ra18-rapa-ra60tamAna pRSThanA 2. "trAvityu$, vatinA' ta -paDhi: pR8Ana ! For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *** mafdhavAra) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 384 (87) kevalinAM tu tathAnizcayaH pramANAntarAbhAvazceti na kazcid doSaH / Aha-evamapi anekasvabhAvatayA tatastathAniyatAt kathamanantAnAM kevalinAM tadavikalAtmagrAhaka ja vyArA .. tajjJAnakSayopazamAnAM trayANAmapi tathAsvabhAvatvAt-citratayA asarvadharmavattayA nizcayanibandhanasvabhAvatvAdityuktaprAyaM-prAyeNoktam / kevalinAM tu-kSINasakalAvaraNAnAM tathAnizcayaH-sakaladharmavattayA nizcayaH / pramANAntarAbhAvazca-kevalinAmanumAnAdyabhAvazca iti na kazcid doSaH / Aha-evamapi-kevalinAM tu tathAnizcaye'pi sati anekasvabhAvatayA tataHvastunaH tathAniyatAt-samagrAnekasvabhAvatayA niyatAt, ekasvabhAvatvakalpAdityarthaH, kathamanantAnAM pramAtRRNAM kevalinAM-vRSabhAdInAM tadavikalAtmagrAhakajJAnabhAvaH, tasya-aneka - anekAMtarazmi - uttara : kAraNa ke, (1) zeya-viSayabhUta padArtha, (2) vastunuM jJAna, ane (3) kSayopazama - A traNe citra-anekasvabhAvI hovAthI, teono asarvadharmAtmaka rUpe nizcayanAM kAraNa tarIke hovAno tevo svabhAva ja che. - Azaya e che ke, savikalpapratyakSa nizcayAtmaka hovA chatAM paNa, chabasthane sarvadharmAtmaka rUpe vastuno nizcaya thato ja nathI, kAraNa ke chabastha mATe zeya, jJAna ane kSayopazamano evo alaga ja prakArano svabhAva che, ke jethI amukadharmathI viziSTarUpe ja vastuno nizcaya thAya, sarvadharmarUpe nahIM. Ama, sarvadharmono nizcaya na thavAthI, (1) anizcita dharmonA nizcaya mATe bIjA pramANo paNa saphaLa banaze, ane (2) anizcita dharmo aMge bhrAMti paNa asaMgata nahIM bane... phalataH chabastha jIvane AzrayIne indriyajJAnane savikalpa mAnavAmAM uparokta koI bAdha nahIM Ave... - kevalIne to sarvadharmano nizcaya + pramANotarAbhAva ISTa ja (87) jemane sakaLa AvaraNakarmano kSaya thayo che, tevA kevalajJAnI bhagavaMtone, (1) sarvadharmathI viziSTarUpe vastuno nizcaya thavo barAbara ja che, kAraNa ke teo eka ja samayamAM sarvadravyonuM sarvaparyAyo sAthe pratyakSa kare che, ane teone (2) bIjA pramANono abhAva thAya emAM paNa koI doSa nathI, kAraNa ke kevalIone anumAna vagere eke pramANonI jarUra hotI nathI. prasaMgavazAta kevalI aMge doSono AkSepa pUrvapakSa kevalI dvArA, vastuno sarvadharmathI viziSTarUpe nizcaya hovA chatAM paNa, eka moTo doSa Ave che, te sAMbhaLazo? syAdvAdIH hA, jarUra sAMbhaLIzuM. savAze vastunuM jJAna sarvakevalIone asaMbhavita ! vastumAM anekakevalajJAnajananasvabhAvatA che, paNa te svabhAvatA dareka sthaLe kAryopayogityena 2. "nizcaya' rUlyadhava: va-pATha: 2. pUrvamudrite tu " svabhAvatvavihetpA' ti paDhi:, atra tu G-pratAnusArekha pahocAsa: rU. 'phaeNvaninAmRSAlInAM' ta -paDhi: 4. 'tavistAtmidi' ti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 ( tRtIyaH jJAnabhAvaH, ekatra katsryopayogitvena tattajjananasvabhAvatvAt, aparasyApi tadbhAvApatte <- anekAntajayapatAkA . *bAbA svabhAvatayA tathAniyatasya vastunaH avikalo ya AtmA tadgrAhakajJAnotpAda: tataH katham ? naivetyarthaH / kathaM netyAha - ekatretyAdi / ekatra - RSabhAdijJAne kAtsryopayogitvena hetunA tattajjananasvabhAvatvAt - adhikRtavastuna RSabhAdijJAnajananasvabhAvatvAt, nAnyathA tatastathA tadutpAda iti bhAvanIyam / yadi nAmaivaM tataH kimityAha - aparasyApi - varddhamAnAdijJAnasya tadbhAvApatteH-RSabhAdijJAnApatteH / kathamityAha - hetvavizeSAditi / RSabhAdijJAnajananasvabhAvaM * anekAMtarazmi ja che. arthAt, vastuno eka aMza eka kevalIjJAnanuM janana kare, bIjo aMza bIjA kevalIjJAnanuM janana kare evuM nathI. saMpUrNavastu ja dareka kevalIjJAnanuM janana kare che... Ama, dareka kevalIjJAnamAM saMpUrNa vastu ja hetu banatI hovAthI, kAraNanA abhedathI kArya-abheda thAya, tethI dareka kevalInA jJAnano abheda thaI jAya... paNa tevuM to che nahIM (vardhamAnasvAmI-RSabhasvAmI baMnenuM jJAna eka to nathI ja...) eTale vasturUpa kAraNamAtrathI anaMtakevalIone tenuM jJAna mAnI zakAya nahIM... (A padArtha spaSTa thayo. have graMthamAM (1) avikala, ane (2) tathAbhAvaniyata e be pada che. teno A saMdarbhamAM artha vicArIe - (1) avikala : jo vikalajJAna dareka kevalIne mAnavAnuM hoya to te zakya banI zake (je rIte chadmasthane thAya che tema) kAraNa ke temAM vastu saMpUrNa rIte vyAkRta nathI thatI, paNa ekasvabhAvena thAya che. anekasvabhAvena nahIM... paNa kevalIne tevuM vikalajJAna mAnI zakAtuM nathI... (chadmasthajJAnanuM janana karavAmAM vastunI ekasvabhAvatA ja kArya kare che...) - (2) tathAniyata : u52 kahyuM tema, eka svabhAvena eka kevalIjJAna, bIjA svabhAvena bIjuM... ema hoya to zakya banI zake, paNa AkhI vastu anekasvabhAvavALI che ane e ja rUpe kevalIzAna vize niyata che to tevI vastuthI anaMta kevalIonAM jJAnanuM janana na thaI zake, nahIM to kAraNanA abhedathI badhA kevalIonuM jJAna abhinna thaI javAnI Apatti Ave. vyAkhyAmAM mUkela svamAvatvajJAno artha - jema ekasvabhAva eka vize niyata hoya to tenAthI bIjuM kArya na thAya to tenA jevI A anekasvabhAvatA paNa ekakevalIjJAna vize ja niyata thatAM - te paNa ekasvabhAva jevI ja banatAM - tenA dvArA bIjA anaMta kevalIonAM jJAna na thaI zake... Avo artha amane lAge che. pUrvamudritamAM svabhAvatvavittpAt evo pATha che. te paNa A rIte vicArI zakAya ke, vastu aneka svabhAve niyata che. koIpaNa vastu niyata karIe, tyAre koIkano vyavaccheda thAya. jeno vyavaccheda thAya te niyatano vikalpa hoya che. (jo niyata na hoya to e vikalpa samajavo) ahIM ekasvabhAvatvanA vikalpathI anekasvabhAva niyata karyo, arthAt ekasvabhAvatvano vyavaccheda karI anekasvabhAvarUpe vastune jJAna vize niyata karI, to AvI vastuthI anaMta jJAna zI rIte thAya ?... Ama, baMne pAThane anusAre . 'jAeDapi yozitvapi tattakhkhanana.' kRti -pAta: / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ............. adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA hetvavizeSAditi, (88) na, hetvavizeSAsiddheH, jJAnino'nyatvAt adhikRtavastunazca ................ vyAkhyA ...... hyadhikRtaM vastu taddhetustatastasyApi tadvat tadbhAvApattiH, ato na tato'nantAnAM tadavikalAtmagrAhakajJAnubhAva iti / uktaM ca-"yataH svabhAvato jAtam" ityAdi, asarvajJatA vA sarveSAmanyonyamadhikRtavastuno'nutpattitastadanadhigamAditi parAbhiprAyaH / etadAzabyAha-netyAdi, nanaitadevaM yadabhyadhyAyi pareNa / kuta ityAha-hetvavizeSAsiddheH / kathamasiddhirityAha-jJAnino ... manetirazmi * artha vicAravo (amane svabhAvavaMtpAt evo pATha vadhu samucita lAge che, eTale teno ja mukhyarUpe usle 428 cha...) tethI RSabhajJAnajanaka vastuthI, potAnuM saMpUrNapaNe grahaNa karanAra mAtra RSabhajJAnanI ja utpatti mAnavI me, jI anaMta alImona ulazAnanI nahI... tame 4 che - "4 svabhAvathI se DAyanA utpatti thAya, te 4 svabhAvathI jI AryonA atyatti na ... 3." athavA to bIjo doSa A rIte lAgaze - * sarvaDevalImomA masarvajJatArnu mApAna ! * badhAnuM jJAna jo te saMpUrNa vastuthI utpanna thayela nahIM mAno, to te vastunuM saMpUrNa jJAna na thavAthI sanI asarvazatA thaze... (88) A badhA doSo, syAdvAdIne vIMdhI nAMkhe evA che, paraMtu syAdvAdI pAse to anekAMtanuM bakhtara che, tethI ciMtA zAnI ? pUrvapakSIkRta AkSepono nirAsa . (1) sarvadalIyona sarvAzagrA6s paratuna jJAna saMbhAvita... syAdvAdIH tamAruM badhuM kathana ayukta che, kAraNa ke tame je kahyuM hatuM ke - "baMneno hetu avizeSa ....... vivaraNam ............. 56. tatastasyApi tadvat tadbhAvApattiriti / tata:-kRtsnaikavastujanyatvAt hetostasyApi-varddhamAnAdijJAnasya tadvat-RSabhAdijJAnavat / kimityAha-tadbhAvApatti:-RSabhAdijJAnatvApattiH / / 57. asarvajJatA vA sarveSAmanyonyamiti / anyonyaM-parasparaM sarveSAM-varddhamAnAdInAmasarvajJatA vA syAt / kuta ityAha- 58. adhikRtavastuno'nutpattitasdanadhigamAditi / adhikRtavastuna ekatra sarvajJajJAne labdhavyApArAt sakAzAdanutpattita: kAraNAt sarvajJajJAnAnAM tadanadhigamAt-sarvairadhikRtavastuno'paricchedAt / / 1. 87tamaM pRSTham / 2. 'kRtsaika0' iti ka-pAThaH / 3. 'tadvat-vRSabhAdi0' iti pUrvamudrite pAThaH, atra tu cpaatthH| 4. 'mAnAdInAMmasarvajJatA vA syAt' iti kh-paatthH| 5. 'sarvajJatvAt kuta' iti ka-pAThaH / 6. 'jJAnApekSayA' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH vicitratvAt, tattajjJAnyapekSayA tatra tatra tadA tadA'vikalAtmagrAhakajJAnAbhivyaJjakatvenaikatra kAryopayogitvAditi / na caivamaparasyApi tadbhAvApattiH, adhikRtavastunastathAtva ............ vyAkhyA ............ 'nyatvAt-varddhamAnAdeH / dvayamiha jJAnahetuH-jIvo'dhikRtavastu ca / na caitadapyekarUpameva ityAha-adhikRtavastunazca anekasvabhAvatayA tathAniyatasya vicitratvAt / tataH kimityAhatattajjJAnyapekSayA-RSabha-varddhamAnAdijJAnyapekSayA tatra tatra-'siddhArtha'vana-'RjupAlikA'tIrAdau kSetre tadA tadA-suSamaduHSamAduHSamasuSamAntAdau kAle avikalAtmagrAhakajJAnAbhivyaJjakAtmakatvena evambhUtenAtmanA ekatra-RSabhAdijJAne kAtyopayogitvAtsAmastyenopayogitvAditi / na cetyAdi / na ca evam-uktena prakAreNa-aparasyApi-varddhamAnAdijJAnasya tadbhAvApattiH-RSabhAdijJAnatvApattiH / kuta ityAha-adhikRtavastuno'nekasvabhAvatayA tathAniyatasyoktavad vicitrasya tathAtvavirodhAt-tattajjJAnyapekSayetyAditvavirodhAt / tathAhi-'RjupAlikA'tIrAdau duHSamasuSamAnte ca varddhamAnAdijJAnyapekSayA avikalA .... manetirazmi ... cha" - me siddha nathI, // 29 // 3 nana utu cha - (1) 9q=pramAtA, bhane (2) viSayAbhUta vastu... AmAMthI (1) jIvarUpa hetu to baMne jJAnano bhinna bhinna ja che, kAraNa ke RSabhajJAnavALo pramAtA alaga che ane vardhamAnajJAnavALo pramAtA alaga che, ane (2) baMne jJAnanI viSayabhUta vastu paNa ekarUpa nathI, paNa vicitra che. te te jJAnInI apekSAe te te sthaLe te te kALe potAnA pUrNa svarUpanA grAhaka jJAnanAM nimittarUpe ja, ekajJAnamAM te vicitra vastu pUrNapaNe kAraNa bane che... arthAta jyAre te pUrNa vastu RSabhajJAnamAM kAraNa bane che, tyAre vardhamAnasvAmIne RjuvAlikA tIre cothA ArAnA aMte potAnAM svarUpanuM jJAna karAvavAnA potAnA svabhAva sAthe ja te RSabhajJAnamAM kAraNa bane che... tenAthI, RSabhajJAna-vardhamAnajJAna eka banavAnI Apatti paNa nahIM Ave, kAraNa ke jo baMne jJAna eka ja hoya, to RSabhajJAnamAM e vastu, "bhaviSyamAM te kSetra, te kALamAM vardhamAnasvAmInAM jJAnanuM kAraNa banaze e rItano teno svabhAva jaNAvI ja na zake, kAraNa ke vardhamAnajJAna, RSabhajJAnathI abhinna mAnyuM ane eTale to te judA kALa-kSetramAM thaI ja cUkyuM che. (vardhamAnajJAna RSabhajJAnathI abhinna hoya, to tenI utpatti bhaviSyakALathI bhinna-RSabhadevanAM kALa vakhate ane RjuvAlikAthI bhinna kSetramAM thaI gaI mAnavI paDe. je barAbara nathI...) eTale e be jJAna eka banavAnI Apatti nahIM Ave... .............................................................. vivaraNam ........................................................ 59. 'RjupAlika'tIrAdau duHSamasuSamAnte ca varddhamAnAdijJAnyapekSayetyAdestathAtvavirodha For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA virodhAditi sUkSmadhiyA bhAvanIyam / ekAntaikasvabhAvavastuvAdinastveSa doSo'nivArita .....vyAkhyA tmagrAhakajJAnAbhivyaJjakAtmakatvenaiva ekatra RSabhAdijJAne'sya kAtsryopayoga iti varddhamAnAdijJAnAbhAve tathAtvavirodhaH / evamanyApekSayA'pyatisUkSmadhiyA bhAvanIyam etat, atigahanatvAditi / ekAntetyAdi / ekAntaikasvabhAvavastuvAdinastu - bauddhAdeH eSa doSaH - anantAnAM aneDAMtarazmi pUrvapakSa : jo baMnenuM jJAna juduM juduM hoya to te baMnene asarvajJa mAnavA paDaze, kAraNa ke sarvajJane to pUrNa jJAna hovAthI sarakhuM ja jJAna hoya.. (sarakhuM na hoya to temane asarvajJa ja mAnavA paDe..) uttarapakSa H emAM sarvajJanI asarvajJatAnI Apatti nathI, kAraNa ke baMne (RSabha-vardhamAnasvAmI) vaDe te vastunuM pUrNajJAna to thayuM ja che... 388 - prazna : jo baMne vaDe jJAna pUrNa thayuM to temAM bheda zI rIte ? uttara : juo, (1) RSabhadeva bhagavAne svajIvadravyarUpe, purimatAla udyAnamAM, trIjA ArAnAM aMte, nAtmiputratvAhi paryAya3ye jJAna ... jane (2) mahAvIrasvAmI potAnA anya vadravya3ye, RjuvAlikAnadI tIre, cothA ArAnAM aMte, siddhArthaputratvAdiparyAyarUpe jJAna karyuM... Ama baMneno leha pe| che 4... A viSaya ghaNo gahana che, mATe sUkSmabuddhithI samajavAnI koziza karavI. * ekAMtavAdImate ja anaMtakevalIone kevalajJAnanI anupapatti eka ja vastuthI, anaMtakevalIone juduM juduM kevalajJAna tyAre ja thaI zake, ke jyAre te vastu uta rIte vibhitra35 hoya... ......vivaraNam ... itiparyantasyaivamakSarayojanA - 'RjupAlikA 'tIrAdau kSetre duHSamasuSamAnte ca kAle varddhamAnAdijJAnyapekSayA avikalAtmagrAhakajJAnAbhivyaJjakAtmakatvenaivopalakSitasya saMto'sya vastuna ekatra - RSabhAdijJAne upayogo vartata iti kRtvA varddhamAnAdijJAnasya RSabhAdijJAnarUpatayA bhAve tathAtvavirodhastattvajJAnyapekSayA tatra tatra tadA tadA'vikalAtmagrAhakajJAnetyAdivAkyoktArthavirodha: / ayamatra bhAvaH - yadi yadetad yugAdidevajJAnaM tadeva varddhamAnajJAnaM syAt tadA RSabhajJAne eSyatkAle kSetre bhede ca vastu mahAvIrajJAnajanakatayA na pratibhAseta, mahAvIrajJAnasya RSabhajJAnabhinnasvabhAvasyAbhAvAt, pratibhAsate ca tat tathA / ataH kathaJcid bheda eva nAbhisiddhArthapArthivanandanajJAnayoH / na caivamanyonyamasarvajJatA sarvasyobhAbhyAmapi jJAnAt, paramanyajIvadravyarUpeNa satA RSabheNa jJAtaM vastu anyajIvadravyasvabhAvena ca mahAvIreNa, evamanyakSetragatena nAbhisUnunA anyakSetrAzritena caramatIrthapatinA, evaM kAle'pi evaM nAbhisUnutvAdiparyAyaparyApannena satA RSabheNa vastu vyajJAyi siddhArthasUnutvAdiparyAyopagatena ca mahAvIreNeti // 1. 'svato'sya' iti ka-pAThaH / 2. ' anyo na sarvajJatA' iti ka- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 389 anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH prasara eva, tadbhedanibandhanA'dhikRtavastuvaicitryAnupapatteriti // (89) kiJca nirvikalpakenApi pratyakSeNaikasvabhAve vastuni paricchinne kathaM nAnekapramANavAdahAniriti cintyam // - vyArahyA che tadavikalAtmagrAhakajJAnAbhAvalakSaNaH anivAritaprasara eva / kathamityAha-tadbhedanibandhanaanantajJAnabhedanibandhanA'dhikRtavastuvaicitryAnupapatteH / uktavadadhikRtavastuvaicitryamevAtra kAraNamiti // dUSaNAntaramAha kiJcetyAdinA / kiJca nirvikalpakenApi pratyakSeNa bhavadabhimatena ekasvabhAve-ekAntakasvabhAve vastuni bhavadabhimate paricchinne sati kathaM nAnekapramANavAdahAniriti cintyam / prameyAntarAbhAvena pramANAntarAbhAvAt hAnirevetyarthaH / / anekAMtarazmi . paNa, ekAMta ekasvabhAvavAdImate to vastunI vicitratA ja aghaTita che, phalataH te vastu, alaga-alaga apekSAe anaMta jJAnanI janaka nahIM banI zake... tethI te vastu eka ja jJAnamAM upayukta rahevAthI, tenA dvArA potAnuM sarvAze grahaNa karanAra anaMtajJAnanI utpatti nahIM thaI zake - e doSa tamArA mate anivArita raheze... sAra: bauddha je kahyuM hatuM ke, pratyakSa avikalpa mAnazo to vastuno (1)sarvadharmarUpe nizcaya, ane tethI (2) pramANAMtaranI apravRtti thaze, te kathana kevalI mATe to iSTa ja che. (saMdarbhaH chadmasthane to tevA kSayopazamAdi ja nathI thatA, ke jethI sarvadharmarUpe vastuno nizcaya karI le... tethI tenA mATe pramANAMtaranI pravRtti paNa saMgata ja raheze, mATe pratyakSane savikalpa mAnavAmAM koI doSa nathI... have graMthakArazrI, pUrvapakSI dvArA kathita doSonuM tenA ja (nirvikalpapratyakSanA) pakSamAM ApAdAna kare che ane tene khaLabhaLAve che -). - nirvikalyavAdImate ja ane pramANavAdanI hAni - (89) tamArA mate vastu niraMza svalakSaNarUpa che, arthAt te mAtra ekasvabhAvI ja che, te vastuno, tame mAnela nirvikalpa pratyakSathI ja jo bodha thaI jaze, to tyAM bIjA pramANonI pravRtti zI rIte thaze? prazna : kema nahIM ? uttaraH kAraNa ke je niraMza ekasvabhAvI vastu hatI, teno bodha to nirvikalpapratyakSathI ja thaI gayo, te sivAya bIjo koI prameya (jANavA lAyaka padArtha) te vastumAM rahyo ja nahIM, ke jeno bodha karavA anumAnanI pravRtti zakya bane, tethI anumAna to asaMgata ja Tharaze. phalata aneka pramANavAdanI vivaraNam . ___60. prameyAntarAbhAvena pramANAntarAbhAvAt hAnirevetyartha iti / nirvikalpakena hi pratyakSeNa niraMzaikasvabhAvaM vastu vyavacchinnam / ato nAstyevAdhikaM prameyaM yatrAnumAnaM pravartiSyate / / 2. pUrvamukite 'vacchinnam' kRti pATha, a G-K-N-R-pratipATha:I For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fdhAra:) vyAkhyA vivaraNa-vivecanasamanvitA 390 / pratyakSasyAnizcayarUpatvAt cintitamevaitat / Aha ca nyAyavAdI-"na pratyakSaM kasyacinizcAyakaM tad yamapi gRhNAti taM na nizcayena", kiM tarhi ? tatpratibhAsena / (90) tacca yatrAMze pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti tatraiva prAmANyamAtmasAtkurute, yatra tu - vyAra ____ parAbhiprAyamAha-pratyakSasya-nirvikalpakasya anizcayarUpatvAt kAraNAt cintitmevaitan yaduktaM bhavatA na caitadapUrvamityupadarzayannAha-Aha ca nyAyavAdI-dharmakIrtirvArtike / kimAha ityAha-na pratyakSaM kasyacit-padArthasya nizcAyakaM tad yamapi padArthaM gRhNAti, taM na nizcayena-evametadityevaMrUpeNa, kiM tarhi ? tatpratibhAsena Adarzavat gRhyamANAkAreNa taccaevambhUtaM pratyakSaM yatrAMze-vastugate pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti nIlAdau tatraiva aMze anekAMtarazmi para hAni amane nahIM, paNa taimane ja Ave che. have bauddha, te Apatti dUra karavA - anekapramANavAdanI saMgati karavA - potAno pUrvapakSa raju kare che - - ekAMtamate ane pramANavAdanI saMgatisAdhaka bauddhapUrvapakSa bauddhaH nirvikalpa pratyakSa te nizcayarUpa che ja nahIM, kAraNa ke nyAyavAdI dharmakIrtie pramANavArtikanI svopajJaTIkAmAM kahyuM che ke - "pratyakSa te koIno paNa nizcAyaka nathI, te jene paNa grahaNa kare che, tene nizcayathI jANato nathI." praznaH pratyakSa, vastunuM grahaNa jo nizcayathI nathI karato, to zI rIte kare che? uttara : jema darpaNa, vastunA AkAranuM grahaNa karIne te vastuno pratibhAsa karAve che, tema nirvikalpa pratyakSa paNa, vastunA AkAranuM grahaNa karIne mAtra teno pratibhAsa ja karAve che, nizcaya nahIM... A rIte, pratyakSa jyAre nizcAyaka ja nathI, tyAre tame zI rIte kahI zako ke, "pratyakSa dvArA ja vastuno nirNaya thaI jaze.' (90) A nirvikalpa pratyakSa, vastunA je aMzamAM pAchaLathI nizcaya (vikalpa) utpanna karavA samartha che, te ja aMzamAM te pramANatAne bhaje che... dA.ta. nirvikalpa dvArA ghaTano bodha thayo, to te bauddho, (1) pratyakSa, (2) anumAna be pramANa mAne che... paNa uparokta rIte anekapramANavAdanI saMgati thaI zakatI nathI. 2. "nizAyarja tathaHpa' rUti kuTi: rU. pratyakSamatA 4. 'tavaivamUta' 2. "chimityadi' rUti -pa8: -TiI rUti For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 anekAntajayapatAkA (tRtIya bhrAntikAraNasadbhAvAdazaktaM tatra pramANAntaraM vyApriyate, samAropavyavacchedArthamiti bhrAntivyudAsAya pramANAntarapravRttiH iti // (91) atrocyate yaduktam-"na pratyakSaM kasyacinizcAyakam" ityatra ko'yaM nizcayo nAma ? svAlambanAdhyavasAya eveti cet, nAyaM tadAkArotpattivyatirekeNa / astvevaM tataH prAmANyamAtmasAtkurute nIlAdau / yatra tu aMze'nityAdau bhrAntikAraNasadbhAvAt kAraNAt azaktaM pAzcAtyaM nizcayaM janayitum, tatrAMze pramANAntaraM vyApriyate anumAnam / kimarthamityAhasamAropavyavacchedArtha-parikalpitasamAropavyavacchedArtham iti-evaM bhrAntivyudAsAya-samAropavyudAsAya pramANAntarapravRttiH-anumAnapravRttiH / / / iti-evaM pUrvapakSamAzaGkyAha-atrocyate-yaduktamityAdi / yaduktamAdau "na pratyakSaM kasyacinnizcAyakam" ityatra vyatikare ko'yaM nizcayo nAma ? svAlambanAdhyavasAya: - anekAMtarazmi ...... nirvikalpa, pAchaLathI jo ghaTanA sattva aMzamAM vikalpa pedA karaze, to tenI mAtra sattva aMza vize ja pramANatA rahe. kahyuM che ke - "pratyakSanI pramANatA te ja aMze che, ke je aMzamAM te (pratyakSa) vikalpane utpanna kare che..." vaLI, bhrAntinAM kAraNo vidyamAna hovAthI, vastunA anitya vagere je aMza vize, nirvikalpa pratyakSa, pAchaLathI vikalpa utpanna karavA asamartha che, te aMza vize anumAnarUpa pramANAMtaranI pravRtti thAya che. prazna : te vize anumAnanI pravRtti zA mATe ? uttaraH samAropanA vyavaccheda mATe... arthAt brAnti vagerenAM kAraNe anitya paNa vastumAM, mUDhalokone je nityatAno samAropa thAya che, tene dUra karavA mATe anumAnanI pravRtti thAya che... "sarva kSaNa, sItu, pravIvata' evuM anumAna karavAthI temanI bhrAnti dUra thAya che. A pramANe, brAnti dUra karavA mATe anumAnarUpa pramANAMtaranI pravRtti thAya che. tethI nirvikalpapratyakSa + niraMzavastuvAdImate anekapramANavAdanI asaMgati nathI... (have A pUrvapakSanI ekeka paMktinuM, graMthakArazrI yuktizaH nirAkaraNa kare che ane vacce temAM avAMtara pUrvapakSo upADIne tenuM paNa nirAkaraNa kare che ane chelle savikalpasaMvedana + anekasvabhAvI vastunI siddhi karaze.) - bauddhakathita mAnyatAono sacoTa nirAkAraka uttarapakSa (91) syAdvAdI: tame je kahyuM hatuM ke - "pratyakSa koInuM paNa nizcayAtmaka nathI" te vAtanuM nirAkaraNa karavA, ame tamane pUchIe chIe ke, "nizcaya' eTale zuM? . 360tamam pRSTham | For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA -~> ko doSa iti cet, nAsau na pratyakSe'pi kathamanizcAyakaM tat ? vastumAtrapratibhAsanAditi cet, avastupratibhAsI tarhi nizcayaH / na, tatraiva dRDhaH pratyaya iti cet, kathaM tadAkAra vyarahyA che . svaviSayapariccheda eva / iti cet, etadAzaGkyAha-nAyaM-yathoditAdhyavasAyaH tadAkArotpattivyatirekeNa-svAlambanAkArotpattivyatirekeNa / astvevaM-bhavatu svAlambanAkArotpattireva nizcayaH tataH ko doSaH ? iti cet, etadAzaGkyAha-nAsau-svAlambanAkArotpattiH na pratyakSe'pi / kiM tarhi ? astyeva / ataH kathamanizcAyakaM tat-pratyakSam ? bhavadabhipretanizcayalakSaNopapattenizcAyakamevetyarthaH / vastumAtrapratibhAsanAt anizcAyakaM tat / iti cet, etadAzaGkyAha-avastupratibhAsI tarhi nizcayaH tato'nizcaya iti garbhaH / na avastupratibhAsI, kintu tatraiva-vastuni dRDhaH pratyayaH-nizcayaH / iti cet, etadAzaGkyAha-kathaM tadAkArazUnyaH anekAMtarazmi bauddhaH nizcaya eTale potAnA viSayano adhyavasAya=potAnA viSayano bodha. syAdvAdIH te jJAna dvArA potAnA viSayano bodha tyAre ja mAnI zakAya, ke jyAre te jJAnamAM potAnA viSayano AkAra utpanna thato hoya, bAkI to te jJAna dvArA te vastuno bodha saMbhavita ja nathI. bauddha to Ama mAnIzuM ke - je jJAnamAM, potAnA viSayanA AkAranI utpatti thatI hoya, te jJAna "nizcaya' kahevAya... have to doSa nahIM ne? syAdvAdIH nizcayanuM jo AvuM ja lakSaNa hoya, to nirvikalpapratyakSa paNa nizcAyaka kema na bane ? kAraNa ke nirvikalpa pratyakSamAM paNa potAnA viSayanA AkAranI utpatti to thAya ja che ne ? bauddhaH nirvikalpa pratyakSa to mAtra vastuno pratibhAsa kare che, temAM tenA AkAranI utpatti thatI nathI. mATe te nizcayAtmaka na bane... syAdvAdI : to pachI tame ema mAnyuM ke, nizcaya avastuno pratibhAsa kare che... (pratyakSa vastupratibhAsI che, chatAM nizcayAtmaka nathI teno A phalitArtha nIkaLe... bAkI jo nizcaya paNa vastupratibhAsI hota to pratyakSane nizcayarUpa kema na manAya?) eTale tame nizcayane vastu-apratibhAsI mAno, to ja tame pratyakSane anizcayAtmaka kahI zako... bauddha: nA, nizcaya to vastuno ja pratibhAsa kare che, paNa amArA kahevAno Azaya e che ke, vastuno mAtra pratibhAsa thAya tene ja nizcaya na kahevAya, paNa vastuno je "daDhapratyaya thAya tene nizcaya kahevAya che. (nizcaya e nirvikalpamAM ja daDhapratyayarUpa che, nirvikalparUpa nathI.) syAdvAdIH je nirvikalpamAM vastAkAra nathI temAM vastuviSayaka daDhatA zI rIte Ave? (eTale nirvikalpathI bhinna je daDhapratyaya tame nizcayarUpa siddha karavA jaI rahyA cho, tenuM khaMDana thAya che. tenuM khaMDana thavAthI ja nirvikalpa nizcayarUpa siddha thaI jAya..) For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH zUnyastatreti ? / ( 92 ) kiJca kiM punarasya dADhyaM kiM nirvikalpakasamanantaratvaM kiM vA vAsanAjanma utAdhyavasitatadbhAvatA, Ahosvid dhvaniyogaH ? na tAvanirvikalpakasamanantaratvam, tadaparanirvikalpakena vyabhicArAt, nirvikalpakasamanantarAnnirvikalpakotpatteH / nApi vAsanAjanma, nirvikalpakasyApi tata utpatteH, tattatsamanantarAvyatirekAt / ...................... vyAkhyA .................... vastvAkArazUnyastanmAtrapratibhAsanena tatreti-vastunIti ? abhyuccayamAha kinycetyaadinaa| kiM punarasya-pratyayasya dADhyaM kiM nirvikalpakasamanantaratvam ? nirvikalpakaM samanantaro yasyeti vigrahastadbhAvo nirvikalpakasamanantaratvaM tat / kiM vA vAsanAjanma ? vAsanAto janma tat, utAdhyavasitatadbhAvatA ? adhyavasitaH paricchinnaH tadbhAvaH-vastubhAvo yeneti vigrahaH, tadbhAvo'dhyavasitatadbhAvatA / Ahosvid dhvaniyogaH-zabdasambandhaH pratyayadAyamiti ? evaM vikalpacatuSTayamupanyasyAha-na tAvannirvikalpakasamanantaratvaM pratyayadAyam / kuta ityAhatadaparanirvikalpakena vyabhicArAt, tasmAt-adhikRtapratyayAdaparaM ca tannirvikalpakaM ca tenAnaikAntikatvAt / etatprakaTanAyaivAha-nirvikalpakasamanantarAt sakAzAt prabandhena nirvikalpakotpatteH // ___ nApi vAsanAjanma pratyayadAyam / kuta ityAha-nirvikalpakasyApi tataH-vAsanAta ....... manetirazmi *. bauddho, pratyAyanI dRDhatAnA AdhAre nizcaya mAne che ane AvI daDhatA nirvikalpamAM nathI - evuM teo kahe che, tethI teonuM vikalpazaH nirAkaraNa karavA graMthakArazrI jaNAve che -- * pratyayatA maMge visun* (82) pratyayAnI DhatA se zuMcha ? (1) nirvi854nu upAhAna cha ta ?, (2) vAsanAthI 4no 4nma chete ?, (3) vastuno adhyavasAya thavo te? 3 (4) zanI saMbaMdha? A badhA vikalpomAMthI jJAnanI daDhatA kone kahevAya ? * (1) prathama vise* nirvikalpasamanantaratva to daDhatA na mAnI zakAya, kAraNa ke nirvikalpa samanattaratva to eka nirvikalpa pachI thatAM bIjA nirvikalpamAM paNa hoya che. chatAM paNa, tame tene kyAM nizcayarUpa (daDhapratyayarUpa)mAno cho ? (eTale tamAruM nirvikalpa samanattaravarUpa lakSaNa, lakSya (nizcaya) vinA paNa (nirvikalpamAM) rahetuM hovAthI lakSaNAbhAsa bane che. tethI prathama vikalpa to yogya nathI.) ahIM eka nirvikalpa pachI bIjuM nirvikalpa utpanna thAya che e to siddha ja che... *(2) dvitIya vise* vAsanAthI utpatti thavI tene paNa pratyayadaDhatA na kahI zakAya, kAraNa ke vAsanAthI utpatti to 1. 'kiJca punarasya' iti k-paatthH| 2. 'Ahozvit dhvani0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 394 - ( 93 ) nApyadhyavasitatadbhAvatA, atadAbhena tatparicchedAyogAt, tattvatastadanupapatteH, nApi dhvaniyogaH, tattAdAtmyAdyayogatastadasiddheH, tadyuktasyApi tadAkArotpattipradhAnatvAditi / * vyAkhyA utpatteH kAraNAt / utpattizca tattatsamanantarAvyatirekAt tasyAH - vAsanAyAstatsamanantarAvyatirekAt-nirvikalpakasamanantarAvyatirekAt / samanantarAccAvikalpakajanmeti bhAvanA | nApyadhyavasitatadbhAvatA pratyayadAm / kuta ityAha- atadAbhena - avastvAkAreNa jJAnena tatparicchedAyogAt-vastuparicchedAyogAt / ayogazca tattvataH paramArthataH tadanupapatteHadhyavasitatadbhAvatAnupapatteH / nAtadAbhaM tatparicchedakam, na cato nAdhyavasitatadbhAvateti bhAvanIyam / nApi dhvaniyogaH pratyayadAm / kuta ityAha- tattAdAtmyAdyayogataH tasya-pratyayasya tena dhvaninA tAdAtmyAMdyayogataH tAdAtmyam-ekatvam, 'Adi' zabdAt tadutpattigrahaH, tadasiddheH ... aneaMtarazmi nirvikalpanI paNa thAya che. bauddha : are ! nirvikalpanI utpatti to pUrvanI jJAnakSaNathI thAya che, vAsanAthI zI rIte ? syAdvAdI H kAraNake bauddhamate jJAnakSaNathI bhinna vAsanA jevuM koI tattva ja nathI, arthAt jJAnakSaNa te ja vAsanA che... phalataH vAsanA te samanantarapratyayarUpa (=pUrvakSaNIya upAdAnajJAnarUpa) nirvikalpathI abhinna hovAthI, tenAthI utpanna thanAra nirvikalpajJAnanI vAsanAthI paNa utpatti thAya che ja. * (3) tRtIya viDatya* (93) jJAnamAM vastuno adhyavasAya thavo tene paNa pratyayadRDhatA na kahI zakAya, kAraNa ke evI daDhatA mAnavA mATe, te jJAnamAM tadAkAratA (=viSayabhUta vastunI AkAratA) to mAnavI ja paDaze. na mAno, to to vastuno pariccheda (bodha) ja nahIM thAya, kAraNa ke vastunI AkAratA vinA to vastuno pariccheda saMbhavita ja nathI. juo, nirvikalpapratyakSa mAtra vastupratibhAsarUpa che, temAM tadAkAratA nathI. have pratyayamAM tadAkAratA na hoya to tatparicchedakatArUpa dRDhatA na AvI zake,e Apatti che. (eTale daDhatA mAnavA nirvikalpamAM tadAkAratA mAnavI ja paDaze...) * (4) caturtha visau * jJAnamAM zabdanuM joDANa thavuM tene paNa pratyayadaDhatA na mAnI zakAya, kAraNa ke pahelI vAta to 4 che }, jJAnamAM zabdanuM bheddaae| 4 asiddha che... ... vivaraNam .. 61. nirvikalpakasamanantarAvyatirekAditi / na hi bauddhamate jJAnakSaNabhinnA kAcid vAsanA'sti / / 1. 'cA'to'nyAdhyavasita0' iti ka- pAThaH / 2. pUrvamudrite tu 'tAdAtmAdya0' ityazuddhapAThaH / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH na ca saiva kevalA'nizcayaH, svAlambanaparicchedAt / na ca na so'pi, tattvataH tatsvabhAvatayA tatastadbodhopapatteH / (94) na ca mUkakalpatvAt neti, bodhasyAnizcayatva .................... vyAkhyA .......... dhvaniyogAsiddhaH / tathA tadyuktasyApi-dhvaniyuktasyApi, pratyayasyeti prakramaH, tadAkArotpattipradhAnatvAt-viSayAkArotpattipradhAnatvAditi / na cetyAdi / na ca saiva-tadAkArotpattiH kevalA-dhvaniyogarahitA anizcayaH-aparicchedaH / kuta ityAha-svAlambanaparicchedAtsvaviSayaparicchedAt, kevalayA'pi / na ca na so'pi-svAlambanaparicchedastattvataH-paramArthena / kuta ityAha-tatsvabhAvatayA-svAlambanaparicchedasvabhAvatayA, tataH-svAlambanAt tadbodhopapatteH-vivakSitAlambanabodhopapatteH, anyathA taduttarakSaNavat tato bhAve'pyabodharUpatai ....... manetirazmi .. ........................ prazna : bha? uttara : 7 // 25 // mauddhamate . 4 : (1) tahAtmya, ane (2) tadutpatti... tamAthI zabda-jJAna vacce eka saMbaMdha ghaTatA nathI. tethI jJAnamAM zabdanuM joDANa saMbhavita ja nathI... e vastunA nizvayanuM mULa kAraNa tadAkAratA dhvaniyukta pratyayamAM AkArotpatti ja pradhAna hoya che kAraNa ke sazabda pratyaya sAkAra ja hoya che) eTale daDhatA (dhvaniyoga) e AkArotpattirUpa ja thaze ane tenA mATe tamAre nirvikalpane sAkAra mAnavuM paDaze. pUrvapakSa : bhale hoya... paNa sAMbhaLo, mAtra sAkAratA nizcayarUpa nathI, paNa sAthe zabdasaMbaMdha hoya to ja te nizcaya kahevAya. uttarapakSa : nA, sAkAratA Ave eTale viSayapariccheda thAya ja. tethI te nizcaya bane ja. pUrvapakSa : paNa sAkAramAM ame viSayapariccheda mAnatA ja nathI. uttarapakSaH sAkAratAno evo svabhAva ja che, ke te potAnA viSayano bodha, viSayathI utpanna kare ja. jo te bodha na kare, to viSayajanya hovA mAtrathI te jJAnarUpa na thAya, kAraNa ke viSayajanya to viSayanI utt215| 59 / che... .................* vivaraNam ..... 62. viSayAkArotpattipradhAnatvAditi / anubhUyate hi dhvaniyukto bodha: savikalpakajJAnalakSaNo ghaTAdyAkAraH / na cAbAdhite'nubhave kazcid virodha: / / 63. anyathA taduttarakSaNavat tato bhAve'pyabodharUpataiveti hRdayamiti / anyathA-yadi 1. 'svAvalambana0' iti k-paatthH| 2. 'dhvanito bodhaH' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA virodhAt / na cAspaSTatayA neti, tasyAH spaSTatA'bhyupagamAditi // (95) yaccoktam- ' tacca yatrAMze pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti, tatraiva prAmANyamAtmasAtkurute' etadapyayuktam, tasya niraMzatvAbhyupagamAt; anyathA parasiddhAntA .... vyAkhyA veti hRdayam / na cetyAdi / na ca mUlakalpatvAt, kevalAyAstadAkArotpatteriti prakramaH, ti na nizcayarUpatA / kuta ityAha-bodhasyAnizcayatvavirodhAt / bodho nizcayo'vagama iti tulyArthAH / na cetyAdi / na ca aspaSTatayA kAraNena neti na nizcayarUpatA, kevalAyAstadAkArotpatteriti prakramaH / kuta ityAha- tasyAH - tadAkArotpatteH spaSTatA'bhyupagamAditi // yaccoktaM pUrvapakSagranthaM eva-'tacca yatrAMze pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti, . tatraiva prAmANyamAtmasAtkurute', etadapyayuktam / kuta ityAha- tasya prakramAt prameyavastunaH, " aneaMtarazmi Ama, sAkAramAM viSayapariccheda che ja ane eTale nirvikalpa sAkAra che ja. tethI nirvikalpane nizcaya35 4 mAnavo rahyo ... (94) bauddha : ekalI AkArotpatti to mUMgI che, arthAt AkAra AvI jAya teTalA mAtrathI te jJAna vastunuM nizcAyaka na bane... paNa zabdasaMbaMdha ja nizcaya che. 396 - syAdvAhI : amana jane ? arA te jJAna vastuno jodha to urAve 4 che ne ? jane (1) jodha, (2) nizcaya, (3) jJAna, (4) avagama... vagere zabdoM to paryAyavAcI 4 che... tethI jodha sAthai anizcaya to na ja hoI zake. phalataH vastunA bodha sAthe teno nizcaya paNa thaze ja... bauddha : kevala vastunA AkAranI utpatti to aspaSTa che. tethI tadAkAratA nizcaya nathI.... syAdvAhI : nA, khADArotpatti spaSTa 4 manAyelI che aspaSTatA to nirAaramAM 4 hoya che... sArAMza : koI paNa rIte dRDhatAnI upapatti mATe nirvikalpamAM AkArotpatti mAnavI ja paDaze ane tethI te nizcayarUpa thaze ja... tethI tame je kahyuM hatuM ke, "pratyakSa te koIno nizcAyaka nathI'" - teno nirAsa thAya che. meM pUrvapakSInA kathana pramANe parasiddhAMtanI Apatti (95) tame je kahyuM hatuM ke - "te nirvikalpa pratyakSa, vastunA je aMzamAM pAchaLathI nizcaya utpanna karavA samartha che, te ja aMzamAM te pramANatAne bhaje che" - te kathana paNa ayukta che, kAraNa ke evuM ..... vivaraNam . tatastadbodhopapattirnAbhyupagamyate tatastaduttarakSaNavad - bAhyAlambanapadArthAgretanakSaNavat tata:-AlambanAd bhAve vijJAnasyAbodharUpataiva syAt / / 1. 'tatspaSTa0' iti ka- pAThaH / 2. 390tamam pRSTham / 3. 390tamam pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH pattiH / vyAvRttayo'zA iti cet, na, tAsAM paramArthatastadavyatiriktatvena tanmAtrarUpatvAt, tasyairva trailokyavyAvRttyekasvabhAvatvAditi / (96) kathaM ca nizcayasya vikalpAtmakatvAt tattvato nirviSayatvAt tadviSayatA yuktA yenocyate-'yatrAMze pAzcAtyaM nizcayaM janayituM ............... - vyArA .... niraMzatvAbhyupagamAt, anyathA-evamanabhyupagame parasiddhAntApattiH tatsAMzatApattyA ityarthaH / vyAvRttayaH aMza iti cet, tathAhi-trailokyavyAvRttaM taditi, etadAzaGkyAha-na, tAsAMvyAvRttInAM paramArthatastadavyatiriktatvena-vastvavyatiriktatvena hetunA tanmAtrarUpatvAtvastumAtrarUpatvAt / etadeva spaSTayannAha-tasyaiva-vastunastrailokyavyAvRttirevaikaH svabhAvo yasya tat tatheti vigrahaH, tadbhAvastasmAditi / doSAntaramAha kathaM cetyAdinA / kathaM ca nizcayasya vikalpAtmakatvAt kAraNAt tattvataH-paramArthena nirviSayatvAt tadviSayatA-vastuviSayatA yuktA anekAMtarazmi kathana to tyAre ja thaI zake, ke jyAre vastu sAMza hoya... paNa tame to vastune niraMza mAno cho.. praznaH te kathananI saMgati mATe, bauddho vastune sAMza mAnI le to ? uttara : to to temane parasiddhAMtanI Apatti Avaze, kAraNa ke vastune sAMza mAnavI te to bIjAno siddhAMta che. bauddha : vastune to ame niraMza ja mAnIe chIe. syAdvAdIH to uparokta kathananI saMgati zI rIte karazo? bauddha A rIte te vastu traNe lokamAM samasta padArthothI vyAvRtta che, tethI vastumAM (1) paTavyAvRtti, (2) kaTavyAvRtti, (3) maThavyAvRtti... vagere aneka vyAvRtti Avaze ane A vyAvRttine ja ame aMzarUpa mAnIzuM.. have to vAMdho nahIM ne ? syAdvAdIH paraMtu, te vyAvRttio paramArthathI to vastuthI abhinna ja hovAthI, teo vasturUpa ja gaNAze. kAraNa ke, traNa lokanA padArthothI vyAvRtta thavuM te paNa vastuno eka svabhAva ja che. phalataH to vyAvRttirUpa aMzo vasturUpa ja banavAthI, vastune sAMza mAnavArUpa parasiddhAMtanI Apatti yathAvasthita ja raheze... - nizvaya aMge doSApAdana : (96) vaLI, tamArA mate nizcaya te vikalpasvarUpa che ane vikalpane to tame paramArthathI nirviSayaka mAno cho - A rIte vikalpa to nirviSayaka hovAthI, temAM vastunI viSayatA yukta nathI, arthAt tenA dvArA vastune viSaya banAvavuM saMbhavita ja nathI.. bauddho, vikalpano viSaya sAmAnyAkAra mAne che ane te sAmAnyAkAra mAtra buddhimAM kalpita-Aropita hovAthI asata che ane te sivAya svalakSaNarUpa viSaya to teno mAnatA nathI... phalataH teonA mate vikalpa nirviSayaka che. 2. '' tyadhize -paJ: 2360tamam pRSTham | For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 dhora:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA zaknoti' iti / sa tato bhavatIti tannizcaya iti cet, na, atiprasaGgAt, nIlAdi pazyataH kvacid bhinnajAtIyavikalpAbhyupagamAt, tasya ca tato bhAvAt, anyathA ahetuka A cIhyAM yenocyate-'yatrAMze pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti' iti nahyetadatadviSayatve cAru / sa tata ityAdi / saH-nizcayastataH-vastuno bhavatIti kRtvA tannizcayaH-vastunizcayaH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, atiprasaGgAt / enamevAha-nIlAdi pazyataH prabandhena kvacitarthAntarAvagame bhinnajAtIyavikalpAbhyupagamAt-smArttapItAdivikalpAbhyupagamAt, tasya cavikalpasya tataH-nIlAdidarzanAd bhAvAt, anyathA-evamanabhyupagame'hetukatvApatteH tsyaatiprasa6 rUti anekAMtarazmi . Ama, vikalpa jayAre vastune viSaya ja na banAvato hoya, tyAre "je aMzamAM pAchaLathI nizcaya utpanna karavA samartha che" - evuM zI rIte kahI zakAya? kAraNa ke je aMza, nizcayano (vikalpano) viSaya ja nathI, te aMza vize nizcayanI utpatti zI rIte thaI zake ? nizcayanA prathama arthaghaTananI duSTatA bauddhaH bhale te nizcaya vastune viSaya na banAvatA hoya, paNa tenI utpatti vastuthI thatI hovAthI ja, tene "vastuno nizcaya' kahevAya che... syAdvAdI: are ! e rIte to pItavikalpa paNa nIladarzanano nizcAyaka banaze ! te A rIte - tamArA uparokta kathanano phalitArtha e che ke na tene nizcaya na banAve, paNa tenAthI mAtra utpanna thAya, to paNa te teno nizcAyaka banI zake - A phalitArtha prastutamAM zI rIte ghaTe? te vicArIe - ' nIladarzanano nizcaya nIlavikalpathI ja thAya che, pItavikalpathI nahIM, paNa je vyakti jyAre nIlane joto hoya, tyAre te vyaktine, bhintajAtIya vikalpa-pItavikalpanuM paNa smaraNa thavuM saMbhavita che evuM tame mAno cho... have A pItavikalpa konAthI thayo? to kahevuM paDaze ke nIladarzanathI, kAraNa ke nIlane jovAthI ja pItavikalpa thayo che - Ama jo nahIM mAno, to nIladarzana sivAya bIjo to koI hetu ja na hovAthI - pItavikalpa nihetuka banavAnI Apatti Avaze. prazna to bhale ne nihetuka bane? uttaraH are ! to to nitya sat ke asatu mAnavAno prasaMga Avaze... tethI nIladarzanathI ja pItavikalpanI utpatti mAnavI paDaze - Ama tenAthI utpatti thavAthI, tene viSaya na banAvavA chatAM * graMthakArazrIe Apatti e ApI ke, vastuno nizcaya ja zakya nathI, kAraNa ke je jeno viSaya ja nathI, teno tenAthI nizcaya zI rIte thaI zake ? paNa bauddha, nizcayanA alaga-alaga arthaghaTana pramANe, vastune viSaya na banAvatA paNa vikalpane, vastunA nizcayarUpe sAbita kare che. 2. "ve, prArtha0' rUti -paDhi: ra. 360tamam pRSTham | For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH tvApatteH / ( 97) saMvAdako nizcaya iti cet, na, aprApyadezagatajalAdinizcayena vyabhicArAt / na ca saMvAdanazaktireva saMvAdanamityaduSTam, zakterapratyakSatvAt, kAryamantareNa tadbhAvAnavagateH / na ca tato'nanyA zaktiriti tadavagatAveva tadavagatiH, tadAbhAsato vyA che . nizcayamevAdhikRtya prakArAntaramAha-saMvAdako nizcayaH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, aprApyadezagatajalAdinizcayena vyabhicArAt / sa hi nizcayo'saMvAdakazca / na ca saMvAdanazaktireva saMvAdanamityaduSTam, kintu duSTameva / kuta ityAha-zakterapratyakSatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-kAryamantareNa saMvAdanAdirUpaM tadbhAvAnavagate:-zaktibhAvAnavagateH / na cetyAdi / na ca tataH-nizcayAt ananyA zaktiriti kRtvA tadavagatAveva-nizcayAvagatAveva ......... anekAMtarazmi .... paNa pItavikalpa teno nizcAyaka banaze. paNa evuM to kadI dekhAtuM nathI, mATe nizcayanuM AvuM arthaghaTana karI vikalpane paNa vastunA nizcayarUpe ghaTAvavo barAbara nathI. - nizcayanA bIjA arthaghaTananI paNa duSTatA - (07) bauddha : je saMvAdaka (arthakriyA dvArA vastuno prApaka) hoya, tene "nizcaya" kahevAya che - AvuM lakSaNa to vikalpamAM ghaTe ja che, kAraNa ke vikalpa thavAthI, vyaktinI vastu vize pravRtti ane vastunI prApti thAya che ja, mATe vikalpa te vastuno nizcAyaka banaze ja... nIladarzanathI thato pItavikalpa saMvAdI na hovAthI nizcayarUpa nathI... syAdvAdI: paraMtu nizcayanuM AvuM lakSaNa paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke (1) aprApyadezagata jaLAdino nizcaya, (2) sUrya-caMdra vagereno nizcaya - A badhA nizcayo vAstavika che, chatAM paNa tamArA lakSaNa pramANe A nizcayarUpa nahIM banI zake.. prazna : kema ? uttaraH kAraNa ke teo evA ja padArthone batAve che, ke je padArthonI prApti saMbhavita ja nathI... phalataH teo saMvAdaka-darzita arthanA prApaka na banavAthI, nizcayarUpa nahIM banI zake, paNa bane to che ja... (tathI nizcayanA bIjA arthaghaTana pramANe paNa vikalpanI vastunizcAyakatA aghaTita ja che...) bauddhaH "saMvAdana eTale darzita arthanI prApti" - evo artha nahIM karavo, paNa "saMvAdana eTale darzita arthane prApta karAvavAnI zakti" Azaya e che ke, darzita arthanAM prApaka jJAnane ja nizcaya nathI kahetA, paNa prApta karAvavAnuM sAmarthya dharAvanAra jJAnane nizcaya kahIe chIe - AvuM lakSaNa to sUryanizcaya vageremAM paNa ghaTaze, kAraNa ke darzita arthane prApta karAvavAnI zakti to temAM paNa rahelI ja che. hA, chatAM paNa te vyaktio sUryAdine prApta na karI zake e alaga vAta che, paNa sAmarthya to temAM che ja.. mATe ja to te aprApyadezagata jaLanizcayAdi; jo vidyAdharane thAya, to 2. 'DasaMvAdaza' ta Tu-pa8: 2. 'mantarati zeSa:' ta I-pustaze TippaNam | For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 400 'pravRttiprasaGgAt, tacchaktyavagamApatteH / (98) na ca tadAbhAsatvato na tacchaktyavagamaH tenApyAtmavedanAt tasyAzca tadananyatvAt / na ca samyag nizcayazakterevAvagatiriti yuktam, ja vyApadyA ja tadavagatiH-zaktyavagatiH / kuta ityAha-tadAbhAsataH-nizcayAbhAsataH / kimityAha-apravRttiprasaGgAt / prasaGgazca tacchaktyavagamApatteH-tadAbhAsazaktyavagamApatteH / na cetyAdi / na ca tadAbhAsatvataH kAraNAt, na tacchaktyavagamaH-na tadAbhAsazaktyavagamaH, kintvavagama eva / kuta ityAha-tenApi-tadAbhAsena AtmavedanAt kAraNAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tasyAzcatadAbhAsazakteH tadananyatvAt-tadAbhAsAnanyatvAt / na cetyAdi / na ca samyag nizcayazakte - anekAMtarazmi avazya te nizcaya jaLAdino prApaka bane che. svAdAdI : Avo pariSkAra paNa nirdaSTa nathI, kAraNa ke pahelI vAta to e ja che ke, saMvAdanazaktinuM jJAna ja saMbhavita che. prazna : kema ? uttara : kAraNa ke (1) zakti to atIndriya hovAthI, tenuM pratyakSa to saMbhavita nathI, ane (2) anumAnathI paNa tyAre ja zaktino bodha thaI zake ke jyAre prAptirUpa tenuM kArya dekhAya... paNa ApaNane to te zaktinuM kArya dekhAtuM nathI, kAraNa ke ApaNane to te padArthanI prApti ja azakya che - Ama jayAre kArya ja na dekhAya, tyAre te zaktinuM anumAna paNa zI rIte thAya ? phalata: te zaktinuM jJAna asaMbhavita ja rahe... bauddha zakti to nizcayathI ( vikalpathI) abhinna che... phalataH nizcayavikalpano khyAla AvyuM tenI zaktino paNa khyAla Avaze ja... tethI zaktinuM jJAna asaMbhavita nahIM rahe... syAdAdIH to to jalAbhAsathI jhAMjhavAnA jaLa vize pravRtti ja nahIM thaI zake, kAraNa ke uparokta rIte to - nizcayathI abhinna nizcayazaktinI jema - AbhAsathI abhinna AbhAsazaktino paNa khyAla AvI ja jaze... (98) bauddhaH AbhAsarUpa jJAnano bodha thaye paNa tenI zaktino bodha na mAnIe to? syAdvAdI: paNa tevuM mAnI ja na zakAya, kAraNa ke AbhAsa paNa eka prakAranuM jJAna ja che ane uparokta rIte tenI zakti paNa tenAthI abhinna che... phalataH te AbhAsarUpa jJAnano bodha thaye, tadabhine AbhAsazaktino paNa bodha thaze ja ane e rIte "darzita arthane prApta nahIM karAvavArUpa AbhAsazaktino paNa khyAla AvI javAthI to te vyakti te artha vize pravRtti ja nahIM kare... bauddhaH paNa jJAnanA bodha sAthe, mAtra samyagU nizcayazaktino ja bodha mAnIzuM, AbhAsa bhAva e che ke, vastunI vyavasthA jJAnanA AdhAre karAya che, paNa saMvAdanazaktinuM jyAre jJAna ja nathI thatuM, tyAre tenuM astitva ane tenA dvArA nizcayanI vyavasa For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 anekAntajayapatAkA ( tRtIya: tattvato vacanamAtratvAt / tathA pratItyabhAvAditi / evaM ca 'tatraiva prAmANyamAtmasAtkurute' iti vacanamAtram // 2 ( 99 ) itazca vacanamAtram -' yatra tu bhrAntikAraNasadbhAvAdazaktaM tatra pramANAntaraM vyApriyate' ityAdyupanyAsAt / tathAhi - yadi tat kvacidazaktaM pAzcAtyaM nizcayaM janayitumevaM tarhyazaktameva, sarvathaikatvAt ekasya caikasvabhAvatvena zaktatvAzaktatvavirodhAt, katha *vyAchA..... revAvagatiriti yuktam / kuta ityAha- tattvato vacanamAtratvAt / vacanamAtratvaM ca tathA-samyag nizcayazaktyavagamarUpeNa pratItyabhAvAditi / evaM ca yathoktanItyA ' tatraiva prAmANyamAtmasAtkurute' iti vacanamAtram, nirarthakamityarthaH // itazca vacanamAtram-'yatra tu bhrAntikAraNasadbhAvAdazaktaM tatra pramANAntaraM vyApriyate' ityAdyupanyAsAt pUrvapakSagranthaM eva / ihaiva bhAvArthamAha tathAhItyAdinA / tathAhi -yadi tat, prakramAd avikalpam, kvacidazaktaM pAzcAtyaM nizcayaM janayitum, evaM tarhyazaktameva - ekAntena / * anekAMtarazmi zaktino nahIM... have to doSa nahIM ne ? syAdvAdI H A paNa kharekhara to mAtra bolavA pUratuM ja che, bAkI vAstavamAM to tevI pratIti thatI ja nathI, arthAt jJAnanA bodha sAthe tenI samyag nizcayazaktino paNa bodha thaI jAya evI pratIti kadI thatI nathI. tethI saMvAdanazaktividhayA paNa nizcayanuM arthaghaTana ayukta che... * nirvikalpanI pramANatA paNa aghaTita - A rIte, vastu vize nizcaya ja aghaTita hovAthI, tame je kahyuM hatuM ke - "te ja aMzamAM nirvikalpa pramANatAne bhaje che" - te paNa mAtra bolavA pUratuM ja sAbita thAya che, kAraNa ke vastu vize jyAre nizcaya ja na pravartato hoya, tyAre zI rIte kahI zakAya ke - "pAchaLathI je aMzamAM nizcaya pravarte, te ja aMzamAM te (=pratyakSa) pramANa che" - A kathana bIjI rIte paNa mAtra bolavA pUratuM sAbita thAya che, te graMthakArazrI jaNAve che - * nirvikalpanA prAmANyanI + pramANAMtaranI pravRttino sacoTa nirAsa (99) tame je kahyuM hatuM ke - "vaLI, je aMzamAM bhrAntinA kAraNo vidyamAna hovAthI, te nizcayane utpanna karavA asamartha che, te vize bIjA pramANanI pravRtti thAya che' - te upanyAsathI paNa uparokta vAta mAtra vacanavilAsarUpa sAbita thAya che... te A pramANe - nirvikalpa te sarvathA mAtra ekarUpa ja hovAthI, jo te anitya vagere koIka aMzamAM pAchaLathI vikalpane utpanna karavA asamartha haze, to te sarvatra vikalpane utpanna karavA asamartha ja raheze. 2-rU. dravya rU10tama pRSTham / 2-4. dravye rU10-316tame pRSTha / . 'bhAvanArthamAda' kRti dda-pA: / For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA Jcidavirodhe'pyabhyupagamavirodhAt, bhinnAMzaviSayanizcayabhAvAbhAvayostu na tasya kiJci kuta ityAha-sarvathaikatvAt kAraNAt / ekasya ca vastuna ekasvabhAvatvena hetunA zaktatvAzaktatvavirodhAt / tathAhi-ekamekasvabhAvaM yadi zaktaM zaktameva, athAzaktamazaktameveti bhAvanIyam / kathaJcidavirodhe'pi nimittabhedena zaktatvAzaktatvasya abhyupagamavirodhAdanekAntavAdApattyA / atha bhinnA asyAMzA iti / etavyapohAyAha-bhinnAMzetyAdi / bhinnau ca tau, pratyakSAditi prakramaH, aMzau ca bhinnAMzau, tau viSayau yayostau bhinnAMzaviSayau, bhinnAMzaviSayau ca tau nizcayau ceti vigrahaH, tayorbhAvAbhAvau tayoH punarna tasya-pratyakSasya kiJciditi-evaM ... anekAMtarazmi ... prazna : evuM kema? uttaraH kAraNa ke je ekAMta ekasvabhAvI hoya, temAM samartha-asamartha bapaNAno virodha che. tethI te jo koIka aMzamAM samartha haze, to badhA ja aMzamAM samartha banaze ane jo koIka aMzamAM asamartha haze, to sarva aMzamAM tenI asamarthatA ja sAbita thaze. bauddha : vikalpane utpanna karavA, te anitya vagere aMzamAM bhale asamartha hoya, paNa sattva vagere aMzamAM to samartha hoI ja zake ne ? syAdvAdI : hA, jarUra hoI zake, paNa tema mAnavAmAM to anekAMtavAdanI Apatti Avaze, kAraNa ke na eka ja jJAnano (1) zakya jJayanI apekSAe samarthatvasvabhAva, ane (2) azakya zeyanI apekSAe asamarthatvasvabhAva - Ama nimittabhede ekAnekasvabhAvanI Apatti Avaze ane tethI to, nirvikalpane ekAMta ekarUpa mAnavAnA svasiddhAMtano virodha thaze... bauddhaH nirvikalpanA je samarthatva-asamarthatvarUpa be aMza che, te to nirvikalpathI bhinna che... phalataH nirvikalpa to niraMza ja sAbita thaze, ekAnekasvabhAvI nahIM... syAdvAdI A rIte baMne aMzane jo bhinna mAnavAmAM Ave, to (1) samarthatva aMzane laIne nizcayanuM astitva sAbita thaze, ane (2) asamarthatva aMzane laIne nizcayanuM nAstitva sAbita thaze, paNa temAM nirvikalpa pratyakSane zuM? Azaya e che ke, jo te aMzo potAnAthI abhinna hota, to tene AzrayIne thatA vikalpanAM astitva-nAstitva dvArA, pratyakSanI paNa vastunA te te aMza vize pramANa-apramANatA sAbita thAta, * vivaraVIm . ____64. kathaJcidavirodhe'pi nimittabhedeneti / anekAntavAdino hi jainasya mate jJAnaM jJAtuM zakyAzakyajJeyApekSayA zaktatvAzaktatvalakSaNadharmadvayopetaM pravartata iti nimittabheda: sphuTa eva / / 2. "zavatyA cayApelayA' rUti -pATha: For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 anekAntajayapatAkA (tRtIyA diti kathaM kvacit prAmANyamAtmasAtkuruta iti ? (100) naivaM samAropavyavacchedArthamapi pramANAntarapravRttiH, nyAyataH samAropasyaivAyogAt, sajAtIyetaraviviktaikasvabhAvasya vastuna indriyajJAne pratibhAsanAt rUpAdinizcayajJAnavat tannibandhananizcayajJAnAnAM tamantareNaiva pravRttisambhavAt / tathAhi-yad rUpAdidarzanAnantaramaliGgaM nizcayajJAnaM che tyArathI kathaM kvacit prAmANyamAtmasAtkuruta iti ? naivamityAdi / naivam-uktena prakAreNa samAropavyavacchedArthamapi pramANAntarapravRttiH / kuta ityAha-nyAyataH-nyAyena samAropasyaivAyogAt / ayogazca sajAtIyetaraviviktaikasvabhAvasya vastuna indriyajJAne pratibhAsanAt kAraNAt / rUpAdinizcayajJAnavaditi nidarzanam / tannibandhananizcayajJAnAnAm-adhikRtavastunibandhananizcayajJAnAnAM tamantareNa-samAropamantareNa eva pravRttisambhavAt kAraNAt / na samAropavyavacchedArthamapi pramANAntarapravRttiH, anityatvAdinizcayAnAmapi samAropavyavaccheda - anekAMtarazmi paNa te aMzo jo bhinna ja hoya, to tene AzrayIne thatA vikalpanAM astitva-nAstitva sAthe pratyakSane zuM levA-devA? ane to pachI zI rIte kahI zakAya ke je aMze nizcaya thAya te aMze nirvikalpa pramANa bane ane je aMze nizcaya na thAya te aMze bIjA pramANonI pravRtti thAya che ane AvuM jo nahIM kahI zakAya, to (1) nirvikalpanAM prAmANyanI, ane (2) bIjA pramANonI pravRttinI saMgati zI rIte karazo ? - bauddha dvArA pramANamAMtaranI pravRtti sAdhavA niSphaLa prayAsa - (100) bauddhaH nirvikalpa dvArA to sattva-anityatva vagere badhAnuM grahaNa thAya che, chatAM paNa, te vastu vize koI nityatva vagereno Aropa kare, to tenA vyavaccheda (nirAkaraNa) mATe anumAnarUpa bIjA pramANanI pravRtti thAya che - Ama samAropanA vyavaccheda mATe bIjA pramANanI pravRtti saphaLa ja syAdvAdIH tamAruM kathana ayukta che, kAraNa ke vAstavika rIte to samAropa ja aghaTita che ane jayAre samAropa ja aghaTita hoya, tyAre tenA vyavaccheda mATe bIjA pramANanI pravRtti zI rIte saphaLa thAya ? prazna : paNa samAropa aghaTita zI rIte ? uttara : kAraNa ke indriyajJAnamAM to (1) sajAtIya, ane (2) vijAtIya padArthothI vyAvRttabhinnarUpe, ekasvabhAvI vastuno ja pratibhAsa thAya che. bhAva e ke, indriyajJAnamAM svalakSaNa ja viSaya bane che ane svalakSaNaviSayaka jJAna je nizcayarUpa che temAM samAropano saMbhava ja nathI, samAropa vinA ja te pravRtta thAya che, rUpAdinA nizcayAtmaka 2. "samantargava' rUti -pad: I For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA bhavati, tat kathamasati samArope bha'vat tadvyavacchedaviSayam ? // (101) syAdetat, asamAropaviSaye bhAvAt tadvyavacchedaviSayam, yatra hyasya samAropo bhavati yathA sthiraH sAtmaka iti vA, na tatra nizcayo bhavati, tadviveka eva ca vyAkhyA 404 mantareNaiva bhAvaprasaGgAdityarthaH / adhikRtArthabhAvanAya evAha - tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / yad rUpAdidarzanAnantaram - avyavadhAnena aliGgaM-liGgarahitaM nizcayajJAnaM bhavati, prakramAd rUpAdiviSayameva tat kathamasati samArope - arUpAdiviSaye bhavat - utpadyamAnaM tadvayavacchedaviSayaM-samAropavyavacchedaviSayam ? naiva, samAropAbhAvena tadvyavacchedAyogAditi // 1. zatrUMntaM padamidam / 2. 'naivAsamAropA0' iti ka- pAThaH / 3. 'cAyaM padArtha:' iti ka-pAThaH / o syAdetat, asamAropaviSaye bhAvAt tadvyavacchedaviSayamiti samAropasya viSayaH samAropaviSayaH, na samAropaviSayaH asamAropaviSayaH, tasmin, samAropazUnya ityarthaH, bhAvAtutpatteH kAraNAdadhikRtanizcayajJAnasya tadvyavacchedaviSayamiti / etadbhAvanAyaivAha-yatra-padArthe 'hi'zabdo'vadhAraNe'sya-puruSasya samAropo bhavati, yathA sthiraH sAtmaka iti vA'yaM padArthaH, aneaMtarazmi * jJAnanI bha... khazaya : 356rzana (nirvi'lpa) pachI tarata 4 a~liMga 3pano nizcaya (savis5) thAya che, vacce arUpanAM samAropa mATe samaya ja nathI, tethI samAropa ja thato nathI, to pachI samAropanA vyavacchedano prazna ja zI rIte rahe ? (ane to pramANAMtaranI pravRtti paNa zI rIte saphaLa thAya ?) A rIte, rUpAdinAM nizcayajJAnanI jema, anityatva vagereno nizcayAtmaka jJAnamAM paNa samAropa thato ja nathI ane tethI te samAropanA vyavaccheda mATe pramANAMtaranI pravRtti paNa zakya ja nathI. * pramANAMtarapravRttinI saphaLatAsAdhaka bauddhapUrvapakSa (101) jauddha : vivakSita ( = 3pAhinu) nizcayajJAna te asamAropanA viSayamAM 4 utpanna thAya che. arthAt samAropanA viSayathI viparIta viSayamAM utpanna thAya che. tethI samAropavyavacchedaviSayaka pravRtti thAya che. phalataH tenI jema pramANAMtaranI pravRtti saphaLa ja siddha thaze. A vAtane jarA eka dRSTAMtathI samajIe - je padArtha vize, puruSane Avo samAropa hoya ke - "khAM padhArtha (1) sthira, (2) sAtma che" - to te puruSane te pahArthano anityatva-nirAtmatA vagere rUpe nizcaya thato nathI. * 'aliMga' e pada anumitino niSedha karIne pratyakSanuM - savikalpanuM sUcana kare che. anumiti saliMga che... For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA 405 o (tRtIyaH anyApoha iti tadapi tanmAtrApohagocarameva, na vastusvabhAvanizcayAtmakamiti / ( 102 ) etadapi yatkiJcit, vAGmAtratvAt // yat tAvaduktam-'asamAropaviSaye bhAvAt' ityatra samAropAbhAve'sya vRttiruktA, ayaM ca samAropAbhAvo yadi prasajyapratiSedharUpaH, na kvacidasya vRttistasya tucchatvAt, ... vyAkhyA : na tatra nizcayo bhavati anityatvAdinizcayaH, tadyAthAtmyaviSayaH tadviveka eva ca - samAropaviveka eva ca anyApohaH tadvyavacchedaH / iti evaM tadapi adhikRtanizcayajJAnaM tanmAtrApohagocarameva samAropApohamAtragocaramityarthaH / na vastusvarbhAvanizcayAtmakaM na svalakSaNanizcAyakamiti yo'rthaH / evaM pUrvapakSamAzaGkyAha-etadapi yatkiJcit-asAram / kuta ityAha-vAGmAtratvAtvAcyArthazUnyatvAt // - I etadeva darzayati yat tAvaduktamityAdinA / tatra yat tAvaduktaM pUrvapakSagranthe- 'asamAropaviSaye bhAvAt' ityatra-granthe samAropAbhAve'sya - nizcayasya vRttiruktA, etadaidamparyam / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-ayaM ca samAropAbhAvo yadi prasajyapratiSedharUpaH- samAropAbhavana... aneDAMtarazmi samAropa thAya tyAM nizcaya na thAya, kAraNa ke samAropano tyAga-abhAva, e ja teno vyavaccheda che... nizcaya pe| samAropa vyavacche635 4che... (bhAvArtha : syAdvAdIe rUpAdinizcayajJAnamAM samAropavyavacchedano abhAva batAvyo, kAraNa ke samAropa thato ja nathI... paNa bauddha kahe che - samAropa thAya ane pachI teno vyavaccheda thAya evuM nathI, paNa samAropa na thavo e ja teno vyavaccheda che ane e to rUpAdinizcayamAM che ja...) * saphaLatAsAdhaka bauddhapUrvapakSano vikalpazaH nirAsa (102) syAdvAdI H tamAruM A kathana paNa asAra che, kAraNa ke A badhuM mAtra bolavA pUratuM ja che. te khA pramANe -- tame je kahyuM hatuM ke - "vivakSita nizcayajJAna te asamAropanA viSayamAM ja utpanna thAya che" - te kathanathI e sAbita thAya che ke, samAropanA abhAvamAM ja nizcayajJAna rahe che. e to barAbara ja che ne ? jauddha : hA, syAdvAdI : paNa ame tamane e pUchIe chIe, ke A samAropano abhAva (1) prasajya 1. 404tamam pRSTham / 2. 'bhAvasya' iti ga-pAThaH / 3. 'prasajjyaprati0' iti gha-pATha: / 4. 'rUpastato na' iti ga-pAThaH / 5. 'viSayastadyAthAtmyaviSayastadviveka' iti ka-pAThaH / 6. 'nizcAyakaM' iti Ga-pAThaH / 7. 404tamam pRSTham / 8. 'prasajjyaprati0' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 406 tattvata itthamevedamiti cet, kathamatucchapratibhAsaM rUpAdinizcayajJAnam ? tucchapratibhAsameva taditi cet, anubhavavirodhaH, rUpAdipratibhAsasya vedyamAnatvAt, anyathA tadanAkAratvena vedanA'yogAditi // vyAdhyA ja mAtralakSaNaH, tataH kimityAha-na kvacidasya-nizcayasya vRttiH / kuta ityAha-tasyaprasajyapratiSedharUpasya samAropAbhAvasya tucchatvAt-asattvAdityarthaH / tattvata ityAdi / tattvataHparamArthena itthamevedaM na kvacidasya vRttiH / iti cet, etadAzaGkyAha-kathamatucchapratibhAsaM rUpAdivastvAkAraM rUpAdinizcayajJAnam ? tucchetyAdi / tucchapratibhAsameva tat-rUpAdinizcayajJAnam / iti cet, etadAzaGkyAha-anubhavavirodhaH / evaM kathamityAha-rUpAdipratibhAsasya rUpAdinizcayajJAne vedyamAnatvAt, anyathA-evamanabhyupagame tasya-rUpAdinizcayajJAnasya anAkAratvena hetumA / kimityAha-vedanA'yogAt / tat hi anAkAraM kasya vedanamiti bhAvanIyam // anekAMtarazmi pratiSedharUpa che, ke (2) paryadAsapratiSedharUpe ? (1) jo prasa"pratiSedharUpa mAnazo, to te abhAva tuccharUpa hovAthI, nizcayajJAnanI to kaze vRtti ja nahIM ghaTe, kAraNa ke tame jene AdhAra mAno cho, te to tuccha che, arthAt vAstavamAM che ja nahIM... bauddhaH hA, e to sAcI ja vAta che, kAraNa ke kharekhara to rUpAdinuM nizcayajJAna kaze rahetuM ja nathI. syAdvAdIH zuM kaho cho tame? rUpAdinuM nizcayajJAna kharekhara jo kyAMya na rahetuM hoya, to to te atucchapratibhAsI (=vAstavika padArthanA AkAravALuM) zI rIte sAbita thAya? bauddha : are ! sAbita karavAnI jarUra ja nathI, kAraNa ke kharekhara to te teMcchapratibhAsI ja che. syAdvAdIH tamArI vAtamAM spaSTapaNe anubhavano virodha che, kAraNa ke rUpAdinAM nizcayajJAnamAM to rUpAdinAM AkArano spaSTapaNe pratibhAsa thato anubhavAya che... jo nizcayajJAna kharekhara tucchapratibhAsI ja hota, to temAM rUpAdino AkAra paNa na hota ane AkAra na hovAthI to rUpAdino anubhava paNa na ja thAta, kAraNa ke AkAra vinA anubhava kono? TUMkamAM, abhAvane prasajayapratiSedharUpa mAnazo, to rUpAdinuM nizcayajJAna tucchapratibhAsI tarIke sAbita thaze, paNa tevuM to che nahIM. tethI prathama vikalpa to na manAya. (1) prasajayapratiSedha - abhAvane jaNAve. dA.ta. ajJAnam, (2) pathudAsapratiSedha - samAnajAtIyanI hAjarIne jaNAve dA.ta. abrAhmaNa. * bauddhamate, nizcayajJAna te vikalparUpa hoI buddhikalpita-tuccha evA sAmAnyAkArano ja pratibhAsI che... 2. 'virodha pari.' rUti -pI: 2"prasanthayta' ti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (103) atha paryudAsarUpaH kathaM na vastusvabhAvanizcayAtmakaM tat ? tatraiva pravRtteH na tat tadeti cet, kathamasamAropaviSaye'sya bhAvaH ? ayamasyaivAtmA na tvanya iti cet, svAtmana eva taditaravikalasya tattvakalpanAyAmatiprasaGgaH, svalakSaNajJAnasyApi tattvena rahyA che .... ____ evaM prasajyapakSe doSamabhidhAya pakSAntare doSamabhidhAtumAha-atha paryudAsarUpaH prastutaH samAropAbhAvaH / etadAzaGkyAha-kathaM na vastusvabhAvanizcayAtmakaM tat-rUpAdinizcayajJAnam ? tatraiva-rUpAdAveva pravRtteH na tat-rUpAdi tedA-rUpAdinizcayajJAnakAle / iti cet, etadAzakyAha-kathamasamAropaviSaye-samAropAbhAve paryudAsAtmake asya-rUpAdinizcayajJAnasya bhAvaH? ayamityAdi / ayam-asamAropaviSayaH asyaiva-adhikRtanizcayajJAnasya AtmA, na tvanyaH-vyatiriktaH / iti cet, etadAzaGkyAha-svAtmana eva-jJAnasambandhinaH taditaravikalasya-viSayavikalasya tttvklpnaayaaN-vissytvklpnaayaamuktniityaa| kimityAhaatiprasaGgaH / kathamityAha-svalakSaNajJAnasyApi tattvena-taditaravikalatvena hetunA tadbhAvA anekAMtarazmi .... (103) (2) jo paryadAsapratiSedharUpa mAnazo, to artha thaze - samAropAbhAva samAropathI anya vastu - A artha pramANe to e ja phalita thaze ke, nizcayajJAna te vastu vize ja rahe che ane e rIte jo vastu vize ja raheto hoya, to te vastusvabhAvano nizcAyaka kema na bane? bauddha: kharekhara to tenI pravRtti rUpAdi vize ja thAya che, paNa je vakhate te nizcayajJAnanI pravRtti thAya che, te vakhate to te rUpAdi kSaNika padArtha naSTa thaI jAya che ane mATe ja te vastusvabhAvano nizcAyaka na banI zake. syAdvAdIH jo nizcayajJAnanI pravRtti vakhate vastu ja na hoya, to zI rIte kahI zakAya? ke A rUpAdinuM nizcayajJAna samAropanA abhAvamAM vaMstumAM rahe che? kAraNa ke rUpa na hovA chatAM rUpane jaNAve, te to samAropa ja gaNAya. bauddha samAropAbhAvarUpa viSaya te koI alaga vastu nathI, paNa rUpAdinA nizcayajJAnanuM ja eka svarUpa che, tethI svasvarUpamAM rahevuM e ja samAropAbhAvamAM vRtti kahevAya. syAdvAdI: are ! e rIte jJAna sivAya bAhya koI viSaya ja na mAnavAmAM Ave ane jJAnanuM potAnuM svarUpa ja viSayarUpe kalpavAmAM Ave, to to nirvikalpa aMge paNa tevo atiprasaMga Avaze... prazna : kaI rIte ? uttara : nirvikalpajJAna aMge paNa AvuM kathana thaze ke - svalakSaNarUpa viSaya te alaga koI vastu nathI, paNa nirvikalpanuM ja ekasvarUpa che - A rIte to nizcayajJAnanI jema, nirvikalpajJAna A artha pathudAsapakSane AzrayIne samajavo. 1. "prasanthapaNe' ta -paDhi: 2. "tavA nizcayajJAna' ta -pATha: For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) tadbhAvApatteriti // ( 104) yaccoktam-'yatra hyasya samAropo bhavati yathA sthiraH sAtmaka iti vA, na tatra nizcayo bhavati' etadapyayuktam, paramArthena tasyAsthirAnAtmakasyaiva grahaNAt, tatra rUpAdAviva samAropapravRttyayogAt / ( 105 ) syAdetat- nahi tathA gRhIto'pi bhAvastathaiva je bAbA x. vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 408 patteH-asamAropaviSaya bhAvApatteH, nizcayajJAnatvApatteH iti arthaH // ', yaccoktamadhikRtapUrvapakSagranthai-'yatra hyasya samAropo bhavati yathA sthiraH sAtmaka iti vA, na taMtra nizcayo bhavatti' tarvyayum / jyamityAnna-paramArthena-vastusthityA tamyapdaarthsy asthirAnAtmakasyaiva grahaNAt, nAnyat tasya rUpamiti kRtvA / tataH kimityAhatatra-asthiratvAdau rUpAdAviva samAropapravRttyayogAt / nahi rUpe rUpatayA gRhIte samAropaH / * anekAMtarazmi paNa samAropAbhAva-svasvarUpamAM raheto hovAthI, te paNa nizcayajJAnarUpa banavAnI Apatti Avaze ja... Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 anekAntajayapatAkA (tRtIya pratyabhijJAyate, kvacidbhade vyavadhAnasambhavAt, yathA zukteH zuktitve, yatra tu pratipatturbhrAntinimittaM nAsti tatraiva asya darzanAvizeSe'pi smArto nizcayo bhavati, samAropanizcayayorbAdhyabAdhakabhAvAditi / (106) etadapyasat, niraMze tathAgRhIte - thA .. syAdetadityAdi / syAdetat nahi tathA-svarUpeNa gRhIto'pi bhAvaH-padArthaH tathaiva pratyabhijJAyate-nizcayajJAnena gamyate / kathamityAha-kvacidbhede-bhAvavizeSe vyavadhAnasambhavAt, pratyabhijJAnasya samAropeNeti bhAvaH / nidarzanamAha-yathA zukteH-zIprakadravyasya zuktitve vyavadhAnasambhavaH pratyabhijJAnaM prati rajatasamAropeNa yatra tu bhAvabhede padArtha pratipattuH-puruSasya bhrAntinimittaM sAdRzyaM nAsti, tatraiva bhAvabhede'sya-puruSasya darzanAvizeSe'pi-ubhayatra yat tattvaM tad dRzyata iti darzanAvizeSastasminnapi sati smArto nizcayo bhavatIti gRhItagrAhI / anekAMtarazmi ... na samAropasAdhaka bauddhapUrvapakSa (105) bauddha ghaTAdi padArtho, anityatva vagere yathArtharUpe gRhIta thavA chatAM paNa, teono te svarUpe ja nizcaya thAya evuM nathI... Azaya e che ke, asthira-anAtmaka rUpe padArthanuM grahaNa thavA chatAM paNa, asthira-anAtmaka rUpe ja teno nizcaya thaI jAya evuM nathI... prazna : paNa kema ? uttaraH kAraNa ke koIka padArtha vize, grahaNa ane nizcayanuM samAropathI vyavadhAna paNa thAya che, arthAt grahaNa thayA bAda tarata ja nizcaya thaI jato nathI, kyAMka vacce samAropa paNa thAya che. dA.ta. chIpanuM grahaNa to chIparUpe ja thAya che, paNa jyAre teno chIparUpe nizcaya thAya, te pahelA ja koI pramAtAne - brAntinA kAraNe - tyAM cAMdIno samAropa thaI jAya che - A rIte grahaNa thayA bAda kyAMka samAropa paNa thato hovAthI, tarata teno te rUpe ja nizcaya thaI jAya evuM nathI... praznaH to pachI chIpa vagerenI jema rUpAdinuM grahaNa thayA pachI arpAdino samAropa kema nathI thato ? tarata ja rUpAdino nizcaya kema thaI jAya che ? uttara ame dareka ThekANe samAropa thAya evuM nathI kahetA, paNa (1) je padArtha vize bhrAntinuM kAraNa sAdRzya vagere hoya, te padArtha vize ja samAropa thAya, ane (2) je padArtha vize bhrAntinuM kAraNa sAdezya vagere na hoya, te padArtha vize to smatte nizcaya ja thaI jAya che ane Avo tarata ja nizcaya thaI javAthI tyAM samAropano avakAza ja raheto nathI, kAraNa ke samAropa ane nizcayano bAdhya-bAdhakabhAva che, arthAt (1) samAropa bAdhya che, ane (2) nizcaya bAdhaka che... phalataH nizcaya A nizcaya, nirvikalpadarzana dvArA gRhIta padArthano ja nizcaya karAvato hovAthI, gRhItagrAhI hoI tene mRtibhUta nizcaya' kahevAya che. 2. "yathA svarUpe' ta -pATa: I For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhora:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 410 - kvacid vyavadhAnaM kvacinnetyapanyAyatvAt, bhedAbhAvena tattvata ekanizcayajJAnaprasaGgAt / - vyArA .... kimetadevamityAha-samAropanizcayayorbAdhyabAdhakabhAvAt / samAropo bAdhyaH, nizcayo bAdhaka iti / evaM pUrvapakSamAzaGkyAha-etadapi-anantaroditam, asat-azobhanam / kuta ityAhaniraMza ityAdi / niraMze vastuni tathA-niraMzatayA gRhIte kvacid vyavadhAnaM kvacinnetyapanyAyatvAt etadapyasat, apanyAyatvaM ca bhedAbhAvena hetunA niraMzatvena tattvataH-paramArthena ekanizcayajJAnaprasaGgAt nibandhanaikatvena / etadbhAvanAyaivAha-na khalvityAdi / na khalu-naiva ... anekAMtarazmi ... hovAthI samAropano bAdha thaI jatAM tyAM samAropa nahIM rahe.. niSkarSa A rIte kazeka to samAropa zaikya ja hovAthI, tenA vyavaccheda mATe nizcayanI pravRtti barAbara ja che... tethI, pramANAMtaranI pravRtti paNa saphaLa ja siddha thaze, niSphaLa nahIM... - bauddhakRta pralApano virAsa-uttarapakSa (106) syAdvAdIH tamAruM badhuM kathana ayukta che, kAraNa ke tamArA mate to vastu "niraMza che ane te niraMza vastu niraMzarUpe grahaNa thayA bAda, kazeka nizcayanuM (1) vyavadhAna thavuM, ane (2) kazeka na thavuM - te bilakula nyAyasaMgata nathI... praznaH paNa uparokta rIte vyavadhAna thavAmAM doSa zuM? uttara : amAro Azaya e che ke, vastu mAtra niraMza-ekasvabhAvI che ane A ja vastune tame, paMraparAe rUpAdinAM nizcayajJAnanuM kAraNa mAno cho... tethI te niraMza-ekasvabhAvI vastuthI, pratiniyata eka AkAravALo ja nizcayavikalpa utpanna thaze, ghaNA vikalpo nahIM. prazna kema nahIM ? ja vivarAma che . 65. niyandhanaivaneti | nizcayajJAnasya di niraMza svabhAve vastu paramparA nivatthanamammupgmyte bhavadbhiH, tato nibandhanasyaikatvAt pratiniyataikAkAro vikalpa: prApnoti, na tu bahava iti / / ja samAropane sAdhavA pAchaLa bauddhano gUDha Azaya Avo che - samAropa siddha thaye tenA vyavaccheda mATe bIjA pramANanI pravRtti paNa saMgata ja Tharaze... phalataH niraMzavastuvAdImate bIjA pramANanI asaMgati nathI. tethI anekAMtavAdIe je kahyuM hatuM ke - "niraMzavastuvAdImate to pratyakSa dvArA ja saMpUrNa vastunuM grahaNa thaI jaze ne te sivAya bIjo koI ja viSaya zeSa na rahetAM bIjA pramANonI pravRtti asaMgata sAbita thaze" - tenuM nirAkaraNa thAya che - paNa Ano sacoTa nirAsa karavA graMthakArazrI e kahe che ke - jenA AdhAre tame bIjA pramANonI pravRtti sArthaka karavA mathI rahyA cho, te "samAropa" ja tamArA mate aghaTita che ane evuM sAMbhaLI bauddha samAropanI siddhi kare che, paNa graMthakArazrI have teno tanatoDa nirAsa karaze. 2. 'parva' ti pADo i-pusto nAsti 5 2. "nimittanaivA' kRti -ra-paDhi: I. For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH '" na khalu rUpe eva tadekasvabhAvanibandhanAni bhUyAMsi nizcayajJAnAni // (107) kiJcAsau bhAvaH svapratyabhijJAnajanane vyavadhAnasambhavasvabhAvo vA syAnna vA, ubhayathA'pi kvacid bhede vyavadhAnasambhavAdityayuktam, yathAkramaM sarvatraiva tatsambhavA ................ vyAkhyA .............. rUpe evAlambane tadekasvabhAvanibandhanAni tadrUpamevaikaH svabhAvo nibandhanaM yeSAM tAni tathA bhUyAMsi-prabhUtAni, prakramAjjAtibhedamadhikRtya nizcayajJAnAni-rUparasAdilakSaNAni, ki tarhi ? prabhUtAnyapi vyaktibhedApekSayA rUpajJAnAnyeva / evaM bhedAbhAvena tattvata ekanizcayajJAnaprasaGgaH // dUSaNAntaramAha-kiJcAsau bhAvaH-padArthaH svapratyabhijJAnajanane-svanizcayajJAnajanane vyavadhAnasambhavasvabhAvo vA syAnna veti dvayI gatiH / ubhayathA'pi-pakSadvaye'pi.kvacid bhede vyavadhAnasambhavAdityayuktam / kuta ityAha-yathAkrama-yathAsaGkhyaM sarvatraiva-kvacidityetadvyudAsena sarvatraiva vastuni tatsambhavAsambhavApatteH, tasya-vyavadhAnasya sambhavazcAsambhavazca tatsambhavAsambhavau, tayorApattiH tataH / etaduktaM bhavati-yadyasau bhAvaH svapratyabhijJAnajanane .................. manetirazmi ............ uttara : // 25 // 4 mAjanabhUta (=viSayAbhUta) pArtha to mAtra '35' 4 cha bhane meM to ni2ekasvabhAvI che... tethI tenA dvArA bhinmajAtIya rasajJAna-sparzajJAna vagere na ja thaI zake. hA, vyaktibhede rUpajJAna ghaNA paNa thaI zake, arthAt eka ja rUpapadArtha, ekI sAthe aneka pramAtAone rUpajJAna karAvI zake che, paNa rasAdijJAna to nahIM ja.. A rIte, te padArthamAM koI ja bheda na hovAthI, tenA dvArA mAtra rUpanizcayajJAna ja utpanna thaze, rasAdinuM nizcayajJAna nahIM. Ama tenA dvArA mAtra rUpanizcayajJAna ja thavAno prasaMga Avaze ane te sivAya rasAdinAM nizcayajJAnano to tyAM avakAza ja na rahevAthI, rasAdinA samAropanI tyAM zakyatA ja nathI, ke jethI vyavadhAna-avyavadhAnanI vAta rahe. bauddhamate doSAMtaranuM ApAdana (107) bIjI vAta, potAnAM nizcayajJAnane utpanna karavAmAM te bhAva padArtha, vyavadhAnathI utpanna 72vAnA svabhAvavANo (1) che, (2) naha? -mAne pakSamai, tame yUM tuM - " mA pArthamA vyavadhAna thAya" - te ayuta sAlita thAya che. te mArIte - (1) jo te padArtha, potAnA nizcayajJAnane vyavadhAnathI utpanna karavAnA svabhAvavALo che, to - .............. vivaraNam ...... 66. kiM tarhi prabhUtAnyapi vyaktibhedApekSayA rUpajJAnAnyeveti / rUpaM hi samakamanekapramAtRvyaktibhirupalabhyamAnaM sarveSAM rUpajJAnameva janayati, na tu rasAdibhinnajAtIyajJAnamiti / / .......... 1. 'dityapyayuktam' iti ga-gha-pAThaH / 2. 'yadasau bhAvaH' iti ng-paatthH| 3. 'jJAnaM janane' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhakkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 412 - > sambhavApatteH, anyathaikasvabhAvatvavirodhAt / atannibandhanatve ca nizcayAnAM na tebhyastattattvavyavasthetyaphalA tatkalpanA / (108) evaM ca 'yathA zukteH zuktitve' itynudaache . vyArA . vyavadhAnasambhavasvabhAvastatastat sambhavatyeva sarvatra vyavadhAnam, na cenna sambhavatyeveti hRdayam / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathaikasvabhAvatvavirodhAt / ekasvabhAvo hi svapratyabhijJAnajanane vyavadhAnasambhavaikasvabhAvastadasambhavaikasvabhAvo vA, anyathA taccitrasvabhAvataiveti bhAvanIyam / atannibandhanatve ca-vivakSitabhAvAnibandhanatve ca nizcayAnAm / kimityAha-na tebhyaH-nizcayebhyaH tattattvavyavasthA-vivakSitabhAvatadbhAvavyavasthA iti-evaM aphalA-niSprayo - anekAMtarazmi . te ekasvabhAvI hovAthI, teno e svabhAva kAyama mATe banI raheze ane tethI to - sarvatra vyavadhAnathI ja nizcayajJAnane utpanna karavAnI Apatti Avaze. (2) jo te padArtha, potAnA nizcayajJAnane vyavadhAnathI utpanna karavAnA svabhAvavALo nathI, to dareka ThekANe tarata ja nizcaya jJAna thaI jaze, kaze vyavadhAna raheze ja nahIM... praznaH paNa eka ja padArtha, nizcayajJAnane kyAMka vyavadhAnathI utpanna kare ne kyAMka avyavadhAnathI utpanna kare - evuM mAnIe to ? uttaraH to to tene anekasvabhAvI mAnavAno prasaMga Avaze, kAraNa ke eka ja padArthane tame, (1) kyAMka vyavadhAnathI utpanna karavAnA svabhAvavALo, ane (2) kyAMka avyavadhAnathI utpanna karavAnA svabhAvavALo mAnyo. A rIte to enI citrasvabhAvatA ja siddha thaI... bauddha paNa te nizcayajJAnane vivakSitapadArthamUlaka mAnIe ja nahIM, arthAt te nizcayajJAnanI utpatti bhAvapadArthathI mAnIe ja nahIM, to to uparokta (te padArtha vyavadhAnathI utpanna karavAnA svabhAvavALo che ke nahIM... vagere) vikalpo nahIM Ave ne? syAdvAdI : paNa te nizcayajJAnanI utpatti to vastuthI ja mAnavI joIe, nahIMtara to te nizcayajJAna dvArA, vivakSita padArthanI pratiniyatarUpe vyavasthA siddhi ja nahIM thaI zake, kAraNa ke jo tenAthI utpanna thayo hoya, to ja te tenI vyavasthAno niyAmaka banI zake, paNa jo tenAthI utpanna na thayo hoya, to - anutpAdakarUpe to badhA padArtha samAna hovAthI - te vivakSita padArthano ja niyAmaka zA mATe? ane jo nizcaya dvArA padArthanI siddhi na thatI hoya, to samAropa thAya che ke nahIM - vyavadhAna vivaram . __67. vivakSitabhAvatadbhAvavyavastheti / vivakSitabhAvasya tadbhAvena-pratiniyataikasvarUpalakSaNena vyavasthAmaryAdA na syAt / / .... ++++++++ ++*** 2. "zuruvaM rUtyanu' ti --pAsa: . 2. draSTagaM 402tama pRSTham | rU. 'svarUpanagamanaM sarveSAM rUpajJAnameva banata' rUti 23-ra-pa4i: I For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 anekAntajayapatAkA ( tRtIya haraNameva bhavannItyA tadayogAt zuktikAyA apyakSajJAnena nIlAdivat tattvenaiva grahaNAt // itthamevedamiti cet, kathaM vyavadhAnasambhavaH ? tatastanizcayAnutpatteriti cet, saiva vyArA . janA tat-kalpanA, prakramAd vyavadhAnasambhavakalpanA / evaM ca sati 'yathA zukteH zuktitve' ityanudAharaNameva / kathamityAha-bhavannItyA-tvadarzanAnusAreNa tadayogAt, prakramAd vyavadhAnasambhavAyogAt / ayogazca zuktikAyA apyakSajJAnena-indriyajJAnena, nIlAdivaditi nidarzanam, tattvenaiva-zuktikAtvenaiva grahaNAt // itthamevedamiti cet tattvenaiva grahaNamityarthaH / etadAzaGkyAha-kathaM vyavadhAnasambhavaH ? / nahi tasya vyavadhAnajanakatvamityarthaH / tataH-zuktikAjJAnAt iMndriyajAt tannizcayAnutpatte:-zuktikAnizcayAnutpatteH vyavadhAnasambhavaH / iti cet, etadAzaGkyAha-saiva tAvat - anekAMtarazmi . thAya che ke nahIM vagere kalpanA ja nakAmI che. (Azaya : pUrvapakSI e siddha karavA mAMge che ke vastunA anityasvAdi aMzamAM samAropa thAya che - tenA mATe pramANAntara joIe, paNa have pramANAntarathI thatA nizcayathI paNa vastunI siddhi ja nahIM thAya, to pramANAntara paNa zuM kAmanuM?) sArAMzaH tethI nizcayajJAnane vastumUlaka ja mAnavuM joIe ane tethI te nizcayajJAna vastu dvArA vyavadhAnathI utpanna thaze ke avyavadhAnathI? ... vagere vikalpo yathAvasthita ja raheze. * bauddhamate chIpanA daSTAMtanI asaMgati (108) tethI tame je kahyuM hatuM ke, "chIpanuM grahaNa to chIparUpe ja thAya che, paNa pachI rajatano samAropa thavAthI chIpanAM nizcayajJAnanuM vyavadhAna thAya che" - te paNa asaMgata sAbita thAya che, kAraNa ke tamArA mate to AvuM udAharaNa ja aghaTita che... prazna : kema ? uttaraH kAraNa ke tamArA darzanane anusAre to vyavadhAna ja aghaTita che. te A rIte - indriyajJAna ( pratyakSa) dvArA nIla vagere padArthonI jema, chIpanuM paNa chIparUpe ja grahaNa thAya che. bauddha e to barAbara ja che, kAraNa ke ame paNa chIpanuM grahaNa to chIparUpe ja mAnIe chIe... syAdvAdIH jo tenuM chIparUpe grahaNa thaI ja jatuM hoya, to tenAM nizcayajJAnanuM vyavadhAna zA mATe thAya ? bauddha : chIpanAM indriyajJAna dvArA, tarata ja chIpanAM nizcayajJAnanI utpatti na thavAthI ja vacce vyavadhAna paDe che... -pati:. 2. traNathaM 402tai 98mAM rU. adhyakSajJAnena' kRti -paDhi: 4. "ndriya 2. "viM tvanu' ti jJAnAt trizayA' ta va -pATha: For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAyaR:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 414 tAvat kimiti cintyam / nizcayAntarotpAdAditi cet, kathamanubhavAntarAnnizcayAntarotpAdaH ? / tattatsvabhAvatvAditi cet, anubhavAntaravanna tasya tattvam, tattve vA tatastadutpAde vyavahAraniyamocchedaH / evaM hi nIlAnubhavajanyo'pi tannizcayaH pItAdyanubhavasya tatsvabhAva... ......... ...... vyAhyA nizcayAnutpattiH kiM-kena kAraNena iti cintyam / nizcayAntarotpAdAt-rajatanizcayotpAdAt iti cet, tannizcayAnutpattiH / etadAzaGkyAha-kathamanubhavAntarAt-zuktikA'nubhavarUpAt nizcayAntarotpAdaH-rajatanizcayotpAdaH ? tasya-zuktikA'nubhavasya tatsvabhAvatvAt-rajatanizcayotpAdanasvabhAvatvAt / iti cet, etadAzaGkyAha-anubhavAntaravat rajatAnubhavavadityarthaH / na tasya-zuktikA'nubhavasya tattvaM-zuktikA'nubhavatattvaM tattve vA-zuktikA'nubhavatattve vA tataH-zuktikA'nubhavAt tadutpAde-nizcayAntarotpAde / kimityAha-vyavahAraniyamocchedaH / enameva bhAvayannAha-evaM hItyAdi / evaM yasmAnnIlAnubhavajanyo'pi tannizcayaH-nIlanizcayaH - anekAMtarazmi .... syAdvAdIH amAre e ja vicAravuM che ke - chIpanAM indriyajJAnathI tarata ja chIpanA nizcayajJAnanI utpatti kema thatI nathI? bauddha : kAraNa ke chIpanA anubhavathI (=indriyajJAnathI) chIpano nizcaya na thatAM, rajatarUpa bIjA ja padArthano nizcaya thaI jAya che. syAdvAdI: paNa anubhava to chIpano thayo che, tenAthI rajatano nizcaya zI rIte thaI jAya? zuM ghaTAnubhavathI paTano nizcaya thAya che? bauddha chIpanA anubhavano 'rajatanizcayajJAnane utpanna karavAno svabhAva ja che, mATe tenAthI rajatanizcayanI utpatti thavAmAM koI bAdha nathI... syAdvAdI : to be moTA doSa Avaze ke - (1) rajAnubhavanI jema, chIpAnubhava paNa rajatanizcayane ja utpanna karato hovAthI - te paNa rajAnubhava jevo ja sAbita thatAM - tenI chIpAnubhavarUpatA ja nahIM rahe, athavA jo tene chIpAnubhavarUpa mAnI paNa lezo, to paNa (2) te chIpAnubhavathI jo rajatanizcayanI paNa utpatti mAnazo, to to badhA ja vyavahAronAM niyaMtraNano uccheda thaI jaze... prazna : zI rIte ? uttara sAMbhaLo - jema chIpanA anubhavathI paNa rajAnA nizcayanI utpatti thAya che, tema pItanA anubhavathI paNa nIlanA nizcayanI utpatti thaI zakaze, kAraNa ke pItAnubhavamAM paNa nIlanizcayane utpanna karavAno svabhAva kalpI ja zakAya che ane tethI to je nIlanizcaya kharekhara nIlAnubhavathI janya che, temAM paNa evI AzaMkA to ubhI ja raheze ke - "zuM A nalanizcaya pItAnubhavathI to 1. "patAnumava' ta -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 anekAntajayapatAkA (tRtIya: tayA tajjanyo'pi sambhAvyata eva, evamanyatrApIti na nyAyavidastato vyavahAre niyamataH pravRttiryuktA, sarvatrAzaGkA'nivRtteriti / (109) ne anivRttiH sarvatra bIjAbhAvAd vaidhahNa sAdharmyAsiddheH sAdhAcca samAropa iti / (110) yadyevaM sthiretarAdInAM kiM vyArahyA pItAdyanubhavasya tatsvabhAvatayA-nIlanizcayajananasvabhAvatayA tajjanyo'pi-pItAdyanubhavajanya:-api sambhAvyata eva, vijAtIyazuktikA'nubhavAd vijAtIyarajatanizcayopapatteH, evamanyatrApi-raktAdinizcaye iti-evaM na nyAyavidaH-puruSasya tataH-nizcayAd vyavahAre prastute niyamataH-niyamena pravRttiryuktA / kuto na yuktetyAha-sarvatra vikalpe utthApakaM prati AzaGkA'nivRtteH kAraNAt, na anivRttiH, AzaGkAyA iti prakramaH / kuta ityAha-sarvatra bIjAbhAvAtAzaGkAbIjAbhAvAt, kintu nivRttireva / prastutamevAha-vaidhahNa hetunA sAdhAsiddheH sarvatra / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-sAdhAcca samAropa iti / asti ca zuktikArajatayostadityabhiprAyaH // anekAMtarazmi nahIM thayo hoya ne? kAraNa ke je rIte judA evA chIpadarzanathI judo evo rajatanizcaya thaI zake che, tema pItAnubhavathI paNa nIlanizcaya thaI ja zake che" - AvI AzaMkA raktanizcaya vageremAM paNa thaze ja... ane AvI AzaMkAthI to, nIlano cAhaka vyakti nIla vize pravRti ja nahIM kare. A rIte badhe ja AzaMkAo thavAthI, nyAyane jANanAra vyaktinI, vyavahAramAM raktAdinA te te nizcayathI te te padArtha vize niyaMtraNapUrvaka thanArI pravRtti saMgata nahIM thAya, mATe lokavyavahArano uccheda thaze ja... svamatasamaMjasatAsAdhaka bauddhakRta avAMtarapUrvapakSa eka (109) bauddhaH badhe ja AzaMkAnI nivRtti na thAya evuM nathI, kAraNa ke AzaMkAnuM bIja amuka ja ThekANe che, sarvatra nahIM. tethI tyAM bIja nahIM hoya, tyAM AzaMkAnI nivRtti thaze ja... praznaH paNa AzaMkAnuM bIja amuka ja sthaLe che emAM niyAmaka zuM? uttara : jyAM sAdhamya hoya tyAM ja samAropa thAya che... chIpa ane cAMdInuM cAkacIkya vagerene AzrayIne sAdharma che ane tethI ja chIpAnubhavathI rajatanizcayarUpa samAropa thAya che... evuM sAdhamya pItAnubhava ane nIlanizcaya vacce nathI, kAraNa ke baMne videza che. tethI pItAnubhavathI mAtra pItanizcaya ja thaze, nIlanizcayarUpa samAropa nahIM - Ama, sarvatra samAropa na thavAthI niyata pravRtti paNa saMgata thaze ne amuka ThekANe samAropa paNa sAbita thaze. phalataH A samAropanA vyavaccheda mATe bIjA pramANonI pravRtti saphaLa ja thaI rahe... - pATha: 2. 'tayA nagoDa' ta -pAva: | 2. "nabhAvyataiva va0' ti -pAva: | rU. "1, nivRttaH' kRti - For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra:) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA sAdharmyaM kva vA teSAM grahaNaM yena asthirAdiSu tatsamAropaH ? sadRzAparAparotpattivipralambhAdayamiti cet, kimidaM sajAtIyetaraviviktaikasvabhAvAnAM bhAvAnAM sAdRzyam ? avyAbA *. etadAzaGkyAha-yadyevaM sthiretarAdInAM - nityAnityAdInAM kiM sAdharmyam ? lakSaNabhedAnna kiJcidityarthaH / kva vA teSAM grahaNam ? nityAnAmabhAvena tadayogAt yenAsthirAdiSu bhAveSu, 'Adi'zabdAdanAtmAdigrahaH tatsamAropaH- nityAtmAdisamAropaH ? sadRzAparAparotpattivipralambhAt kAraNAt ayam- nityAtmAdisamAropaH / iti cet, etadAzaGkyAha- kimidaM sajAtIyetaraviviktaikasvabhAvAnAM bhAvAnAmatyantavilakSaNAnAmityarthaH, sAdRzyam ? na 416 ... anekAMtarazmi * bauddhakRta samaMjasatAnuM unmUlana (110) syAdvAdI H tamArA uparokta kathanano sAra e che ke - jyAM sAdharma hoya tyAM samAropa thAya - A vize ame tamane kahIe chIe (1) chIpa-cAMdInI jema, zuM nitya-anitya vagerenuM sAdharmsa che ? nathI ja, kAraNa ke baMnenuM lakSaNa bhinna hovAthI baMne visadaza ja che, to pachI anitya padArthamAM nityano samAropa zI rIte ? athavA (2) jeno samAropa karavo hoya, tenuM pahelA jJAna thavuM jarUrI che, paNa nitya-sAtmA vagerenuM grahaNa zuM kadI thayuM che, ke jethI anitya-anAtmaka vagere padArthomAM teno samA2opa karI zako ? ane nitya padArtha to koI che ja nahIM ke jenuM grahaNa thaI zake... TUMkamAM; nitya-sAtmakatA vagerenuM (1) sAdharmsa, ke (2) jJAna na thavAthI, teono samAropa thavo bilakula saMbhavita nathI, to pachI samAropanA vyavaccheda mATe nizcayanI pravRtti zI rIte saMgata thAya ? bauddha : padArtha to anitya ja che, paNa uttarottara sadeza-sadeza kSaNanI utpatti thatI hovAthI, jIva bhoLavAI jAya che ane tethI ja anityAdi padArthamAM paNa nityatA-sAtmakatA vagereno samAveza karI bese che - A rIte samAropa saMgata ja che... syAdvAdI H A vize pahelA to tame e kaho ke, uttarottara kSaNanI sadezatA tame kyAMthI lAvI ? bauddha : paNa temAM vAMdho zuM ? syAdvAdI : are ! dareka padArtho sajAtIya ane vijAtIya baMnethI vyAvRtta ekasvabhAvavALA che, arthAt atyaMta vilakSaNa che, to pachI temAM sadezatA kyAM che ja, ke jene joIne bhrama thAya ! 1. 'sAmarthyam' kRti -pAi: / 2. 'taEsamAropa:' kRti -pATaH / rU. 'tyAtmAvi.' kRti dda-pAi: / For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja 417 anekAntajayapatAkA (tRtIya: (111) kathaM vA sadapyetat tadekagrAhiNA jJAnena gamyate ? teSAmeva tatsvabhAvatayA tathAgrahaNeneti cet, AkAlaM tadekagrahaNe kuto'yaM nabhasa AptavAdaH ? anekabhinnakAlabhAvagrahaNe caikenApati kSaNikatA / (112) tathAvidhabhAvAnubhavasAmarthyajanizcayAt ~ vyArA .... kiJcit / kathaM vA sadapyetat-sAdRzyaM tadekagrAhiNA teSAM-bhAvAnAmekagrahaNazIlaM tadekagrAhi tena jJAnena gamyate, tadanekagrahaNanAntarIyakatvAt tadavagamasya? ne gamyata ityarthaH / teSAmevetyAdi / teSAmeva bhAvAnAM tatsvabhAvatayA-sadRzasvabhAvatayA tathAgrahaNena-sadRzagrahaNena iti ced gamyate / etadAzaGkyAha-AkAlaM-yAvadapi kAlastAvadapi, sarvakAlamityarthaH, ekagrahaNe sati kuto'yaM 'teSAmeva tatsvabhAvataye'tyAdilakSaNaH nabhasaH AkAzAt AptavAdaH ? anekabhinnakAlabhAvagrahaNe caikena, prakramAt jJAnena / kimityAha-apaiti kSaNikatA bhAvAnA anekAMtarazmi ... (111) athavA, yathAkathaMcit te bhAvonuM sAdezya mAnI paNa lo, to paNa prazna e thaze, ke pratyakSa to mAtra eka padArthane grahaNa karavAnA svabhAvavALuM ja che, to AvA pratyakSathI aneka bhAvomAM rahela sAdRzya zI rIte jaNAya? kAraNa ke aneka bhAvonAM grahaNa vinA teomAM rahela sAdezyanuM grahaNa na ja thaI zake... phalataH sAdaDyuM paNa nahIM ja jaNAya ane jo sAdazya nahIM jaNAya, to te vyaktine vipralaMbha zI rIte thaze? bauddhaH eka jJAnathI eka ja kSaNanuM grahaNa thAya, paNa temAM anya kSaNonuM sAdRzya raheluM che - te teno svabhAva ja che. eTale te kSaNanuM grahaNa thatAM tenA svabhAvarUpa sAdRzyanuM paNa grahaNa thaI ja jAya. syAdvAdI: paNa te kSaNamAM anya kSaNonuM sAdazya raheluM che te teno svabhAva che' - e vAta ja zI rIte nizcita thaI ? haMmezAM eka ja vastunuM grahaNa thatuM hoya to badhA vaccenA sadazyano nirNaya paNa kevI rIte thAya? bauddha : AptavacanathI... syAdvAdIH tamArA AptapuruSe paNa A nirNaya zI rIte karyo? ane jo haMmezA eka ja vastunuM grahaNa thAya che tema na mAnatAM, eka jJAna, aneka bhinnakAlIna kSaNonuM grahaNa kare che (ane tethI sAdezyasvabhAvano nirNaya thAya che, ema kahezo, to te jJAna kSaNika na rahevAthI kSaNikavAdano vidhvaMsa thaze ! (112) bauddhaH paraMtu saMtAnaparaMparAnI chellI kSaNe thayela anubhavanAM vIryathI janya nizcayathI 1. pUrvamudrite tu 'tadenaka' ityatra presdossH| 2. 'nAvagamyata' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ....... thaR:). vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA tadavagamyata iti cet, na yuktamasyemAmakramAgatAmavagamazriyaM pratipattuM tatpUrvakSaNAnAM ca A vIdhyA .. miti / tathAvidhetyAdi / tathAvidhabhAvAnubhavasAmarthyajanizcayAt, santAnapravRttyA antyakSaNabhAvAnubhavavIryotpannanizcayAditi bhAvaH, tat-sAdRzyamavagamyate / iti cet, etadAzaGkyAhana yuktamasya-nizcayasya imAmakramAgatAmanvayAbhAvena avagamazriyaM pradIrghatayA visadRza -- anekAMtarazmi ... sAdezyano bodha mAnI laIe to? Azaya e che ke, hathoDA vagere sahakArInA saMparkathI, ghaTAdithI je ThIkarA vagere vilakSaNa kAryo utpanna thAya che, teone jovArUpa anubhava karIne, pramAtA sAdRzya karI le che ke, ghaDAnI pahelI badhI ja kSaNomAM saeNdazya che - A rIte ghaTaparaMparAnA caramakSaNIya anubhavavIryathI thayela nizcayathI, sAdezyano bodha thaI jaze... have to doSa nahIM ne? syAdvAdIH tamAruM kathana ayukta che, kAraNa ke pUrvokta anubhavavIryajanya nizcaya, te tyAre ja pUrvekSaNonI sadazatAno vyavasthApaka banI zake, ke jayAre pUrvekSaNagrAhaka jJAnaparaMparAno tene khyAla hoya... praznaH evuM kema ? * uttaraH kAraNa ke, pUrvakSaNagrAhaka AkhI jJAnaparaMparAno khyAla hoya, to ja te nizcaya jaNAvI zake ke, dareka jJAnamAM padArtha sarakho jaNAya che, mATe tadviSayabhUta padArtha sadeza che... mATe pahelA jJAnaparaMparAno avagama hovo jarUrI che... prazna : to bhale ne pahelA teno avagama karI le. uttara : paNa te ja to aghaTita che, kAraNa ke bauddhamate te dareka jJAnakSaNo visadeza ja rahe che 68. 'santAnapravRttyA antyakSaNabhAvAnubhavavIryotpannanizcayAditi bhAva iti / santAne pravRtto yo'sAvantyakSaNastasya yo'sau bhAva:-svarUpaM tasya yo'sAvanubhavastavIryeNotpanno yo'sau nizcayastasmAt / ayamatra bhAva:-yadA ghaTAdermudgarAdisahakArisamparkAt kapAlAdivilakSaNakAryotpattirbhavati tadA pramAtA tadavalokya pAzcAtyakSaNAnAM sAdRzyaM nizcinotIti / / ja bAkI jo sAdezya na hota, to AvA vilakSaNa kAryonI utpatti tyAre paNa dekhAta, je dekhAtI nathI... & visadazatAthI grahaNAbhAva kema thAya ? tenuM kAraNa ApaNe praznottarathI samajavA prayatna karIe - bauddhaH pUrva-pUrva kSaNonA saMskAra uttarottarakSaNomAM Ave che, tethI caramakSaNIya jJAnakSaNane, pUrvajJAnakSaNomAM sadezapadArthanuM grahaNa thayuM hatuM te khabara paDe che... syAdvAdI : tame niranvaya nAza mAnyo hovAthI saMskAra paNa saMbhavita nathI, e ame kahI gayA chIe... 2. 'sAmarthanananazcayAta' ta -pATa: 2. 'vIDuitpanna ' ta paDhi: rU. "pArthatayA viza0' ti gha-pAThaH, Ga-pAThastu 'pradIrghatayA visadRza0' iti, pUrvamudrite tu 'pradIghArthatayA' iti pAThaH, atra tu H-D-pratAnusAreNa shuddhpaatthsNnyaasH| For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419 < ( tRtIya: nyAyatastadbIjAbhAva uktaH / ( 113 ) tathA'nubhavasiddhatvAt sarvaM bhadrakamiti cet, na anekAntajayapatAkA vyAkhyA bodharUpAM pratipattuM yadAha kazcit "asatsaGgAd dainyAt prakhalacaritairvA bahuvidhairasadbhUtairbhUtiryadi bhavati bhUterabhavaniH / sahiSNoH sadbuddheH parahitaraitasyonnatimataH parA bhUSA puMsaH svavidhivihitaM vlklmpi||' svavidhizca kSaNikasya parato nirapekSiteti bhAvanIyam / tatpUrvakSaNAnAM ca - vivakSitakSaNabhAvAnubhavapUrvakSaNAnAM ca nyAyataH - nyAyena niranvayanazvaratayA tdbiijaabhaavH-vivkssitkssnnvInAmAna 3: prAp 'nityanityavastunirUpaLA''dhivAre 'Anta' kRtyAvinA pratyena / tathetyaadi / tathA'nubhavasiddhatvAt sadRzatvena anubhavasiddhatvAt kAraNAt sarvam asmaduktaM * anekAMtarazmi .. ane teomAM koI anugata (anvayI) tattva na hovAthI teo vikharAyelI ja rahe che - AvI visadaza + chUTI-chuTI jJAnaparaMparAne te nizcaya zI rIte jANI zake ? koIke kahyuM che ke - "durjanonA saMgathI, dInatAthI, luccAnA AcaraNa... vagere ghaNA prakAranAM khoTA AcaraNothI jo vibhUti thatI hoya, to enA karatAM vibhUti na thAya te ja sAruM che, kAraNa ke sahiSNu, sArI buddhivALA, parahitamAM rata, unnativALA, puruSanI to potAnAM bhAgyathI maLeluM valkala (=vRkSanI chAlathI baneluM vastra) paNa pa2mabhUSA che.' prastutamAM Ano bhAva e che ke, khoTA-khoTA tarkothI 'sAdazya'nI siddhi ka2vI enA badale to potAnA bhAgyathI (=niranvaya kSaNikatAnI mAnyatAthI) maLelI 'visadazatA' ja pa2ma bhUSaNa che - Ama, jJAnaparaMparA visadeza hovAthI, nizcaya dvArA teonuM grahaNa saMbhavita ja nathI. bIjI vAta, vivakSita aMtyakSaNIya padArthanA anubhavanI je pUrvakSaNo (=pUrvakSaNIya jJAnaparaMparA) che, teo kharekhara to niranvaya naSTa thaI jAya che, tethI vivakSita kSaNe to teonuM aMzataH paNa bIja nathI, arthAt koI paNa aMze astitva nathI, to pachI A nizcaya teonuM grahaNa zI rIte karI zake ? sArAMza H nizcaya te pUrvakSaNIya jJAnaparaMparAne jANI zakato nathI ane na jANI zake to te zI rIte kahI zake ke jJAnakSaNonI viSayabhUta vastu ekasarakhI che. mATe nizcaya dvArA paNa sAdRzyanI vyavasthA azakya che... (113) bauddha : paNa ghaTanI te kSaNo to sadaMzarUpe anubhavasiddha che, teno niSedha tame zA mATe karo cho ? * A badhuM kathana bIjA adhikAramAM "ekAMtanityane to koI apekSA hotI nathI" - vagerethI kahyuM che... 2. 'amavanuM bhUyAt' tyartha: / rU. 'ratasyAnnatimata:' kRti 6-pAna: / 1. 'yathADaDada Rzcit' kRti -pA: / 4. zivarinI / . 270tama pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 420 khalvanubhava ityeva tattvavyavasthAhetuH, nyAyabAdhitasya tadanupapatteH, asya coktavatryAyabAdhitatvAt, kSaNikatvena tathA'sambhavAcca / (114) etena 'yatra tu pratipatturbhrAntinimittaM nAsti tatraivAsya darzanAvizeSe'pi pAzcAtyo nizcayo bhavati samAropanizcayayo bhadrakam / iti cet, etadAzaGkyAha-na khalu-naiva anubhava ityeva etAvatAuMzena tattvavyavasthAhetuH / kathaM netyAha-nyAyabAdhitasya anubhavasya tadanupapatteH-tattvavyavasthAhetutvAnupapatteH nItyA dvicandrAnubhavAdau tathA'bhyupagamAditi / yadi nAmaivaM tataH kimityAhaasya ca-prakrAntasadRzAnubhavasya uktavat-yathoktaM tathA nyAyabAdhitatvAt / kSaNikatvena hetunA tathA-pradIrghabodhAnubhavarUpeNa asambhavAcca / tathAhi nizcayAnubhavo'pi kSaNika eveti bhAvanA / etenetyAdi / etena-anantaroditena vastujAtena 'yatra tu pratipattuontinimittaM nAsti, tatraivAsya darzanAvizeSe'pi pAzcAtyo nizcayo bhavati, samAropanizcayayorbAdhyabAdhakabhAvAt' ...... ... anekAMtarazmi syAdvAdIH kAraNa ke mAtra anubhava thato hoya teTalA mAtrathI tattvanI vyavasthA na thaI jAya... anubhava to be caMdrano paNa thAya che, to zuM be caMdro mAnI levAnA? bilakula nahIM, kAraNa ke nyAyabAdhita anubhava te tattvavyavasthAnuM kAraNa nathI. bauddhaH paNa A saMdazatAno anubhava kyAM jAyabAdhita che? syAdvAdIH are! uparokta kathanathI to sadazatAno anubhava paNa nyAyabAdhita ja soMbita thAya che... vaLI, bauddhamate, tevo saMdazatAno anubhava saMbhavita paNa nathI, kAraNa ke teonA mate paramArthathI to anubhava kSaNika ja che, jayAre sadazatAno anubhava to tyAre ja thaI zake, ke jyAre anekakSaNa sudhI pradIrdha (lAMbA) bodhano anubhava thato hoya... (kAraNa ke dIrghabodha hoya, to ja te, te te kSaNagata padArthonI sadazatA pArakhI zake...) niSkarSa A rIte sadezatA ja aghaTita hovAthI, samAropanuM astitva paNa asaMbhavita banaze ane tethI to tenA vyavaccheda mATe nizcayanI pravRtti paNa asaMgata Tharaze... - pUrvapakSagata anya mAnyatAno nirAsa - (114) tethI tame je kahyuM hatuM ke - "je padArtha vize bhrAntinuM kAraNa na hoya, te padArtha vize to yadyapi zukti jevuM ja darzana hovA chatAM, yathArtha nizcaya thaI jAya che, samAropa nahIM, kAraNa ke ja A badhuM kathana graMthakArazrI bauddhanI mAnyatA pramANe ja kare che, potAnA mate to tAdaza anubhava yathArtha ja che, paNa bauddhanI mAnyatA pramANe te nyAyabAdhita bane che ane mATe ja bauddho tene tattvavyavasthAnuM kAraNa na mAnI zake... 2. "nityavicandrA' kRti va-pAd: I 2. "pArthavIdhA' ti gha-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH barbAdhyabAdhakabhAvAt' iti yaduktaM tadapi pratyuktameva, sarvathaikasvabhAvatve vastuno darzane cetthamabhidhAnAyogAt, ekatra bhrAntinimittarsambhave sarvatra tadApatteH, tattadekasvabhAvatvatattvAt, anyathA yatra bhrAntinimittaM na, yatra cAstyanayoH kathaJcid bheda iti balAt tadanekasvabhAvatA, (115) zuktikAdAvapi tanniyamAbhAvAcca, 'atannibandhanatve ca .............. vyAkhyA ............. iti yaduktaM tat kimityAha-tadapi pratyuktameva / kathamityAha-sarvathaikasvabhAvatve vastuno bAhyasya darzane ca tasya itthaM-yathoktaM tathA'bhidhAnAyogAt / ayogazca ekatra-vastuni bhrAntinimittasambhave sati sarvatra tadApatteH-bhrAntinimittasambhavApatteH / Apattizca tattadekasvabhAvatvatattvAt tasya-vastuno bhrAntinimittasambhavaikasvabhAvatvarUpatvAt / anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame yatra-vastuni bhrAntinimittaM na ghaTapaTAdau, yatra cAsti zuktikArajatAdau anayo:-vastunoH kathaJcit svabhAvabhedaH, vastvabhede'pi svasattAbheda iti-evaM balAt tadanekasvabhAvatA tasya-vastunaH sAmAnyena anekasvabhAvatA / tadekAntaikasvabhAvatve tu naitadupapadyata iti / ....... manetirazmi ..... samAropa ane nizcayano bAdhya-bAdhakabhAva che" - te saMpUrNa kathananuM nirAkaraNa jANavuM, kAraNa ke bAhya padArtha to tamArA mate sarvathA ekasvabhAvI che ane tethI te padArthanA darzana aMge uparokta kathana na ghaTI za... prazna : 25 ? uttaraH kAraNa e ke vastu to sarvathA ekasvabhAvI hovAthI, jo eka vastumAM bhrAntinuM nimitta mAnazo, to ghaTa-paTAdi badhI ja vastuomAM brAntinuM nimitta mAnavuM paDaze. tethI jevI chIpavastu haze tevI ja ghaTAdi vastu siddha thaze - eTale temAM paNa bhrAnti thaze. bauddha : brAntinuM nimitta badhe na mAnIe, paNa mAtra zukti-rajata vagere sthaLe ja mAnIe to? syAdvAdI : to to ghaTAdi ane chIpAdi vastuono kathaMcit svabhAvabheda mAnavo paDaze ane tethI to balAtu anekasvabhAvatA mAnavI paDaze, kAraNa ke vastu (1) vastutvena ekasvabhAvavALI che, ane (2) zukti aMze brAntine utpanna karavAnA svabhAvavALI ane ghaTAdi aMze bhrAntine utpanna na karavAnA svabhAvavALI - ema anekasvabhAvavALI siddha thaze... paNa evuM to tamane ISTa nathI, isata: uparota thina asaMgata 4 thaze... bIjI rIte ekAnekasvabhAvatAnuM ApAdana - ............. 3. 409tama pRSTham / 4. 'bhAvatve naita0' iti 1. 409tama pRSTham / 2. 'sambhave'pi sarvatra' iti k-paatthH| Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) nizcayAnAM na tebhyastattvavyavasthA' ityuktam // ( 116 ) evaM ca yatra svata eva nizcayaH sa pratyakSaH, yatra tu na so'numeya iti ja vyAvyA X upapattyantaramAha- zuktikAdAvapi - zuktikA - rajatAdau api tanniyamAbhAvAcca, prakramAd bhrAntinimittasambhavasvabhAvatvaniyamAbhAvAcca, balAt tadanekasvabhAvateti vartate / tathAhi-na zuktikAdAvapi sarvasya samAropa eva kasyacid darzanAnantaraM zuktikAnizcayaH, aparasya tadA tatraiva samAropa iti naitadekAntaikasvabhAvatve vastuna iti bhAvanIyam / atadityAdi / tat-vastu nibandhanaM-kAraNaM yeSAM te tannibandhanAH, na tannibandhanA atannibandhanAstadbhAvastasminnatannibandhanatve cAMvastunibandhanatva ityarthaH / keSAmityAha-nizcayAnAM na tebhyaH- nizcayebhyastattattvavyavasthAvastutattvavyasthA ityuktaM prArk // evaM ca yatra - aMze vastujJAnasambandhini nIlAdau svata eva nizcayaH samAropavyavaccheda* anekAMtarazmi (115) chIpa vageremAM paNa badhAne samAropa nathI thato, paNa koIkane ja thAya che. koIkane to vaLI chIpanA darzana pachI tarata ja chIpano nizcaya thaI jAya che - A rIte eka ja chIpa badhAne bhrAntinimitta utpanna kare evuM nathI, arthAt koIkane bhrAntinuM nimitta na paNa utpanna kare, paNa e badhuM ekAMta ekasvabhAvI mAnavAmAM na ghaTe... phalataH anekasvabhAvanI Apatti Ave ja... bauddha : paNa te nizcayanAM kAraNa tarIke vastune mAnIe ja nahIM, to to anekasvabhAvanI Apatti nahIM Ave ne ? Azaya e che ke, jo te nizcayane vastumUlaka mAnIe, to vastuno bhrAntinimittane AzrayIne rajatanizcayajananasvabhAva ane anyathA (=bhrAntinimitta vinA) zuktinizcayajananasvabhAva Ama, eka ja vastunA judA judA anekasvabhAva mAnavA paDe, paNa nizcayanI utpatti jo vastuthI mAnIe ja nahIM, to to judA-judA nizcayajananasvabhAve tenA anekasvabhAva nahIM mAnavA paDe ne ? + - vivaraNa - vivecanasamanvitA bAlA 422 syAdvAdI : paNa nizcayajJAnanI utpatti to vastuthI ja mAnavI joIe, nahIMtara to te nizcayajJAna dvArA vivakSita padArthanI pratiniyatarUpe vyavasthA ja nahIM thaI zake, e badhuM ame pahelAM ja kahI gayA. niSkarSa H jo vastumUlaka mAnazo to anekasvabhAvanI Apatti yathAvasthita ja raheze, ane te to tamane iSTa nathI, mATe tamAruM uparokta kathana (=vastu kyAMka bhrAntine utpanna karavAnA svabhAvavALI ane kyAMka nahIM) te asaMgata ja sAbita thaze... < * pratyakSa-anumAnanI vAstavika vyavasthA (116) (1) jJAnanI viSayabhUta vastunA nIla vagere je aMzamAM, samAropanA vyavaccheda vinA 1. 'vADavastu.' kRti -pAi: / 2. 4oratamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka * 423 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH sannyAyaprAptiH, anyathA'samaJjasatvAt / (117) na caivaM savikalpakapratyakSavAdino'pyanekasvabhAvatvAd vastunaH kSayopazamavaicitryeNa tathAnizcayapravRttau kazcid doSaH, nirupacaritatannibandhanabhAvAt / dRzyate ca kathaJcidekatraivaikAnekapramAtrapekSaH zabda-liGgA vyArA ... ............... mantareNa sa pratyakSouMzaH, yatra tu nAnityatvAdau so'numeya iti sanyAyaprAptiH / kuta ityAhaanyathA'samaJjasatvAdityetacca nidarzitamasakRt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-na caivaM savikalpakapratyakSavAdino'pi vAdino'nekasvabhAvatvAd vastunaH kSayopazamavaicitryeNa hetunA tathAnizcayapravRttau anantaroditakrameNa kazcid doSaH / kathaM na doSa ityAha-nirupacarita anekAMtarazmi . svataH ja nizcaya thaI jAya che, te aMzanuM pratyakSa' kahevAya che... (2) jJAnanA viSayabhUta vastunA anityatva vagere je aMzamAM, samAropanA vyavaccheda vinA svataH ja nizcaya nathI thaI jato, te aMzanuM "anumAna thAya che, arthAt te aMza anumAnathI jJAta thAya che. A rIte ja pratyakSa-anumAnanI vyavasthA mAnavI joIe, nahIMtara to uparokta rIte badhI ja asamaMjasatAo UbhI raheze... praznaH to pachI AvI nirdoSa vyavasthA bauddha kema nathI mAnato? uttaraH kAraNa ke tema mAnavAmAM (1) vastunA aneka aMza kalpavA paDe che, (2) pratyakSa niraMza vastunA grAhakarUpe siddha nathI thatuM, (3) anumAna samAropano vyavaccheda karI anityasvAdiviSayaka sAbita thaze - A badhuM bauddhanA siddhAMtathI viruddha che, arthAt e badhuM mAne to svasiddhAMtavirodha ane na mAne to pUrvokta asamaMjasatA ! niSkarSa H tethI nirvikalpapratyakSavAdImate aneka pramANavAdanI asaMgati raheze ja. - savikalpamate anekajhamANavAdanI yathArthatA : (117) je loko pratyakSane savikalpa mAne che, temanA mate vastu anekasvabhAvI hovAthI, judA judA kSayopazamane AzrayIne, vastunA judA judA aMzanuM pratyakSa-anumAna vagere rIte nizcaya thavAmAM koI doSa nathI... | (Azaya syAdvAdI, vastune anekasvabhAvI mAnato hovAthI, koIne nizcaya, koIne bhrAntijanakatA vastumAM ghaTe che... vaLI, kSayopazamavaicitryathI paNa te ghaTI zake che ane tethI bhrAntinA vyavaccheda mATe anumAnanI pravRtti paNa saphaLa che... ane emAM jJAna, vastunimittaka hovAthI vastutattvavyavasthA paNa jJAnathI thaI zakaze... For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fdhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 424 'dhyakSaiH pratItibhedaH / tathAhi-atra nikuJja vahnirastIti zabdatastathAvidhadezamAtrAvacchinnamagnisAmAnyaM pratIyate, dhUmadarzanAt tu viziSTadezAvacchinnastadvizeSaH, adhyakSatastu viziSTataro jvAlAdirityAgopAlAGganAprasiddhatvAdatyAjya eSa iti / (118) evaM che cAhyAM . tannibandhanabhAvAt, vAstavapravRttinibandhanabhAvAdityarthaH / amumevArthamupadarzayati dRzyate cetyAdinA / dRzyate ca kathaJcidekatraiva-vastuni ekAnekapramAtrapekSaH zabda-liGgA-'dhyakSaiHAgamA-'numAna-pratyakSaiH pratItibhedaH / tathAhi-atra nikuJja vahnirastIti zabdataH-zabdAt tathAvidhadezamAtrAvacchinnaM sat agnisAmAnyaM pratIyate, dhUmadarzanAt tu viziSTadezAvacchinnastadvizeSaH-agnivizeSaH pUrvasAmAnyApekSayA adhyakSatastu-pratyakSeNa punarviziSTataro jvAlAdiH pratIyata ityAgopAlAGganAprasiddhatvAt kAraNAdatyAjya eSaH-pratItibheda iti / ...... ......anekAMtarazmi ... vaLI, pItAdidarzanathI nIlAdinizcayanI AzaMkA vagere na rahevAthI nizcayajanya pravRtti paNa ghaTI jaze...) prazna : zuM uparokta doSa ahIM nahIM Ave ? uttaraH nA, kAraNa ke pratyakSa vagerenI pravRtti mATe je kAraNo joIe, te kAraNo to ahIM vAstavikarUpe (=nirUpacaritarUpe) vidyamAna che... prazna : kaI rIte ? uttara : juo - kathaMcit eka ja vastumAM, eka ke ghaNA pramAtAone AzrayIne (1) zabda, (2) liMga, (3) pratyakSa vagere judA judA nimittathI judI judI pratIti spaSTapaNe anubhavAya che. te A pramANe - . (1) koI kahe ke - "ahIM jhADIomAM vahni che" - evA zabdo sAMbhaLavAthI, teTalA dezabhAgane AzrayIne agnisAmAnyano bodha thAya che - Ane Agama(zabda)pramANa kahevAya che. (2) vaLI, dhUmADAne jovAthI to viziSTa bhAgane AzrayIne agnivizeSano bodha thAya che. pUrve teno sAmAnyathI bodha thayo hato, jyAre dhUmADAne jovAthI viziSTa bodha thAya che. vaLI, ArTa izvana saMyukta ema viziSTa agnino paNa bodha thAya che... - Ane anumAnapramANa kahevAya che... (3) vaLI, jyAre sAkSAt pratyakSathI ja agnine joI le, tyAre to tenI jvALA vagere ekadama spaSTapaNe pratIta thAya che - Ane pratyakSapramANa kahevAya che. AvI judI judI pratItio gopAla-aMganA sudhI badhAne avirodhapaNe anubhUta che. tethI te pratItiono tyAga apalopa bilakula yogya nathI... 2, "va ta raiva' rati -paTi: I For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 anekAntajayapatAkA (tRtIya ca sanyAyasiddhe pramANAnAM vastuviSayatve yaduktaM purastAt 'nahyanya evAnyopakArako nAma' ityAdi, tadayuktameva, paramArthato nirviSayatvAt / na ca vastvapi tadekamanekadharmopakArakazaktimadiSyate jainaiH, ekAnekasvabhAvatvAbhyupagamAt pRthagbhUtadharmyasiddheriti kRtamatra prasaphena che - cIrahyAM che evaM ca sannyAyasiddhe sati pramANAnAM pratyakSAdInAM vastuviSayatve yaduktaM purastAt-pUrvapakSagranthe 'nahyanya evAnyopakArako nAma' ityAdi / tat kimityAha-tadayuktameva / paramArthato nirviSayatvAt tasyoktasya / na cetyAdi / na ca vastvapi tadekaM sat anekadharmopakArakazaktimadiSyate, vaizeSikairiva jainaiH / kuta ityAha-ekAnekasvabhAvatvAbhyupagamAt kAraNAt pRthagbhUtadharmyasiddherdharmadhamisvabhAvatvAd vastuna iti kRtamatra prasaGgena // ... anekAMtarazmi ... (118) A rIte savikalpavAdImate, vastune viSaya banAvavAmAM jyAre badhA ja pramANo yuktiyuktarUpe sAbita thAya che, tyAre tame pahelA je kahyuM hatuM ke "bIjA dharmo para upakAra karanArI zaktio alaga na mAnI zakAya" - te badhuM ja kathana ayukta Thare che, kAraNa ke te badhuM ja kathana nirviSayaka che, arthAt ame tevuM kazuM mAnatA nathI, to pachI te dUSaNono amArA para Aropa mUkIne tadviSayaka dUSaNo zI rIte lagADI zakAya? praznaH zuM tame tevuM kazuM mAnatA nathI? uttaraH nA, kAraNa ke vaizeSikonI jema eka ja vastu anekadharmo para upakAra karanArI zaktivALI che - evuM ame nathI AhetA... jo tevuM kahetA hota, to tame kahI zakata ke - "dharmo para upakAra karanArI zakti alaga ane vastu alaga evuM na mAnI zakAya... vagere." prazna : to tame zuM mAno cho ? uttaraH ame vastune ja ekAnekasvabhAvI mAnIe chIe. tethI amArA mate zaktiothI sAva judo dharmI ja asiddha che, kAraNa ke te vastu ja dharma-dharmIsvabhAvavALI che, mATe dharmAne judo na mAnI zakAya evI salAha ApavAnI koI jarUra nathI... have A prasaMgathI saryuM... niSkarSa savikalpamate anekapramANavAdanI avirodhapaNe saMgati thAya che... vaizeSiko, dharma-dharmIne sarvathA bhinna mAne che, eTale temane dharma-dharma vacce saMbaMdha mAnavo paDe, tenA mATe dharmomAM zakti mAnavI paDe (athavA to te saMbaMdha ja zakti...) vaLI, te zakti dharmothI bhinna mAnavI paDe, temAM anya koparaze... e badhI Apatti Ave. (jo zakti abhinna mAne, to dharmane ja abhinna mAnI levAmAM zuM vAMdho ? e Apatti Ave.) jaino to dharma-dharmano kathaMcit abheda mAnatAM hovAthI e doSa ja nathI (te AgaLa jaNAve che.) 2. ra60tama pRSTham ! 2. ra60tama pRSTham | For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 426 (119) yaccoktam-'samAropa-nizcayayorbAdhyabAdhakabhAvAt' iti etadapyayuktam, paranItyA samAropanizcayayorbhedAsiddheH samAropasyApi nizcayatvAt, tadabhAvabhAvitvasya cobhayatrAvizeSAt / (120) paurvAparyasya cAniyAmakatvAt kvacit tasyApi tulyatvAt, ..... ................ vyAkhyA ................. ___ yaccoktamadhikRtapUrvapaH-'samAropa-nizcayayorbAdhyabAdhakabhAvAt' ityetadapyayuktam / kathamityAha-paranItyA samAropa-nizcayayorbhedAsiddheH / asiddhizca samAropasyApi zuktikAdau rajatAdirUpasya nizcayatvAt / tathAhi-zuktikAyAM rajatanizcaya eva samAropa; tadabhAvabhAvitvasya ca-zuktikAdyabhAvabhAvitvasya 'ca'zabdAt tadanubhavopAdAnatvasya ca ubhayatra-samArope nizcaye .......... manetirazmi .... ne bauddhamate samAropa-nizcayanI bAdhya-bAdhatAnuM nirAkaraNa : (118) tame 4 yuM tuM - "samAropa bhane nizcayano pAdhya-pAyabhAva che- te 55 // ayukta che, kAraNa ke tamArA mate to samAropa-nizcayano bheda ja asiddha che. pauddha : rIta? syAdAdIH kAraNa ke tamArA mate nizcaya ja samAroparUpa bane che. te A rIte - zuktimAM thatAM rajAnA nizcayane ja tame samAroparUpa mAnyo hovAthI, samAropa te nizcayarUpa ja sAbita thaze... bauddhaH e rajatanizcaya kharo, paNa te rajatanA abhAvamAM thato hovAthI, te nizcaya nathI samAropa 37 rAta! syAdvAdIH nA, te nizcayarUpa ja che, kAraNa ke (1) zukti to kSaNika hovAthI bIjI kSaNe teno abhAva thAya che ane tyAra pachI ja nizcaya-samAropanI pravRtti thAya che. Ama chIpanA abhAvamAM utpatti thavI te to nizcaya-samAropa baMnemAM samAna che, ne (2) nizcaya ke samAropanI utpatti zuktinA nirvikalpAnubhava pachI ja thAya che... tethI anubhavarUpa je upAdAnakAraNa nizcayanuM che, te ja upaahaan||25smaaropmuNch. mAma, upAhAna maMzane saIne 59 // ne samAna cha... | (bhAvArtha : syAdvAdI kahe che - ema to zuktinizcaya paNa zuktinA abhAvamAM ja thAya che. ......... ..* vivaraNam ...... 69. zuktikAdyabhAvabhAvitvasya ceti / vinaSTe hi zuktikAkSaNe na tadgocara: samAropo nizcayo bhavatIti / / 70. tadanubhavopAdAnatvasya ceti / zuktikAgocaranirvikalpakAnubhavAnantaraM nizcaya: samAropo vA jAyata iti / / 1. 4,09tamaM pRSTham / 2. 'vA niyAmaka0' iti g-paatthH| 3. 409tama pRsstthm| 4. 'kSaNe nAgocaraH' iti ka pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 anekAntajayapatAkA (tRtIya anityAdipratipattAvapi punarnityAdinizcayopalabdheH, vastuna eva pAramparyeNa tadbhAvAt, ja vyArA .... ca avizeSAt / napatrAnyat samAropasyApyupAdAnam, api tvadhikRtAnubhava eva paurvAparyasya ca-pUrvaM pazcAnnizcaya ityevambhAvasya ca aniyAmakatvAd bhedaM prati, tathA kvacit tasyApipaurvAparyasya tulyatvAt / etadevAha-anityAdipratipattAvapi satyAM tathAgatavacanAdeH punanityAdinizcayopalabdheH kapilAdivacanAdervastuna eva sakAzAt tasyAH-nityAdinizcayopalabdheH pAramparyeNa bhAvAt-tadAzrayatvAd vacanapravRtteH / yadvA vacanamantareNApi svata eva kvacidevambhAvAt / tathAhi-vastunyanityatvavikalpo'pi bhavati, nityatvavikalpo'pi bhavatIti ~ anekAMtarazmi ... kAraNa ke zukti kSaNika che, nirvikalpa pachI nizcaya thavAnI kSaNe te nAza pAmI gaI hoya che. eTale nizcaya-samAropa baMnenI abhAvamAM ja utpatti thAya che. bIjI vAta, ekane zaktithI rajatanizcaya thayo ane bIjAne zuktithI zuktinizcaya thayo. AmAM ekane samAropa che ane bIjAne nizcaya che, evo bheda karavo zakya nathI. kAraNa ke, baMnemAM upAdAna zuktianubhava ja che...) phalataH bauddhamate nizcaya-samAropamAM koI ja pharaka nathI. pUrvAparabhAva paNa bhedasAdhaka nathI ? (120) bauddha: paNa samAropa to pahelA thAya che ane nizcaya pachI thAya che, to pachI bheda kema na ghaTe ? syAdvAdIH A pUrvAparabhAvane paNa baMnenA bhedano niyAmaka tarIke na mAnI zakAya, kAraNa ke baMnemAM pUrvAparabhAva paNa tulya che, arthAt dareka ThekANe pahelA samAropa ja thAya evuM nathI, nizcaya paNa thAya che ane pachI ja nizcaya thAya evuM nathI, samAropa paNa thAya che. phalataH baMne pUrva paNa banI zake ane baMne apara paNa banI zake - Ama pUrvAparabhAva to baMnemAM tulya ja che. bauddha : paNa pahelA nizcaya thAya ane pachI samAropa thAya evuM bane ? syAdvAdIH hA, kAraNa ke eka ja vastune AzrayIne (1) buddhanAM vacanathI kyAMka pahelA anityano nizcaya thAya che, ane pachI (2) te ja vyaktine kaeNpila vagerenA vacanathI nityatvano nizcaya ( nityatAno samAropa) thAya che. bauddha te vacananimittaka che, vastunimittaka nahIM. jyAre vastunimittaka samAropa ane nizcayanuM paurvAparya che. syAdAdIH vastune joIne ja, buddha-kapilanAM vacananI smRti ane tethI anityatA-nityatAno kapila te sAMkhyamatanA AdyapraNetA che... 2. "tadmAvatva' ti ja-pAva: 2. "vADaniyAma' ti Tu-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA tadanyatarAparanimittatve taditaratra tannimittatvAnAzvAsAt, vizeSahetvabhAvAt, anityasyApi laukikametat / evaM ca sati tadanyatarAparanimittatve tayoH-samAropa-nizcayayoranyatarasyasamAropasya aparanimittatve'bhyupagamyamAne taditaratra api nizcaye tannimittatvAnAzvAsAtadhikRtavastunimittatvAnAzvAsAt / iha tAvadanityAdipratipattirvastunimitteti bhavato matam, ihApi anAzvAsaH, tattulyayogakSemAyA nityAdinizcayopalabdheH atannimittatvAbhyupagamAditi bhAvaH / anAzvAsazca vizeSahetvabhAvAd dvayorapi tathA tadarzanAnantarabhAvitvena / nityasya sattA eva asambhavinI, kramayogapadyAbhyAmarthakriyAyogAditi / vizeSahetunirAcikIrSayA''ha-anitya anekAMtarazmi .... nizcaya-samAropa thato hovAthI paraMparAe to te paNa vastunimittaka che ja... athavA koInA vacana vinA paNa vastu vize, lokamAM nityavikalpa paNa thAya che ane anityavikalpa paNa thAya che e lokasiddha che, jemake AkAzAdimAM nityavikalpa ghaTAdimAM aniyatvavikalpa - Ama baMneno pUrvAparabhAva tulya hovAthI, tene AzrayIne paNa baMneno bheda nA mAnI zakAya.. bheda mATe vastunI animittatA paNa asiddha bauddhaH kapila vagerenAM vacanathI je nityavAdino nizcaya (=samAropa) thAya che, te to vastunimittaka nathI, jyAre anityasvAdino nizcaya to vastunimittaka che, tethI to baMneno bheda thaze ja ne ? syAdvAdI : nA, kAraNa ke nityatvAdino nizcaya paNa vastune AzrayIne ja thAya che... bauddhaH paNa vastu to tevI che ja nahIM, to pachI tene AzrayIne te zI rIte kahI zakAya? syAdvAdIH kAraNa ke kapilAdinA te te vacano vastune AzrayIne ja pravarte che ane te ja vacanothI nityatva vagereno nizcaya thAya che - Ama samAropa paNa vastunimittaka ja che. chatAM paNa, samAropa-nizcayamAM jo samAropane vastunimittaka nahIM mAno - bIjA koI vAsanA vagerenAM nimitte mAnazo - to "anityavAdino nizcaya vastunimittaka che" e matamAM paNa vizvAsa nahIM rahe, kAraNa ke (1) anubhavarUpa upAdAnakAraNanuM hovuM, (2) vastunA abhAvamAM ja utpatti thavI, (3) pUrvAparabhAva hovo... e badhuM to nizcaya-samAropa baMnemAM tulya che, to pachI nizcayamAM evI zuM vizeSatA che, ke jethI tene ja vastunimittaka mAnavAnuM ? phalataH "anityAdino nizcaya vastunimittaka che' - e matamAM paNa vizvAsa nahIM rahe. - bauddhaH nityanI to sattA ja asaMbhavita che, kAraNa ke kramarUpe ke yugaparUpe nityamAM to arthakriyA _71. uparanimittatve ta . vIsanA pravoghanimittatve vastunimittatve rUtvarthaH For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 anekAntajayapatAkA (tRtIya arthakriyA'yogAditi nirloThayiSyAmaH // (121) kiJca samAropavyavacchedabhAvAvizeSAdanumAnavikalpavat kathaM rUpAdivikalpo na pramANam ? samudbhUtasamAropavyavacchedenAbhAvAt iti cet, na, kvacit tathApi bhAvadarzanenAvirodhAt, zuktikAzakalAdau rajatAdisamAropavyavacchedena tadbhAvAt / syApi niranvayakSaNasthitidharmiNaH arthakriyA'yogAditi-etat nirloThayiSyAmaH purastAt, ata etadapi ayuktamiti sthitam // __abhyuccayamAha kiJcetyAdinA / kiJca samAropavyavacchedabhAvAvizeSAt kAraNAt anumAnavikalpavaditi dRSTAntaH / kathaM rUpAdivikalpo na pramANaM pramANalakSaNayoge'pi ? | etadAzaGkyAha-samudbhUtasamAropavyacchedenAbhAvAt iti cet, nahyayamanumAnavikalpavat samudbhUtasamAropavyavacchedena bhavati / etadAzaGkyAha-netyAdi / na, kvacid vastuni tathApi... - anekAMtarazmi .... ja ghaTatI nathI. tethI nityanizcayane (=samAropane) vastunimittaka maunI zakAya nahIM... syAdvAdIH are ! e rIte to niranvayapaNe mAtra ekakSaNasthitivALA padArthamAM paNa arthakriyA ghaTatI nathI (kema nathI ghaTatI? tenuM ame AgaLa sacoTa nirAkaraNa karIzuM) ane tethI to anityAdino nizcaya paNa vastunimittaka nahIM mAnI zakAya.. TUMkamAM, (1) samAropa, ane (2) nizcayano koI paNa rIte bheda saMbhavita nathI. phalataH baMne eka ja sAbita thAya che, to pachI teo vacce bAdhya-bAdhakabhAva zI rIte kalpI zakAya? mATe pUrvapakSInuM kathana ayukta ja che... meM savikalpapratyakSanI pramANatA anivArya - (121) bauddho, nirvikalpapratyakSane pramANa mAne che, paraMtu tyArabAda samAropanA vyavaccheda mATe pravartatA savikalpapratyakSane apramANa mAne che, teonuM nirAkaraNa karavA, graMthakArazrI anumAnanA dRSTAMte savikalpapratyakSanI paNa pramANatA siddha kare che - syAdvAdI samAropano vyavaccheda thato hovAthI, jema tame anumAnane pramANa mAno cho, tema rUpAdinA vikalpane paNa pramANa kema mAnatAM nathI ? jo ke samAropano vyavaccheda to temAM paNa thAya che ja. bauddha : anumAna to utpanna thayelA samAropanA vyavacchedapUrvaka pravarte che, jyAre rUpAdino vikalpa kyAM samAropanA vyavacchedapUrvaka pravarte che? syAdvAdI kema nahIM? te paNa koIka vastumAM to samAropanA vyavacchedapUrvaka ja pravarte che, tethI anumAnanI jema tene paNa pramANa mAnavAmAM koI virodha nathI. che tevI vastu ja na hoya, to tevo nizcaya vastunimittaka zI rIte kahI zakAya? For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA na ca na so'pi rUpAdivikalpaH, tanmAtrahetutvAt / (122) na ca tattvata ekasyApi taditaranAzanena pravRttiH, nAzasya nirhetukatvAbhyupagamAt, tadabhAva eva tadbhAvopapatteH / samudbhUtasamAropavyavacchedenApi bhAvadarzanena-utpAdadarzanena hetunA rUpAdivikalpasya avirodhAt pramANatvasya etadevAha-zuktikAzakalAdau vastuni rajatAdisamAropavyavacchedena tadbhAvAtzuktikAdivikalpabhAvAt / na cetyAdi / na ca na so'pi zuktikAvikalpo rUpAdivikalpaH, kintu rUpAdivikalpa eva / kuta ityAha-tanmAtrahetutvAt-rUpAdimAtrahetutvAt / na ca tattvataHparamArthena ekasyApi anumAnavikalpasya rUpAdivikalpasya vA taditaranAzanena-samudbhUtasamAropanAzanena aJjasA pravRttiH / kuto na ityAha-nAzasya nirhetukatvAbhyupagamAt tathA tadabhAva eva-samAropAbhAve eva tadbhAvopapatteH-anumAnAdivikalpabhAvopapatteH / ihaiva anekAMtarazmi .... bauddha paNa rUpAdinA vikalpanI tevI pravRtti kadI dekhAya che? syAdAdI : juo - zuktinA TukaDAmAM koIkane rajatano samAropa thAya che, tyArabAda te ja vyaktine zuktino vikalpa thatAM rajatanA samAropano vyavaccheda thAya che - A rIte rajatasamAropanA vyavacchedapUrvaka ja zuktikAvikalpanI utpatti thAya che. bauddha : e vAstavamAM vikalpa ja nathI, te samAropano vyavaccheda to anumAnathI ja thAya che. syAdvAdI: are ! zuktikAvikalpa e paNa eka prakArano rUpAdino ja vikalpa che, anumAna nahIM, kAraNa ke te paNa rUpAdi vastumAtrathI ja utpanna thayela che, (liMgathI nahIM.) Ama, anumAnanI jema vikalpanI pravRtti paNa samAropanA vyavacchedapUrvaka ja thatI hovAthI, tene paNa pramANa mAnavo ja joIe... * * tAtvikadaSTie to koInAthI paNa samAropavyavacchedanI azakyatA - (122) vAstavika rIte to anumAna ke vikalpa koInI paNa pravRtti samAropanA nAzapUrvaka thatI nathI, kAraNa ke bauddho nAzane nihetuka mAne che... Azaya e che ke, nAzano koI ja hetu hoto nathI, "samAropavyavaccheda=samAropanAza' eTale te samAropano vyavaccheda paNa nirdetuka hovAthI svayaM ja thaI jAya tenI utpatti koInAthI paNa zakya nathI... tethI samAropano vyavaccheda anumAna ke vikalpa koInAthI na thAya, arthAt teonI pravRtti samAropanA nAza mATe nathI thatI, paNa samAropano abhAva thaye ja temanI pravRtti thAya che... 2. 'pramAI vI parevA' rUti 8- 4: . 2. "risso virunho' rUti 8-pATha: For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( tRtIya: liGgaliGgisambandhasmaraNAdinA'pravRtteriti cet, ko'yaM guNe bhavato doSAbhiniveza: ? vastusamAropAbhAve'syopayogAt, na ca nAsau rUpAdivikalpasyApi tadabhAve tatpravRttyanupapatteriti nAnayorvizeSaH / sa khalu gRhItagrAhyeva, pratyakSapratibhAsinaH arthasya parAmarzAt, *vyAchA ... parihArAntamupanyasyannAha-liGgaliGgisambandhasmaraNAdinA prakAreNa apravRtteH kAraNAt iti cet, rUpAdivikalpo na pramANamiti prakramaH / etadAzaGkyAha- ko'yaM guNe bhavato doSAbhiniveza: ? nanu liGgaliGgisambandhasmaraNAdipravRttimantareNa tadbhavanaM guNaH / prastutasamarthanAyAhavastusamAropAbhAve asya-anumAnavikalpasya upayogAt / na ca nAsau rUpAdivikalpasyApi vastusamAropAbhAve upayogaH, kintu astyeva / kuta ityAha- tadabhAve - vastusamAropAbhAvopayogAbhAve samAropabhAvena tatpravRttyanupapatteH-rUpAdivikalpapravRttyanupapatteH / asti ca pravRtti* anekAMtarazmi 431 - * savikalpanI pramANatA aMge kutarkono nirAsa bauddha : anumAna to liMga (hetu) ane liMgI (sAdhya)nA saMbaMdhanuM smaraNa-vyAptigrahaNa vagere rIte pravRtta thAya che, jyAre vikalpa to tenI jema pravartato nathI, to pachI tene zI rIte 'pramANa' kahI zakAya ? syAdvAdI H are ! guNamAM paNa tamane doSa dekhAya che ?! saMbaMdhasmaraNa vagerethI nirapekSa rahIne pravartavuM e to jabaradasta guNa kahevAya, te guNa tenI pramANatAno bAdhaka nathI... A rIte, vastu vizenA samAropanA vyavacchedamAM jema anumAnano upayoga che, tema rUpAdinA vikalpano paNa upayoga che ja, bAkI jo temAM (=samAropanA vyavacchedamAM) upayoga na hota, to tenA dvArA samAropano vyavaccheda na thaI zakavAthI - te vakhate paNa samAropanuM astitva siddha thatAM - kharekhara to rUpAdinA vikalpanI pravRtti asaMgata ja Tharata. tethI samAropanA vyavacchedamAM vikalpano paNa upayoga mAnavo ja rahyo. (Azaya H liMga-liMgI smaraNathI thato anumAnavikalpa, samAropanA abhAva mATe upayogI che ane e rIte upayogI to rUpAdivikalpa paNa che, kAraNa ke samAropanAza vinA vikalpa thAya ja nahIM (samA2opAbhAvamAM te upayogI hoya to ja te samAropano vyavaccheda karI pravRtta thaze, nahIM to samAropanuM astitva rahetAM tenI pravRti ja nahIM thAya...) eTale kharekhara to be vacce koI bheda nathI... to pachI liMgaliMgInA smaraNa vinA paNa samAropano nAza e to vikalpano mahattvano guNa che, tenAthI apramANatA zI rIte Ave ?) Ama, samAropanA vyavacchedavidhayA baMne samAna hovAthI, anumAnanI jema rUpAdino vikalpa paNa pramANa bane ja... bauddha : je rUpAdi padArthano pratyakSa dvArA pratibhAsa thAya che, te ja rUpAdi padArthanuM vikalpa For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 432 na hi anumAnavikalpo'pi naivamiti paribhAvyatAmetat // ........................... vyAkhyA ........... riti nAnayoH-anumAnavikalpa-rUpAdivikalpayorvizeSaH / ataH kathamanumAnavikalpavad rUpAdivikalpo na pramANamityAkhyeyametat / prastutamAcikhyAsurAha-sa khalvityAdi / sa khalu, prakramAd rUpAdivikalpaH / kimityAha-gRhItagrAhyeva / kuta ityAha-pratyakSapratibhAsinaH arthasya-rUpAdeH parAmarzAt kAraNAt / sa hi tameva spRzati nAdhikaM paricchinatti, ato na pramANamiti / etadAzaGkyAha-na hItyAdi / na hi anumAnavikalpo'pi naivam, kiM tarhi ? evameva gRhItagrAhyeva ityAdIni paribhAvyatAmetat / svabhAvahetau sujJAnameva kRtakasyaivAnityatvAt kAryahetAvapi vahnijanyasvabhAvo dhUmaH tattvena pratyakSeNa pratibhAsate, anyathA tatpratibhAsAbhAva iti bhAvanIyam // ... maneAMtarazmi grahaNa kare che, te sivAya adhika padArthanuM nahIM - Ama pratyakSagRhIta arthano ja grAhaka hovAthI - mRtinI jema te gRhItagrAhI banatAM - vikalpa te pramANa banI zake nahIM. syAdvAdI : are ! to to anumAna paNa apramANa banI jaze, kAraNa ke anumAna paNa pratyakSagRhita arthano ja paricchedaka che, ethI adhika arthano nahIM... te A rIte - bauddho be prakAranuM anumAna cha - (1) svabhAvaDetu, ane (2) artha tu... (1) 'ghaTaH, anityaH, kRtakatvAt' mahI anityanu anumAna rAya cha, te anityatva to ghaTarUpa kRtakapadArthanuM ja eka svarUpa che ane te ghaTapadArtha to pratyakSathI ja gRhIta hovAthI tenuM svarUpa paNa gRhIta che ja, to pachI anumAne kyA adhika arthano pariccheda karyo? (2) 'parvato, vahnimAn, dhUmAt' hA palinu anumAna 42||y che, te pani 59 / pratyakSa dvaa2| gRhIta ja che. praznaH anumAna vakhate vatinuM pratyakSa zI rIte? uttara: kAraNa ke pratyakSathI jyAre dhUma dekhAya, tyAre dhUmagata "vaddhithI utpanna thavAno svabhAva paNa dekhAya che ja, nahIMtara to te svabhAva vinA dhUmano pratibhAsa ja na thAya... Ama jyAre dhUmanA svabhAvanuM pratyakSa thAya che, tyAre te svabhAva aMtargata "vahni' aMzanuM paNa pratyakSa thAya ja. phalata: anumAna paNa pratyakSagRhIta arthano ja grAhI hovAthI, jo vikalpane apramANa mAno, ... vivaraNam . ___72. anyathA tatpratibhAsAbhAva iti / dhUmasya hyagnijanyatvaM svarupaM tacca na pratibhAsate dhUmajJAne, evaM tarhi tadbhUmajJAnameva na syAt, tatsvarUpApratibhAsanAt / ato'vazyamevAbhyupagantavyamidaM yaduta 1. 'nAdhikaM paricchinnaM paricchinatti' iti k-paatthH| 2. 'ityAdi pari0' iti gha-pAThaH, Ga-pAThastu 'ityAdIti pari0' iti / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (123) na hi pratyakSaM bhAgazaH utpadyate, niraMzatvAt / satyaM notpadyata iti / anumAnavikalpaparAmarzAlambanamapi tatra gRhItameva kevalaM gRhIte'pi yeSvAkAreSu ne tadanantarameva nizcayotpattirbhUyasA vyAptidarzanAt tu bhavati, tadviSaya evAnadhigatArthA vyArA ... ___ tathA cAha-na hi pratyakSaM bhAgazaH-bhAgena utpadyate / kuta ityAha-tasya niraMzatvAt svalakSaNametaditi niraMzaM / satyaM notpadyate bhAgazaH pratyakSamiti-asmAdanumAnavikalpaparAmarzAlambanamapi tatra-vastuni gRhItameva, prakramAt pratyakSeNa kevalaM gRhIte'pi sati yeSvAkAreSu-anityatvAdiSu na tadanantarameva-na darzanAnantarameva nizcayotpattirbhUyasA-bAhulyena - anekAMtarazmi .. to tenI jema anumAnane paNa apramANa mAnavuM paDaze... - anumAnanI pramANatA aMge bauddhanuM vaktavya - (bhUmikA anumAna agRhItagrAhI nathI, kAraNa ke te tyAre ja agRhItagrAhI banI zake, jyAre dhUmamAM rahela vadvijanyatAsvabhAva pratyakSagRhIta na hoya ane anumAnathI gRhIta hoya... paNa pratyakSa niraMza hovAthI AMzika utpanna thatuM nathI, pUrNapaNe ja thAya che ane eTale anumAna gRhItagrAhI ja siddha thAya... e badhI vAto jaNAve che ) (123) syAdvAdIH vastunuM nirvikalpapratyakSa to niraMza che, mATe te TukaDe-TukaDe to utpanna na ja thAya ne? bauddhaH hA, ekadama sAcI vAta che, kAraNa ke tenI viSayabhUta vastu to niraMza svalakSaNarUpa che, tenuM pratyakSa TukaDe-TukaDe to zI rIte thaI zake? syAdvAdIH to to te pratyakSa dvArA ja saMpUrNatayA vastunuM grahaNa thaI jaze ane tethI to je aMzano anumAna dvArA parAmarza thavAno che, te aMzanuM paNa pratyakSa thaI jaze, to pachI te anumAna agRhItagrAhIrUpe pramANa zI rIte banaze? bauddha : nirvikalpa pratyakSa dvArA yadyapi te vastu gRhIta ja che, paNa mAtra gRhIta paNa vastumAM, anityatva vagere je AkAra vize tarata nirvikalpadarzana pachI nizcayanI utpatti thatI nathI, ane ghaNIvAra avinAbhAva= anityavAdinI vyAptine joyA bAda ja nizcayanI utpatti thAya che, te AkAra - vivaram ... vahnijanyasvabhAvo dhUma: pratibhAsate / ata: paramArthato vahnirapi tatra pratibhAsata ityAyAtam / evaM ca dhUmagrAhiNaiva pratyakSeNa gRhIte dhUmadhvaje tatsAdhanAya pravartamAnamanumAnaM gRhItagrAhyeva syAditi / / / 2. "na tu ta80' ta --: 2. "sutakSA' kRti i-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 434 dhigantRtvAt pramANamanumAnavikalpo netara iti yatkiJcidetat, anAlocitAbhidhAnatvAt / anAlocitAbhidhAnatvaM ca grAhye AkArAbhAvAt sarvathaikasvabhAvatvAbhyupagamAt, parikalpitAnAmasattvAt, tattvene, tatsattve niyamato'tiprasaGgAt, tathA yuktito vyApyasiddheH, .... ..... vyAkhyA *.... vyAptidarzanAt tu-avinAbhAvadarzanena punarbhavati tadviSaya eva-anityatvAdiviSaya eva anadhigatArthAdhigantRtvAt kAraNAt pramANamanumAnavikalpo netaraH-rUpAdivikalpa iti / etadAzaGkyAha-yatkiJcidetat-anantaroditam, asAramityarthaH / kuta ityAha-anAlocitAbhidhAnatvAt kAraNAt / anAlocitAbhidhAnatvaM ca grAhye-vastuni AkArAbhAvAt / abhAvazca sarvathA-ekAntena ekasvabhAvatvAbhyupagamAd vastuna iti parikalpitAste iti / etadapohAyAha-parikalpitAnAm-AkArANAmasattvAt tattvena tatsattve-parikalpitAkArasattve niyamataH-niyamena atiprasaGgAt parikalpanayA virodhyAkArabhAvena tathA yuktitaH-nyAyataH ........ manetirazmi . vize anumAna pravarte che - Ama anadhigata arthano grahaka hovAthI anumAna ja pramANa banaze, vikalpa nahIM. * jauddhavatavyano nirAsa* syAdvAdIH tamAruM badhuM kathana asAra che, kAraNa ke te badhuM vicAra vinAnA pralAparUpa che ! bauddha : tabhe AkuMbha ho cho? syAdvAdIH kAraNa ke tamArA mate grAhyabhUta vastu to niraMza ane sarvathA ekasvabhAvI che, temAM anityatva vagere AkAro to che ja nahIM, to tame zI rIte kahI zako? ke "anityatva vagere je 112mA pAthI nizcaya nathI thayo... vagere." bauddha : vastumAM te te AkAro vAstavika bhale na hoya, paNa kalpita to che ja ne ? syAdvAdI: paNa te kalpita AkAro paramArthathI to asat ja che, nahIMtara jo teone paNa sat mAnazo, to kalpanAthI UbhA karela nitya vagere AkAro paNa sata mAnavA paDaze ! bIjI vAta, tame je kahyuM hatuM ke - "anityatvAdi aMze vyAptidarzana bAda ja nizcayanI utpatti thAya che" - te kathana paNa khoTuM che, kAraNa ke tamArA mate paramArthathI to vyApti ja asiddha che. prazna: bha? ................. ja che ke A artha paNa pratyakSa dvArA to gRhIta ja che, paNa hajI anizcita hovAthI bauddha tene anadhigata bhAnI hocha, moTuMcha... tenuM ve graMtha.2zrI ni2|425 42. che... 1. 'tattvena' ityadhikaH ka-pAThaH / 2. 'siddheH atadbhAvasya' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ............... 435 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH tadbhAvasya kathaJcid bhedanimittatvAt, anyathA tadayogAt / (124) na hyabhedavata evAnityatvasya svAtmanA vyAptiH, na ca bhinnayoreva 'himavad'-'vindhya'yoH tathA'nadhigatArthAdhigantRtvAbhAvAt, vasturUpasyAdhyakSata evAdhigamAt, svAdhigamasya cetaratrApi bhAvAt, ... ............. vyAdhyA . vyAptyasiddheH kAraNAt / asiddhizca tadbhAvasya-vyAptibhAvasya kathaJcid bhedanimittatvAt, vyApyavyApakayoriti prakramaH / kimityetadevamityAha-anyathA-evamanabhyupagame vyApyavyApakayorekAntAbhedAdAvityarthaH, tadayogAt-vyAptibhAvAyogAt / etadeva bhAvayati na hItyAdinA / na yasmAdabhedavata eva, ekAntaikasyaivetyarthaH / anityatvasya svAtmanA anityatvenaiva vyAptiH, anityatvasyAnityatvena vyAptiriti vyavahArAyogAt / na ca bhinnayoreva-ekAntena 'himavad'-'vindhya'yoH svAtmanA vyAptiriti bhAvanIyam / tathA'nadhigatArthAdhigantRtvAbhAvAdanumAnavikalpasya, abhAvazca vasturUpasyAdhyakSata eva-pratyakSeNaivetyarthaH adhigamAt, tatazcAtmAnamevAdhigacchatyanumAnavikalpa iti parAbhyupagamaH / enamevAdhikRtyAha-svAdhigamasya anekAMtarazmi ja uttaraH kAraNa ke vyApti to kathaMcidU bheda hoya to ja saMbhavita che, arthAt jayAM vyApya-vyApakarUpa anityatva-vastutvarUpa kathaMcit be judA padArtha hoya, tyAM ja te benI vyApti zakya che, bAkI jo vyAyavyApaka baMneno (1) ekAMte abheda, ke (2) ekAMte bheda hoya, to to vyApti ja siddha nathI. te A rIte - (124) (1) ekAMte abhedavALA, arthAt ekAMta ekasvabhAvI evA anityatvanI potAnA anityatvasvarUpanI sAthe vyApti ja ghaTatI nathI, kAraNa ke "potAnA svarUpanI sAthe vyApti' - evo vyavahAra ja aghaTita che... (2) ekAMte bhedavALA himAlaya ane vidhyaparvatanI paNa vyApti ghaTatI nathI.. TUMkamAM, vyAptibhAva kathaMcit bhedAbhedamAM ja ghaTita che ane anityatva vagere aMga to ekAMta ekasvabhAvI che, tethI temAM to vyApti saMbhave ja nahIM, to pachI te AkAranuM anumAna vyApti dvArA zI rIte nizcAyaka bane? trIjI vAta, tame je kahyuM hatuM ke - anumAna anadhigata arthano adhigattA ( jJApaka) che" - te paNa barAbara nathI, kAraNa ke vastunuM svarUpa to pratyakSa dvArA ja gRhIta thaI gayuM che. bauddha paNa pratyakSa dvArA anumAnanuM svarUpa to gRhIta nathI ja thayuM ne? ane tethI anadhigata evAM potAnAM svarUpano adhigama karato hovAthI, anumAna te pramANa ja banaze. syAdvAdIH paNa e rIte, anadhigata evA potAnA svarUpano adhigama to vikalpamAM paNa kyAM 1. 'svAtmanA vyAptiH' iti pATho gha-pustake na vidyate / For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 436 tadanyasya cetaratrApyabhAvAditi / evaM pravartakatvAdyapyasya samAnamitareNa, tatrApi rUpAdinizcayAdeva pravRtteH / vyavahAre pramANamevAyamiti cet, kva tarhi apramANamiti ? (125) rUpAdAveveti cet, kuto'yaM tatrAkAraNo dveSaH ? prAgeva tadadhigamAditi cet, samAno'yaM tvannItyA'nityatvAdau, tathApi na tadvat taddarzanamiti cet, na tarhi prAk tadvat tadadhi cADyA - cetaratrApi-rUpAdivikalpe bhAvAt, tadanyasya ca-anadhigatasya itaratrApi-anumAnavikalpe'pi abhAvAditi anAlocitAbhidhAnatvamiti / evaM pravartakatvAdyapyasya, prakramAdanumAnavikalpasya samAnamitareNa-rUpAdivikalpena / kuta ityAha-tatra api-rUpAdivikalpe sati rUpAdinizcayAdeva pravRtteH / iti vyavahAre-pravRttyAdirUpe pramANamevAyaM-rUpAdivikalpaH iti cet, etadAzaGkyAha-kva tayapramANamiti ? rUpAdAveveti cedapramANaM kuto'yaM tatra rUpAdauakAraNo dveSaH ? prAgeva avikalpena tadadhigamAt-rUpAdyadhigamAt / iti cet, etadAzaGkyAha-samAno'yam-adhigamastvannItyA'nityatvAdau anumeye / tathApi-evamapi na tadvat anekAMtarazmi ... nathI? ane tethI to vikalpa paNa pramANa kema na bane? bauddha: paNa vikalpa dvArA je bAhya padArthanuM grahaNa thAya che, te to adhigata ja che ne ? syAdvAdI : paNa e rIte to, anumAna dvArA paNa je bAhya padArthanuM grahaNa thAya che, te paNa adhigata ja che - A rIte anumAna paNa agRhItagrAhI na hovAthI, uparokta kathana vicAra vinAnuM ja sAbita thAya che. bauddha paNa anumAna to te padArtha vize pravartAve paNa che. (arthAt dhUmathI vatinI anumiti thatAM, vatino arthI tyAM pravRtta thAya che...) syAdvAdIH to e rIte vikalpa paNa kyAM nathI pravartAvato? kAraNa ke, rUpAdino vikalpa thaye, rUpAdinA nizcayathI te padArtha vize pravRtti thAya che ja... TUMkamAM, nizcaya ane anumAnamAM koI phera nathI, tethI rUpAdinA nizcayavikalpane paNa pramANa mAnavo ja joIe. bauddhaH pravRtti vagere rUpa vyavahAramAM to; vikalpane ame pramANa mAnIe ja chIe. syAdvAdIH jo te vyavahAramAM pramANa hoya, to pachI te apramANa kayA ThekANe ? . (125) bauddhaH rUpAdi vize ja... arthAt rUpAdine jaNAvavA te apramANa che.. syAdvAdIH are ! paNa A rIte rUpAdi vize niSkAraNa dveSa tame kema karo cho ? arthAt pravRtti vagere vyavahAramAM pramANaMbhUta ja vikalpane rUpAdi vize apramANa kema mAno cho ? bauddhaH kAraNa ke nirvikalpa pratyakSa dvArA rUpAdinuM to pahelA ja grahaNa thaI gayuM che, mATe te vize vikalpanI pramANatA na ghaTe... syAdAdIH evuM kathana to anityatvAdi aMge paNa samAna che, kAraNa ke nirvikalpa pratyakSa dvArA For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (tRtIya 437 anekAntajayapatAkA gamo'nyathA rUpAdinizcayavat syAt tadaivAyaM, nimittAvizeSAt, tadadhigamasyaiva tattvatastannimittatvAd bAdhakAnupapatteravizeSeNa bhAvAt ekAntaikatvAt, anyathA tadanupapatteH // e vyArA ... rUpAdivat taddarzanaM-nityatvAdidarzanam / iti cet, etadAzaGkyAha-na tarhi prAgavikalpena tadvat-rUpAdivat tadadhigamaH-anityatvAdyadhigamaH, anyathA-yadi syAt tato rUpAdinizcayavat syAt tadaivAyam-anityatvAdinizcayaH / kuta ityAha-nimittAvizeSAt / avizeSazca tadadhigamasyaiva-avikalpena rUpAdyadhigamasyaiva tattvataH-paramArthena tannimittatvAt-anityatvAdinizcayanimittatvAt bAdhakAnupapatteH rUpAdinizcayAnumAnena / tathA cAha-avizeSeNa bhAvAt-rUpAdyadhigamavadanityatvAdyadhigamatvena bhAvAt / bhAvazca ekAntaikatvAt adhikRtAdhigamasya / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA tadanupapatteH-ekAntaikatvAnupapatteradhikRtAnubhavasya rUpAdinizcayavat syAt tadaivAyamiti sthitam / / - anekAMtarazmi . to aniyatva vagerenuM paNa grahaNa thaI ja gayuM che ane tethI to te vize anumAnanI paNa pramANatA nahIM ghaTe... bauddha aniyatva vagerenuM, yadyapi pUrve grahaNa thaI gayuM che, chatAM paNa rUpAdi jevuM grahaNa nathI thayuM... syAdAdI : to to ema ja sAbita thaze ke, rUpAdinI jema kharekhara to anityatvAdinuM nirvikalpathI grahaNa ja thayuM nathI, nahIMtara nimitta to baMne ThekANe samAna hovAthI rUpAdinA nizcayanI jema aniyatva vagereno nizcaya paNa kema na thAya? bauddhaH paNa zuM baMne aMzanuM nimitta samAna che? syAdvAdI : hA, kAraNa ke rUpAdinA nizcayanuM kAraNabhUta je nirvikalpa dvArA rUpAdinuM grahaNa thAya che, te ja nirvikalpathI anityatvanuM paNa grahaNa thayuM hoI paramArthathI to te ja nirvikalpa anityavAdinA nizcayanuM paNa nimitta che ja - Ama baMnenuM nimitta eka hovAthI, rUpanizcayanA anumAnathI anityavAdino nizcaya hovAmAM koI bAdha nathI... arthAt je nimittathI rUpano nizcaya thAya che, te ja nimittathI anityavAdino nizcaya paNa thaze ja... kAraNa ke nirvikalpAnubhava to ekAMte ekarUpe hoI baMne aMza vize samAna ja che. bAkI jo tene baMne aMzamAM bhinna mAnazo, arthAt rUpadarzana aMzamAM rUpavikalpa thAya ane anityatvAMzamAM anityatvavikalpa thAya ema kahezo to tenI ekAMta ekarUpatA ja nahIM rahe... 2. "tte vize' tija-gha-pAd: zuddhiH kRtA | 2 pUrvamurti tu "nityasvAri' trazuddhapAta:, matra tu G-D-pratAnusArekha For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) 438 -> (126 ) kiJcAyamadhikRtAdhigamaH kiM svagRhItanizcayajananasvabhAvaH, uta samAropajananasvabhAvaH, AhosvidubhayajananasvabhAvaH, utAho anubhayajananasvabhAva iti ? yadi svagRhItanizcayajananasvabhAvaH, niravakAzaH samAropaH, na cAsAvanyanimitto'nimitto vA / atha samAropajananasvabhAvaH kuto'smAnnizcayajanma ? atatsvabhAve'tiprasaGgAt, vyAkhyA-vivaraNa- vivecanasamanvitA jubAbA * dUSaNAntaramabhidhAtumAha-kiJcetyAdi / kiJca ayamadhikRtAdhigamaH avikalparUpaH kiM svagRhItanizcayajananabhAvaH, uta samAropajananasvabhAvaH, AhosvidubhayajananasvabhAvaH, utAho anubhayajananasvabhAva iti ? kiJcAta: ? sarvathA'pi doSa iti / Aha ca-yadi svagRhItanizcayajananasvabhAva:, tataH kimityAha - niravakAzaH samAropaH, tannimittAdhigamasya svagRhItanizcayajananasvabhAvatvAt / na cAsau - samAropo'nyanimitto'nimitto vA / kiM tarhi ? adhikRtAdhigamanimitta eva, tadA'nyasyAbhAvAt // * anekAMtarazmi sAra H tethI nirvikalpa dvArA rUpAdinI jema anityatvAdinuM grahaNa paNa thAya che ja... Ama, baMne aMza adhigata ja hovAthI, jema anityatvanA grAhakarUpe anumAnane pramANa mAno cho, tema rUpAdinA grAhakarUpe vikalpane paNa pramANa mAnavo ja rahyo. * nirvikalpa aMge doSonuM ApAdana (126) vivakSita nirvikalpapratyakSa jene grahaNa kare che, te aMza vize te (1) nizcayane utpanna karavAnA svabhAvavALo che, (2) samAropane utpanna karavAnA svabhAvavALo che, (3) nizcaya-samAropa baMnene utpanna karavAnA svabhAvavALo che, ke (4) baMnemAMthI ekene utpanna na karavAnA svabhAvavALo che ? - A cAre vikalpa pramANe doSa Ave che. te A pramANe - (1) jo nizcayane utpanna karavAnA svabhAvavALo mAnazo, to to samAropano avakAza ja nahIM rahe, kAraNa ke nirvikalpano tevo svabhAva hovAthI pote grahaNa karelA badhA ja aMza vize te nizcaya utpanna karI deze... prazna : paNa tyAM bIjA koI nimittathI samAropanI utpatti na thaI jAya ? uttara H nA, kAraNa ke nirvikalpa sivAya bIjuM koI tyAM na hovAthI samAropane nirvikalpanimittaka ja mAnavuM joIe ane nirvikalpano svabhAva to tame nizcayajananarUpa mAnyo che, to pachI samAropa zI rIte thaze ? vaLI te samAropane nirhetuka paNa na mAnI zakAya, nahIMtara to sadA astitvAdinI Apatti Avaze... (2) jo samAropane utpanna karavAnA svabhAvavALo mAnazo - to to te samAropano ja utpAdaka banaze - ane to pachI tenAthI nizcayanI utpatti zI rIte thaze ? kAraNa ke teno svabhAva to mAtra samAropane ja utpanna karavAno che. For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (127) ubhayajananasvabhAvatve virodhaH, nyAyAvirodhe'pyabhyupagamabAdhA / anubhayajananasvabhAvatve tadubhayAbhAvaH, tathA ca pratItivirodhaH / iti ekAntena ca nirvikalpaka ja thAkyA atha samAropajananasvabhAvo'dhikRtAdhigamaH, kuto'smAnizcayajanma ? kathaM ca na syAdityAha-atatsvabhAvAdadhikRtAdhigamAt samAropajananasvabhAvatvena bhAve nizcayajanmano'tiprasaGgAt tadvannizcayAntarabhAvena / ubhayajananasvabhAvatve-svagRhItanizcayasamAropobhayajananasvabhAvatve virodhaH / nyAyAvirodhe'pi tattathAcitrasvabhAvatayA abhyupagamabAdhA, anekAntavAdApatteH / anubhayajananasvabhAvatve'dhikRtAdhigamasya kimityAha-tadubhayAbhAvaH-nizcayasamAropobhayAbhAvo'stvityArekA'pohAyAha-tathA ca-evaM ca sati pratItivirodhaH, tadubhayanItyA tathAvedanAt / anekAMtarazmi .. praznaH bhale teno samAropajananasvabhAva hoya - arthAt nizcayajananasvabhAva na hoya - to paNa tenAthI nizcayanI utpatti mAnI laIe to? uttara H tevo svabhAva na hovA chatAM paNa tenAthI rUpAdinA nizcayanI utpatti mAnazo, to tenI jema tenAthI rasAdinA nizcayanI paNa avazya utpatti mAnavI paDaze, pachI bhale ne rasAdino nizcayajananasvabhAva teno na paNa hoya ! (127) (3) tene nizcaya-samAropa ubhayajananasvabhAvI to na ja mAnI zakAya, kAraNa ke nirvikalpane to tame ekAMta ekasvabhAvI mAnyo hovAthI, teno nizcayajanana ane samAropajanana - ema judA-judA anekasvabhAva mAnI zakAya nahIM. prazna paNa te nirvikalpa, rUpAdi aMzamAM nizcayane utpanna karavAnA svabhAvavALo dekhAya che ane anityAdi aMzamAM samAropane utpanna karavAnA svabhAvavALo paNa dekhAya che, to pachI tene ubhayajananasvabhAvI kema na mAnI zakAya? uttara : jo ke tema mAnavuM nyAyathI viruddha nathI, paNa tema mAnavAmAM nirvikalpanA judA-judA svabhAvo mAnavA paDaze ane tethI to anekAMtavAdanI Apatti thatAM potAnA siddhAMtano bAdha thaze. (4) jo samAropa-nizcaya ekene utpanna karavAnA svabhAvavALo nahIM mAno, to tenAthI samAropa ke nizcaya ekanI utpatti nahIM thaI zake... prazna : to bhale ne na thAya, vAMdho zuM? uttara : are ! to to pratItino virodha thaze, kAraNa ke samAropa-nizcayanI to spaSTapaNe pratIti thAya che A rIte nirvikalpapratyakSavAdImate puSkaLa doSo che. 2. 'pAvanazcaya' rUti i-pATha:I For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 440 pratyakSavAdino na nyAyato rUpAdinizcayA'numAnanizcayayorbheda iti sUkSmadhiyA bhAvanIyam // __ (128) kathaM tanumAnavikalpo nAnantaram ? sannyAyato'kSajJAnena tadviSayAnadhigateH / vastunaH anekadharmatvAt kSayopazamavaicitryAt ityuktaprAyam, ato na nirvikalpakameva pratyakSam // khe che tyArathI .... iti-evamuktanItyA ekAntena nirvikalpakapratyakSavAdinaH-vAdino na nyAyataHuktanItyA rUpAdinizcayA'numAnanizcayayorbheda iti-etat sUkSmadhiyA bhAvanIyam // Aha-yadyevaM kathaM tahanumAnavikalpo nAnantaram ?, darzanasyeti prakramaH / etadAzaGkyAha-sannyAyataH-tattvanItyA akSajJAnena avikalpena tadviSayAnadhigate:-anumAnavikalpaviSayAnadhigateH, kathaM kasyacidadhigatiH kasyacinnetyetadapi yuktimaditi ? etadAzaGkyAha-vastuno'nekadharmatvAt / etadapi yugapadeva prAyaza ityAha-kSayopazamavaicitryAditietaduktaprAyaM-prAyeNoktam, ato na nirvikalpakameva pratyakSamiti nigamanam // ... anekAMtarazmi ... niSkarSa : ukta rIte ekAMta nirvikalpapratyakSavAdImate kharekhara to rUpAdinizcayano ane anumAnano koI ja bheda nathI. (128) bauddhaH jo baMne vacce bheda na hoya, to nirvikalpAnubhava pachI rUpAdinA nizcayanI jema anumAna paNa tarata kema nathI thatuM? syAdvAdIH vAstavika rIte to nirvikalpapratyakSa vaDe anumAnanA viSayanuM grahaNa thatuM ja nathI, kAraNa ke vastu anekadharmAtmaka che ane temAM kSayopazamanI vicitratAthI koIka dharmono bodha thAya ane koIka dharmono bodha na paNa thaya... prazna : paNa nizcayanA viSayanuM grahaNa thAya ane anumAnanA viSayanuM grahaNa na thAya evuM bane ? uttaraH hA, kAraNa ke kSayopazamanI vicitratAe e paNa azakya nathI... jo tevo kSayopazama na thayo hoya, to koIka viSayanuM grahaNa na paNa thAya, e badhuM prAyaH ame kahI ja dIdhuM che... phalataH pratyakSa dvArA anumAnanA viSayano bodha na thayo hovAthI, nirvikalpa pachI tarata ja anumAna thAya evuM jarUrI nathI... phalitArtha : tethI anumAnanI jema rUpAdinA nizcayane (savikalpane) paNa pramANa mAnavo ja "tapa yuIke prAyazaH tyAda' - e paMktino bhAvArtha Avo lAge che : koIka dharmanuM jJAna thAya, koIka dharmanuM nahIM e banI zake, kAraNa ke vastunA aneka dharmo che. have vaLI (yupAva) eka ja kALe (patafpa) amuka dharma dekhAya, amuka dharma nahIM evuM (prAyaza:) je prAyaH karIne bane che temAM (kSayopazamavaivicAta) pramAtAnA kSayopazamanuM vaicitrya e ja kAraNa che... For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 anekAntajayapatAkA (tRtIya (129) lakSaNAyogAcca "pratyakSaM kalpanA'poDhamabhrAntam" iti lakSaNam, na caitanyAyyam, paranItyA'nekadoSApatteH, kalpanA'poDhatvasyAvyApakatvAt, kalpanAyAmapi svasaMvidaH pratyakSatvAbhyupagamAt, tasyAzca tadavyatiriktatvAt vyatiriktatve'dhikRta vyArA ___ tathA lakSaNAyogAcca na nirvikalpakameva pratyakSamiti / lakSaNAyogamAha-"pratyakSaM kalpanA'poDhamabhrAntam" iti lakSaNaM parakIyam / na caitanyAyyam / kuta ityAha-paranItyA anekadoSApatteH asya lakSaNasya / Apattizca kalpanA'poDhatvasya lakSaNatvenopanyastasya avyApakatvAt / avyApakatvaM ca kalpanAyAmapi svasaMvidaH pareNa pratyakSatvAbhyupagamAt / * anekAMtarazmi ..... rahyo - A rIte rUpAdinA nizcayarUpa savikalpapratyakSa paNa pramANarUpa siddha thAya che, tethI mAtra nirvikalpa ja pratyakSa nathI... (A pramANe graMthakArazrI savikalpa pratyakSane pramANarUpa siddha karI, have bauddho je ekAMte nirvikalpa pratyakSa mAne che, teonuM nirAkaraNa karavA pravRtta thAya che.) - bauddhakalita nirvikalpapratyakSano yukizaH nirAsa - (129) bauddho je pratyakSanuM lakSaNa mAne che, te na ghaTavAthI paNa siddha thAya che ke, mAtra nirvikalpa ja pratyakSa nathI. bauddho pratyakSanuM lakSaNa AvuM kahe che ke "pratyakSa jUnApoDha abrAntam" nAma-jAti vagere kalpanAthI apoDha-vikalpathI rahita ane abhrAnta evuM je jJAna hoya, te pratyakSa kahevAya che - paNa A lakSaNa yuktizUnya che, kAraNa ke AmAM bauddhamate aneka doSonI Apatti Ave che. te A pramANe - bauddhakathita lakSaNamAM (1) jUnApoDha=kalpanArahita, ane () prAntama=bhrAntirahita - ema be pado che. temAMthI pahelA padanI samIkSA karAya che, tyArabAda bIjA padanI samIkSA karAze.. ne "kalpanApoDha' padanI samIkSA pratyakSanA lakSaNamAM mUkela je "kalpanApoDhatva-kalpanArahitatva' pada che, te dareka pratyakSamAM vyApaka nathI, arthAt te svarUpa dareka pratyakSamAM ghaTatuM nathI... bauddhaH zuM badhA pratyakSa kalpanApoDha nathI ? syAdvAdI : nA, kAraNa ke ghaTAdinI grAhaka jJAnakSaNa, potAnI paNa grAhaka hoya che - e ja temanI svasaMvid che. e rIte kalpanAyukta vikalpa paNa potAno to grAhaka che ja ane te aMzamAM te pramANabhUta paNa che ja... (kAraNa ke svasaMvidda kadI apramANa na hoya) eTale svasavituM to pretyakSapramANa ahIM vyAkhyAmAM "tpanApi vasaMvitta rUchA, nArthe, vindhanAt' e paMkti che, teno bhAvArtha e lAge che ke, kalpanA paNa svasaMvedana vize to iSTa ja che (kAraNa ke svasaMvid vize to dareka jJAna pramANabhUta ja che eTale svasaMvitane pramANa mAnavAmAM koI kSati nathI...) hA, artha vize te iSTa nathI, kAraNa ke tyAM to te mAtra vikalpa kare che (bAkI vAstavika vastune viSaya na karatI hovAthI te bhrama che ane eTale ja tamane te artha vize iSTa nathI...) For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 442 -@ vizeSaNAyogAt tattvato vyavacchedyAnupapatteH / (130) avastutvAt kalpanAyAH svasaMvidA tattvetaravikalpAbhyAM doSApAdAnamayuktamiti cet, na, tadavastutvena vikalpadhiyo - vyArahyA kalpanA'pi svasaMvittAviSTAnArthe vikalpanAditi / tasyAzca-kalpanAyAstadavyatiriktatvAtsvasaMvidavyatiriktatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-vyatiriktatve kalpanAyAH svasaMvido'bhyupagamyamAne / kimityAha-adhikRtavizeSaNAyogAt / ayogazca tattvataH-paramArthana vyavacchedyAnupapatteH sarvasyA eva svasaMvidaH kalpanA'poDhatvAt / atrAha-avastutvAt kalpanAyAH svasaMvidA saha tattvetaravikalpAbhyAm, tattvAnyatvavikalpAbhyAmityarthaH, doSApAdanamanantaroditamayuktam / iti cet, etadAzaGkyAha-na-naitadevaM tadavastutvena tasyAH-kalpanAyA . anekAMtarazmi che ja.. have e kalpanA ane svasaMvit bane abhinna ja che ane to kalpanA paNa pramANabhUta ja bane... paNa, kalpanArahitatvarUpa lakSaNa temAM (=svasaMvid vikalpapratyakSamAM na jatuM hovAthI, te lakSaNa vyApaka nathI... . bauddha : kalpanAne svasaMvedanathI abhinna nahIM, paNa bhinna mAnI laIzuM ane tethI to mAtra svasaMvedana ja pratyakSarUpa banaze, kalpanA nahIM... phalataH kalpanApoDha lakSaNa kaze avyApaka nahIM rahe. syAdvAdIH dareka jJAnakSaNa svasaMvid hoya che ane jo savikalpa evI svasaMvi paNa kalpanAthI bhinna=rahita hoya to pachI kyAMya kalpanA rahI ja nahIM ane to kalpanAyukta jJAna kayuM rahyuM? ke jenA vyavaccheda mATe "kalpanApoDhatva' vizeSaNa lakhavuM paDe ? Azaya e che ke, vizeSaNonI pravRtti itaranA vyavaccheda mATe thAya che. dA.ta. "zuklapaTa' ahIM zukla vizeSaNa te paTanA pIta-nIlAdi raMgano vyavaccheda kare che, mATe zuklavizeSaNa sArthaka che... tema "kalpanApoDha" vizeSaNa tyAre ja sArthaka banI zake, ke jyAre tenA dvArA kalpanAsahita jJAnano vyavaccheda thato hoya, paNa uparokta rIte jyAre kalpanAsahita jJAna ja nathI, to tenA vyavacchedanI paNa koI jarUra na rahevAthI vastutaH vizeSaNa zI rIte sArthaka bane? tethI te vizeSaNanI sArthakatA mATe svasaMviThThI kalpanAne abhinna ja mAnavI joIe... (130) bauddha : kalpanA to vasturUpa che ja nahIM, arthAt asat che. tethI "tevI kalpanA svasaMviThThI (1) abhinna che, ke (2) bhinna" - vagere vikalpo pADIne doSonuM ApAdAna karavuM bilakula je yukta nathI. syAdvAdI: jo kalpanA kharekhara avAstavika-asatuM hoya, to to kalpanA jevuM koI tattva ja na rahevAthI - mAtra svasaMvedananuM ja astitva siddha thatAM - savikalpabuddhino abhAva thaI jaze, paNa tevuM 2. 'vasaMvidyAtiatara0' ti -paDhi: | 2. 'vastutattvana' rUti --pati: rU. 'vasaMvitAviSTa nAthe' rUti va-3-pI: pUrvamudrite tuM 'vasaMvittAdhiSThAnArthe vi' rUtvazuddhatamapati., matra 7 F-G-D-pratAnusAre 'vasaMvirAva, nArthe vikalpanAd' iti zuddhapATho gvessitH| 4. 'tasyAcca kalpanAyAH' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH 'bhAvaprasaGgAt svasaMvinmAtrasyaiva bhAvAt, asatyA uparAgAyogAt kliSTatA'siddheriti // (131 ) kiJca ekAntavAdinaH sarvathA kalpanA'poDhatve kalpanA'poDhakalpanAto'pyapoDhatvAt, kalpanA'poDhatvalakSaNAyogaH / pratyakSasAmAnyaM lakSaNaviSaya iti cet, * vyAkhyA avastutvena hetunA / kimityAha - vikalpadhiyaH- kalpanAbuddheH abhAvaprasaGgAt / prasaGgazca svasaMvinmAtrasyaiva bhAvAt / sarvatra " iyameva kalpanoparaktA vikalpadhIH" ityapyasadityAvedayannAha-asatyAH kalpanAyA avastutvena / kimityAha-uparAgAyogAt svasaMvideva kliSTA vikalpadhIrityapyayuktimat / ityAha- kliSTatA'siddheriti svasaMvidmAtratvena, ataH sthitametanna caitanyAyyamiti // dUSaNAntaramAha kiJcetyAdinA / kiJca ekAntavAdinaH - vAdina ekAntena kalpanA'poDhametat, tatazca sarvathA kalpanApoDhatve sati / kimityAha - kalpanApoDhakalpanAtoaneDAMtarazmi to tamane eSTa nathI.... bauddha H sphaTikasamAna je svasaMviAM asat evI kalpanAno uparAga (raMjana) thAya che, te svasaMvine ja ame vikalpabuddhi tarIke mAnIzuM syAdvAdI H paNa kalpanA to asat che, to pachI teno svasaMvedanamAM uparAga zI rIte thaI zake ? jauddha : to The svasaMvit liSTa35 haze tene ame savijhalya mAnIzuM ... syAdvAdI H te to mAtra svasaMvedanarUpa hovAthI, temAM to kliSTatA ja siddha nathI... (Azaya : dareka svasaMvit svasaMvid mAtra che. temAM kliSTatA - akliSTatA evo bheda pADanAra bIjuM koI tattva ja nathI, eTale kliSTatA asiddha che...) sAra H tethI kalpanAne vAstavika ja mAnavI joIe ane teno svasaMvedananI sAthe abheda ja svIkAravo joIe... phalataH 'kalpanApoDha' lakSaNa ghaTe nahIM - Ama, kalpanApoDha lakSaNa avyApaka hovAthI tene lakSaNarUpe mAnavuM bilakula nyAyasaMgata nathI... * nirvikalpapratyakSamAM paNa kalpanApoDha lakSaNanI aghaTitatA (131) bIjI vAta, ekAMtavAdImate to nirvikalpa pratyakSa sarvathA kaeNlpanAthI rahita che, arthAt ...vivaraNam . 73. kalpanA'poDhakalpanAto'pyapoDhatvAditi / pratyakSaM kalpanA'poDhamevaMvidhA api zabdollekhavatI tatra kalpanA na pravartata ityartha: / / * ahIM kalpanA eTale zabdasaMsRSTatA samajavI. have nirvikalpa jo kalpanArahita hoya to temAM zabdasaMsarga na thAya, to te nirvikalpa vize 'nirvikalpa kalpanArahita che' evA paNa zabdo zI rIte ghaTe ? 1. pUrvamudrite tu 'lpAnA0' iti presadoSeNAzuddhapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 444 na, tasya tato vyatiriktetaravikalpAyogAt, vyatiriktatve na tadadhyakSalakSaNam, avyatiriktatve tUktavallakSaNAyogaH / nirUpaNAnusmaraNavikalpAbhyAmavikalpakaM svabhAvavikalpena tu savikalpakamiti cet, na, virodhAt, anyathA anekAntApatteH ................. vyAkhyA ..................................... 'pyapoDhatvAt kAraNAt kalpanA'poDhatvalakSaNAyogaH tatra tadyogyatA'bhAvAditi / pratyakSasAmAnyam-apratyakSavyAvRttirUpaM lakSaNaviSaya iti cet, tatra tadyogyateti bhAvaH / etadAzaGkyAha-na, tasya-pratyakSasAmAnyasya tataH-pratyakSAt kimityAha-vyatiriktetaravikalpAbhyAmayogAt / Aha ca-vyatiriktatve pratyakSAt tatsAmAnyasya na tadadhyakSalakSaNam, tadvyatiriktatatsAmAnyalakSaNatvAt, avyatiriktatve tu pratyakSAt tatsAmAnyasya uktavat-yathoktaM tathA / kimityAha-lakSaNAyogaH, tatra tadyogyatA'bhAvAditi / atrAha-nirUpaNAnusmaraNavikalpAbhyAmevambhUtametaditi tadAtve AyatyAM caitadgocarAbhyAmavikalpakametat, svabhAvavikalpena tu-kalpanA'poDhasvabhAvalakSaNena savikalpakameva / iti cet, etadAzaGkyAha-na ....... manetirazmi ...... eka paNa kalpanAno temAM avakAza nathI ane tethI to nirvikalpa pratyakSamAM "A kalpanAthI apoDharahita che" - evI paNa kalpanA nahIM thaI zake - A rIte nirvikalpa aMge "A kalpanArahita che" evI kalpanA karavAnI jyAre yogyatA ja nathI tyAre te nirvikalpanuM "kalpanApoDha" lakSaNa zI rIte ghaTe? bauddha : kalpanApoDha lakSaNa to pratyakSasAmAnyanuM che. pratyakSasAmAnya eTale pratyakSa sivAyanA padArthonI vyAvRtti... AvA pratyakSasAmAnya mATe ja "kalpanApoDha lakSaNa kahIe chIe. have to lakSaNa ghaTaze ne? syAdvAdIH nA, kAraNa ke ahIM vikalpo ghaTatAM nathI. te A rIte - je pratyakSasAmAnyanuM tame sksse| ho cho, te pratyakSasAmAnya nirvitpathI (1) bhinna cha, (2) abhinna ? (1) zrI minna mAnazo, to te sksse| pratyakSasAmAnyana 4 siddha thaze, nirviutpanu nahI... (2) jo abhinna mAnazo, to pratyakSasAmAnya paNa nirvikalpa banavAthI - temAM paNa kalpanArahitanI kalpanA na ghaTatAM - te aMge paNa kalpanApoDha lakSaNanI asaMgati ja rahe... bauddha : to te pratyakSane, (1) ni35vi5 pratyakSa thatai 20 sAmu cha (35)' me nirUpaNa, ke te pachI kALAMtare anusmaraNavikalpa "AvuM hatuM evuM smaraNa thatuM nathI eTale te 'nirva85' cha, bhane (2) '85nAthI 2rita cha' - mevI 48yanAthI sahita DovAthI 'savi495' ....... vivaraNam .... 74. tadAtve AyatyAM caitadgocarAbhyAmiti / nirupaNaM tadAtve, anusmaraNaM tvAgAmini kAle / / For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 anekAntajayapatAkA ( tRtIya: svAbhyupagamaparityAgAditi // ___ (132 ) evamabhrAntatvavizeSaNamapyasaGgatameva, paranItito vyavacchedyAyogAt / indudvayAdijJAnaM vyavacchedyamiti cet, na, tasyAbhrAntatvAt, etacca lakSaNopapatteH, tasyApi tatprakAzakasvabhAvatvatastAdRkphalajananasvabhAvahetujatvatazca bhrAntatA'siddheH, anyathA vyArA . virodhAt / avikalpaM savikalpaM ceti virodhaH / anyathA-nimittabhedato virodhamantareNa / kimityAha-anekAntavAdApatteH / tataH kimityAha-svAbhyupagamaparityAgAt na iti yogaH / / evaM-yathA kalpanA'poDhatvavizeSaNaM tathA abhrAntatvavizeSaNamapyasaGgatameva / kuta ityAha-paranItito vyavacchedyAyogAt / indudvayAdijJAnam 'Adi'zabdAd viyatkezajJAnAdigrahaH, vyavacchedyam / iti cet, etadAzaGkyAha-na, tasya-indudvayAdijJAnasya abhrAntatvAt / etaccaabhrAntatvaM tallakSaNopapatteH-abhrAntalakSaNopapatteH / upapattizca tasyApi-indudvayAdijJAnasya anekAMtarazmi . mAnIzuM - A rIte to tenI nirvikalpatA paNa ghaTaze ane tenuM kalpanApoDhalakSaNa paNa ghaTaze, have to badhuM barAbara ne? syAdvAdIH nA, kAraNa ke pratyakSa to ekAMta ekasvabhAvI hovAthI temAM savikalpa-nirvikalparUpa be svabhAva hovAmAM spaSTa virodha che... hA, te pratyakSamAM nimittabheda mAnI tene amuka aMze savikalpa ane amuka aMze nirvikalpa mAno to yadyapi virodha nathI, paNa tema mAnavAmAM ekAnekasvabhAvarUpa anekAMtavAdanI Apatti AvatAM, pratyakSane niraMza-ekasvabhAvI mAnavArUpa svasiddhAMtano virodha Avaze... tethI bauddhakalpita "kalpanApoDha' lakSaNa, lakSaNa nahIM, paNa lakSaNAbhAsa che... have bauddhakalpita abrAnta' vizeSaNa aMge vicArIe - prAntatva' padanI samIkSA , (132) pratyakSanA lakSaNamAM mUkela "abrAntatva' rUpa vizeSaNa paNa asaMgata che, kAraNa ke bauddhamate "bhrAnta' evuM koI jJAna ja ghaTatuM nathI, ke jeno vyavaccheda karI abhrAMtatva vizeSaNa sArthaka bane... bauddhaH be caMdra, AkAzakeza vagerenuM jJAna to bhrAMta che ja ne?, to pachI teno vyavaccheda karI abrAMtatva vizeSaNa sArthaka kema na manAya? syAdAdIH tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke tamArA mate to be caMdranuM jJAna paNa abhrAMta ja sAbita thAya che... 2. "prAsvimavahetunatvanazca' rUti -I-pATha: ! 2. 'vipakSasarAnAdri.' ti -pAd: I For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 446 tadayogAt, tasya cAnubhavasiddhatvAt, (133) na ca bahistadviSayAnupalabdhyA tatsiddhiH, tadgrahaNasvabhAvadhiyA tadviSayAnupalabdhyasiddheH, anyathA'nupalabdhau tadabhAvAsiddhe vyahyA . tatprakAzakasvabhAvatvataH-indudvayAdiprakAzakasvabhAvatvena tAdRkphalajananasvabhAvahetujatvatazca-indudvayAdijJAnajananasvabhAvahetUtpannatvena cAsya bhrAntatA'siddheH, anyathA-evamanabhyupagame tadayogAt-indudvayAdijJAnAyogAt tasya ca-indudvayAdijJAnasya anubhavasiddhatvAt / na ca bahiH-viyadAdau tadviSayAnupalabdhyA-indudvayAdijJAnaviSayAnupalabdhyA kAraNena tatsiddhiHbhrAntatAsiddhiH / kuta ityAha-tadgrahaNasvabhAvadhiyA-bahistadviSayagrahaNasvabhAvadhiyA, indu - anekAMtarazmi che bauddha zuM amArA mate be candranuM jJAna paNa abrAnta ?! syAdvAdIH hA, kAraNa ke abhrAntatvanuM saMpUrNa lakSaNa temAM ghaTe che. abhrAntajJAnanAM be lakSaNa che - (1) je jJAnamAM viSayabhUta vastune prakAza karavAno svabhAva hoya, ane (2) je jJAna tevA ja hetuthI utpanna thayuM hoya, ke je hetu potAne (Rte jJAnane) utpanna karavAnA svabhAvavALo hoya - A baMne laMkSaNa be candranAM jJAnamAM paNa ghaTe che ja, kAraNa ke te jJAna (1) potAnA viSayabhUta be candrane prakAza karavAnA svabhAvavALuM paNa che, ane (2) tevA hetuthI utpanna thayuM che, ke je hetu dvicandra viSayaka jJAnane utpanna karavAnA svabhAvavALo paNa che.. prazna : paNa te jJAnamAM te be lakSaNa na mAnIe to ? uttara : to to be candranuM jJAna ja nahIM thAya, (kAraNa ke, je dvicandraprakAzaka na hoya te dvicandrajJAna ja na kahevAya, ane hetumAM tevA phaLajanana svabhAva vinA paNa te utpanna na thAya...), paNa A jJAna to anubhavasiddha che, mATe te baMne lakSaNo temAM mAnavA ja rahyA... phalataH be candranuM jJAna paNa bhrAnta siddha nahIM thAya, ke jeno vyavaccheda karI aMbhrAtatva vizeSaNa sArthaka bane... (133) bauddhaH paNa AkAzamAM be candro to dekhAtA nathI. mATe siddha thAya che ke be candranuM thatuM jJAna avazya "brAnta che. syAdvAdIH "be candra nathI dekhAtA" - e vAta ja asiddha che, kAraNa ke je jJAnano be candrane grahaNa karavAno svabhAva che, te jJAna dvArA to be caMdranI avazya upalabdhi thAya che ja, nahIMtara to te sAmAnyathI abrAntatAnuM je lakSaNa lokaprasiddha che (saMvAdijJAna tarIke), te to aprApyadezagata jaLAdimAM paNa na maLatuM hovAthI avyApta che. eTale ja graMthakArazrIe abhrAntatAnuM AvuM lakSaNa karyuM hoI zake... 4 bauddhane be candranuM jJAna brAMta siddha karavuM che, kAraNa ke to ja tenA vyavaccheda dvArA abhrAtatva vizeSaNa sArthaka banI zake. paNa graMthakArazrI kahe che ke, tamArA mate to be candranuM jJAna paNa brAntarUpe siddha nathI ane evuM sAMbhaLI bauddho te jJAnane brAntarUpe siddha karavA vividha prayAso kare che... 2. 'mAvatvena Dravru' ta i-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 (tRtIyaH ratiprasaGgAt / (134) na cAtaimirikasyApi tatpratyayaprasaGgaH, tasya timiratadanyahetujanyasvabhAvatvAt, ataimirikANAM ca tadabhAvAt tathA lokaprasiddheH / na ca bAdhAto'sya o anekAntajayapatAkA * vyAkhyA dvayAdigrahaNasvabhAvabuddhyetyarthaH, tadviSayAnupalabdhyasiddheH- indudvayAdijJAnaviSayAnupalabdhyasiddheH / tadgrahaNasvabhAvA hi tad gRhNAtyeva, anyathA tatsvabhAvatA'yogaH / anyetyAdi / anyathAatadgrahaNasvabhAvayA, dhiyeti prakramaH, anupalabdhiH bahistadviSayasyeti prakrama evetyanyathA'nupalabdhistasyAm / kimityAha - tadabhAvAsiddheH - bahistadviSayAbhAvAsiddheH, indudvayAdyabhAvAsiddherityarthaH / kuta ityAha- atiprasaGgAt paTAdigrahaNasvabhAvayA dhiyA ghaTo na gRhyata iti tasyApyabhAvaprasaGgAdityarthaH / na cetyAdi / na ca ataimirikasyApi prakramAt pramAtuH, tatpratyayaprasaGgaH-indudvayAdipratyayaprasaGgaH, tadastIti kRtvA / kuta ityAha- tasyetyAdi / tasyaindudvayAdipratyayasya timirasahAyatadanyahetujanyasvabhAvatvAt / timirasahAyacakSurAdijanyasvabhAvo hi indudvayAdipratyayaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha - ataimirikANAM ca pramAtRRNAM tadabhAvAt-timirAbhAvAt / tatazca kAraNavaikalyAt kAryAbhAva iti sthitam / itthaM caitada aneaMtarazmi jJAnano be candrane grahaNa karavAno svabhAva ja nahIM ghaTe... bauddha : paNa yathArthajJAnathI to be candra dekhAtA nathI. syAdvAdI : are ! te jJAnamAM to be candrane grahaNa karavAno svabhAva ja nathI, to pachI temAM be candra zI rIte dekhAya ? ane temAM be candrano pratibhAsa na thAya teTalA mAtrathI be candra nathI evuM siddha na thaI zake, nahIMtara to atiprasaMga e Avaze ke paTajJAnamAM ghaDo na dekhAvAthI to ghaDAno paNa abhAva mAnavo paDaze... " sAra H tethI je jJAnano je padArthane grahaNa karavAno svabhAva che, te jJAna dvArA ja te padArthanuM grahaNa ke te padArthanI vyavasthA zakya che, bIjA jJAna dvArA nahIM... phalataH dvicandra-grAhakasvabhAvI jJAnathI be candranI avazya upalabdhi thAya che - Ama, be candranI upalabdhi siddha hovAthI, tadviSayaka jJAna bhrAnta nahIM manAya... (134) bauddha : jo te jJAna abhrAnta hoya, to jene timi22oga nathI thayo te vyaktine paNa be candranI pratIti kema nathI thatI ? syAdvAdI : are ! be candranI pratIti to evA kAraNothI utpanna thAya che ke, je kAraNo timirarUpa sahakArInI apekSA rAkhe che. jyAre anaimirika vyaktione to timira ja nathI. TUMkamAM sahakArI na hovAthI - saMpUrNa kA2NasAmagrInuM saMnidhAna na thatAM - cakSu vagere dvArA be candranI pratIti thaI zakatI nathI ane lokamAM paNa tevo ja vyavahAra thAya che ke - "Ane timira nathI mATe ja be candranuM jJAna 1. 'tattatsva0' iti ka-pAThaH / 2. 'vaikalyAt tatkAryA0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 448 bhrAntatA, bAdhA'siddhebhinnakAlaviSayapratyayena tadabhyupagame'tiprasaGgAt, kvacidabhrAntasyApi asarpAdau tadanyato bAdhopalabdhezca / (135) na cAnarthakriyAkaraNataH, ............ vyAkhyA ...... ......................... GgIkartavyamityAha-tathA lokaprasiddheH, ataimirikANAM timirAbhAvena nendudvayAdipratyaya iti lokaprasiddhaH / na cetyAdi / na ca bAdhAtaH kAraNAt asya indudvayAdijJAnasyeti prakramaH bhrAntatA / kuta ityAha-bAdhAsiddheH tasyaiva timirApagame ekendvAdijJAnabhAvato bAdhA ityArekAnirAsAyAha-bhinnetyAdi / bhinnau kAlaviSayau yasya sa bhinnakAlaviSayaH, evambhUtazcAsau pratyayazceti vigrahaH, tena, tadabhyupagame-bAdhA'bhyupagame / kimityAha-atiprasaGgAt, sarva evambhUtaH tadanyasya bAdhaka ityatiprasaGgaH // doSAntaramAha kvacidityAdinA / kvacit-mandamandaprakAzAdau abhrAntasyApi, prakramAt jJAnasya, asarpAdau asodiviSayasya tadanyataH, bhrAntAjjJAnAditi prakrama eva / kimityAhabAdhopalabdhezca tathA rajjucalanAdeH sarpajJAne na tadasarpajJAnasyeti nAlaukikametadato bhaavniiymiti| . ...... manetirazmi ..... nathI yatuM" - paraMtu "yandra na DopAthI mAne the yandranu zAna nathI thatu" - mevo vyavasl2 15 karatuM nathI. bauddhaH be candranuM jJAna bAdhita che, eTale bhrAnta che. syAdvAdI: dvicandrajJAnane bAdhita karanAra koI abrAntajJAna che ja nahIM. bauddha : timiraroga dUra thatAM thatuM eka candranuM jJAna bAdha kare che. syAdvAdIH be candranAM jJAnano, tame pAchaLathI thatAM je jJAnathI bAdha kaho cho, te jJAna to (1) bhinnakAlIna che, ane (2) teno to viSaya paNa bhinna che. AvA bhinnakAlIna + bhinnaviSayaka jJAnathI Itara jJAnano bAdha zI rIte thaI zake ? prazna : chatAM paNa tenAthI bAdha mAnI laIe to ? uttara : to to atiprasaMga e Avaze ke eka ja vyaktine pAchaLathI thatuM paTajJAna paNa pUrvanAM ghaTajJAnanuM bAdhaka banaze, pachI bhale ne te jJAna bhinnakAlIna ke bhinnaviSayaka hoya ane e rIte to badhA ja jJAna ekabIjAnA bAdhaka banI jaze. vaLI, bIjA jJAnathI bAdha thAya teTalA mAtrathI tene bhrAMta mAnI levuM yogya nathI, kAraNa ke ghaNIvAra to abrAntajJAnano paNa pAchaLathI thatAM brAntajJAnathI bAdha thAya che. te A rIte te eka vyaktine doraDuM dekhIne pahelA doraDAnuM jJAna thayuM, paNa pAchaLathI koIka kAraNosara doraDAnA halavAthI tene sarpanuM jJAna thayuM. - ahIM pUrvanA rajjJAnano bAdha thavA chatAM paNa tene brAnta nathI mAnI 1. 'prakramaH / tataH kuta' iti ka-pAThaH / 2. 'prakramAt sarvajJasya asAdau' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 anekAntajayapatAkA (tRtiyaH aprApyadezagatajalAdijJAnena vyabhicArAt, saMvinmAtrArthakriyAvidhAne cAsyetaratrApi tadbhAvAt tathApratIteH, na ca lokapratItitaH, abhyupagamavicArAt tena ca tadaprApteH tasya cehAdhikRtatvAdityalamanayA lokAgamAnubhavaviruddhayA atisUkSmekSikayA, uktavat - vyArA .... ____ doSAntaramabhidhAtumAha-na cetyAdi / na ca anarthakriyAkaraNato'sya bhrAntateti vartate / kuta ityAha-aprApyadezagatajalAdijJAnena vyabhicArAt iti bhAvitArthametat / saMvinmAtrArthakriyAvidhAne cAsya-anantaroditajJAnasya / kimityAha-itaratrApi, prakramAdindudvayAdijJAne'pi, tadbhAvAt-saMvinmAtrArthakriyAvidhAnabhAvAt / bhAvazca tathApratIteH / na cetyAdi / na ca lokapratItito'sya, bhrAntateti prakramaH / kuta ityAha-abhyupagamavicArAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tena ca-abhyupagamena tadaprApteH-uktavad bhrAntatA'prApteH tasya ca abhyupagamasya iha-prakrame'dhikRtatvAt, tatazca tato yat siddhayati tat tattvam, ato'nyadatattvamityalamanayAevambhUtayA lokAgamAnubhavaviruddhayA'tisUkSmekSikayA / kimityata Aha-uktavat-yathoktaM anekAMtarazmi ja levAtuM ane e to lokaprasiddha bInA che. mATe be candranAM jJAnano bAdha thAya teTalA mAtrathI tene brAnta mAnI levuM nyAyasaMgata nathI. (135) bauddha paNa be candranuM jJAna arthakriyA (=be candrane prApta karavA mATenI pravRtti vagere) to karAvato nathI, tethI to tene brAnta ja mAnavuM joIe ne ? syAdvAdIH evuM nathI, kAraNa ke aprApya dezamAM rahela je jaLAdinuM jJAna thAya che, te jJAna paNa te jaLAdi vize kyAM pravRtti karAve che? chatAM paNa tame tene abhrAnta mAno cho ja ne? bauddha : aprApyadezagata jaLAdinuM jJAna to tAdazajaLAdine jaNAvavArUpa arthakriyA kare ja che. syAdvAdIH to evI arthakriyA to be candranuM jJAna paNa kyAM nathI karatuM? kAraNa ke be candrane jaNAvavArUpa aWkriyA to te paNa kare che ja ane e anubhavasiddha paNa che ja. mATe be candranuM jJAna avazya abhrAnta siddha thaze. bauddhaH paNa lokamAM to te jJAna bhrAntarUpe siddha che. syAdvAdIH lokanI vAta rahevA do ! hamaNAM to tamArA abhyAgamane ( mAnyatAne) AzrayIne vicAra cAle che ane tethI tamArA abhyapagama pramANe je siddha thaze te ja vAstavika sAbita thaze, te sivAyanuM to lokapratIta paNa avAstavika ! prastutamAM tamArA abhyagama pramANe be candranuM jJAna bhrAntarUpe siddha thatuM nathI, mATe to te abrAnta ja sAbita thaze... niSkarSa tethI koI jJAna brAnta nahIM rahe, ke jeno vyavaccheda karavA dvArA "abhrAntatva' vizeSaNa sArthaka bane. A rIte, brAnta-abhrAntatAno abheda siddha karyo, paNa have, enAthI badhuM asamaMjasa thatuM hovAthI (brAnta-abhrAntatAno abheda siddha karavA ame ApelI) loka-Agama-anubhavaviruddha For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA sarvatrAsamaJjasatApatteH / ( 136 ) yastu lokAdisApekSaH tasyaitadbhedasyAvidvadaGganAdiavigAnatastathApratItestadvyavasthAkArisadAgamabhAvAt uktadoSAbhAva lokapratiSThitatvAt iti // (137) kiJca nirvikalpakaM pratyakSamityatra na pramANam, tenaiva tadanadhigateH, arthaviSayatvAt, tasya ca tato'nyatvAt / tathAhi - na tannirvikalpakatvameva tadarthaH, na vyAkhyA 450 tathA sarvatrAsamaJjasatApatteH, ato jAtiriyamiti pratipattavyA sarvatra tattvena / yastu lokAdisApekSaH-lokAgamAnubhavasApekSo vAdIti gamyate tasya uktadoSAbhAva iti sambandhaH / kathamityAhaetadbhedasya, prakramAd bhrAntetarajJAnabhedasya, AvidvadaGganAdilokapratiSThitatvAt kAraNAt / etat pratiSThitatvaM ca avigAnataH tathA-bhrAntetaratvena pratIteH tathA tadvyavasthAkArisadAgamabhAvAt, adhikRtaitadbhedavyavasthAkArisarvajJapraNItAgamabhAvAdityarthaH / uktadoSAbhAvaH jAtiyuktibhirbhrAntetarajJAnayoH samatvApAdanamukto doSaH tadabhAvaH, upanyastahetvanyathA'nupapatteriti // dUSaNAntarAbhidhitsayA''ha - kiJcetyAdi / kiJca nirvikalpakaM pratyakSamityatra arthe na pramANam / kuta ityAha- tenaiva-pratyakSeNa tadanadhigateH tasya-1 -nirvikalpakasyAnadhigateH / anadhi ..........aneaMtarazmi atisUkSmakSikAthI saryuM. (te badhI yuktiono prayoga, tamane ThekANe pADavA ame karyo hato. eTale te yuktio jAtinigrahasthAnavALI samajavI. bAkI hakIkatamAM te tarkarUpa nathI.) (139) jauddha : to pachI tamAre pe| bhrAnta-bhrAntajJAnano leha vagere zI rIte ghaTaze ? syAdvAdI : ame to loka-AgamAdine sApekSa hovAthI bhrAnta-abhrAntanI sAmyatAno doSa amane to Avaze ja nahIM, kAraNa ke - (1) baMne jJAnano bheda AvidvadaMganA sarvaloka-pratiSThita che, (2) avirodhapaNe aMnenI alaga-alaga pratIti thAya che, ane (3) aMnenA mehanI vyavasthA ka2nA2 sarvajJapraNIta Agama paNa ame mAnIe chIe - A hetuothI baMne jJAnanI sAmyatAno doSa raheto nathI, jo baMnene samAna mAno, to uparokta lokAnubhavAdi traNe hetuonI asaMgati thAya. * bauddhamate to nirvikalpanAM astitvanI paNa asaMgati (137) vaLI, 'pratyakSa nirvikalpa che' e vize koI pramANa nathI, arthAt nirvikalpapratyakSanuM jJAna pratyakSa ke anumAna eke pramANathI thaI zakatuM nathI. te A pramANe bauddha H nirvikalpapratyakSanuM jJAna zuM te ja nirvikalpa pratyakSathI na thaI zake ? * (1) nirvityapratyakSa vize pratyakSa prabhAza nathI * syAdvAdI : nA, pratyakSano viSaya, temAM jaNAto rUpAdi artha che ane pratyakSa to rUpAdi arthathI 1. 'tasyaiva tadbhedasya' iti gha-pAThaH / 2. 'pattiriti' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 anekAntajayapatAkA .( tRtIyaH cAnartho viSayaH, na cAviSaye'dhigatiriti na tatrAsya pramANatA, atiprasaGgAt / ubhayaM viSaya iti cet, na, ubhayostallakSaNAyogAt svanirvikalpakatvasya tadakAraNatvAt ... vyAkhyA gatizca arthaviSayatvAt pratyakSasya tasya ca - arthasya tataH - pratyakSAdanyatvAt / prastutaidamparyamAha tathAhItyAdinA / tathAhi na tannirvikalpakatvameva-adhikRtapratyakSanirvikalpakatvameva tadartha:pratyakSArthaH, na cAnartho viSayaH, "rUpAlokamanaskAracakSurbhyaH sampravartate / vijJAnaM maNisUryAMzurgozakRdbhya ivAnalaH // " iti vacanAt / na cAviSaye'dhigatirapanyAyAditi - evaM na tatra - nirvikalpakatve'sya- pratyakSasya pramANatA / kuta ityAha-atiprasaGgAt viSayalakSaNAyogena pramANatA'bhyupagame sarvatraM pramANatApattirityatiprasaGgaH / ubhayaM - svanirvikalpakatvArthobhayaM viSayaH pratyakSasya / iti cet, etadAzaGkyAha-na, ubhayoH-svanirvikalpakatvArthayoH tallakSaNAyogAt viSayalakSaNAyogAt / ayogazca svanirvikalpakatvasya tadakAraNatvAt- pratyakSAkAraNatvAt, akAraNasya ca aneDAMtarazmi bhinna che. eTale pratyakSa e pratyakSamAM jaNAto artha nathI, ane artha vinAno viSaya na bane, kAraNa }adhuM che} - "bhazi, sUryanAM Dizo bhane gAyanA chAeAthI bha agninI utpatti thAya che, tebha (1) 35 (2) AsoDa - prakAza ( 3 ) manasDAra = svasaMtAnagata pUrvakSaeAvartI upayogavizeSa, jane (4) yakSuthI vijJAnanI utpatti thAya che.' kahevAno Azaya e che ke, pratyakSanI utpatti yadyapi rUpa-Aloka vagere ghaNAM kAraNothI thAya che, chatAM paNa pratyakSamAM rUpAdi svarUpa artha ja jaNAya che, tenAthI bhinna pratyakSa (jJAnakSaNa) nahIM. have je jaNAya nahIM te viSaya na hoya ane je viSaya na hoya tenuM jJAna na thAya (nahIM to badhAnAM jJAnanI Apatti Ave) Ama, nirvikalpapratyakSanAM astitva mATe pramANa tarIke pratyakSane to na mAnI zAya... prazna : 'nirvikalpapratyakSa' bhale pratyakSano viSaya na hoya, chatAM paNa pratyakSa dvArA teno bodha mAnI, tenA astitva mATe pratyakSane pramANa mAnI laIe to vAMdho zuM ? uttara H viSaya na hovA chatAM paNa te vize jJAnane pramANa mAnazo, to atiprasaMga e Avaze ke paTa vize ghaTajJAna paNa pramANa banavA lAgaze ! ane e rIte to viSaya-aviSaya badhA ja vize koIpaNa jJAna pramANa banaze ! paNa tevuM to dekhAtuM nathI, mATe te jJAnanI pramANatA viSayabhUta vastu vize 4 mAnavI rahI, anyatra nahIM... 1. 'gosakRdbhya' iti ka-pAThaH / 2. anuSTup / For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 452 akAraNasya cAviSayatvAt, anyathA'bhyupagamavirodhAt / (138) etena svasaMviditatvaM pratyAkhyAtam // vyArA ... aviSayatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA'bhyupagamavirodhAt / virodhazca "nAkAraNaM viSayaH" iti vacanaprAmANyAt, tadevaM nobhayaM viSaya iti / etenetyAdi / etena-anantaroditena svasaMviditatvaM pratyAkhyAtam, pratyakSasyeti prakramaH // anekAMtarazmi ja bauddhaH to (1) artha, ane (2) nirvikalpapratyakSa - baMnene pratyakSano viSaya mAnI laIe ........... katirAzmi to ? syAdvAdI paNa te baMnene tyAre ja viSaya mAnI zakAya, ke jyAre viSayanuM temAM lakSaNa ghaTatuM hoya.... bauddhaH baMnemAM viSayanuM lakSaNa ghaTe ja che ne? syAdAdIH nA, arthamAM ghaTe che, paNa nirvikalpapratyakSamAM ghaTatuM nathI, kAraNa ke te pratyakSanuM je kAraNa hoya, te ja pratyakSano viSaya bane - A lakSaNa to mAtra arthamAM ja ghaTe che, ane tenuM kAraNa e ke artha ja pratyakSanuM kAraNa che. jyAre nirvikalpa to pratyakSanuM kAraNa na hovAthI, te pratyakSano viSaya paNa na ja banI zake... bauddhaH kAraNa na hovA chatAM paNa tene pratyakSano viSaya mAnI laIe to? syAdvAdIH to to tamAro je siddhAMta che ke - "kAraNa vinA viSaya na bane" - teno virodha thaze, tethI pratyakSanA viSaya tarIke ubhayane (=padArtha + pratyakSane) mAnI zakAya nahIM... sAra: nirvikalpapratyakSa ke pratyakSano viSaya ja na hovAthI te vize pratyakSane pramANa mAnavuM bilakula nyAyasaMgata nathI. nirvikalpapratyakSanAM svasaMvedanano nirAsa - (138) uparokta kathanathI bauddho je kahe che ke - "nirvikalpa pratyakSa ke pote ja potAnuM saMvedana kare che" - teno paNa nirAsa thAya che, kAraNa ke bauddhamate nirvikalpapratyakSano viSaya mAtra kAraNabhUta artha ja che, pote nahIM... have pote jyAre viSaya ja nathI, tyAre potA dvArA potAnuM saMvedana zI rIte thaI zake ? phalataH bauddhanI mAnyatA pramANe nirvikalpanI svasaMviditatA paNa ghaTatI nathI... aho potAnI mAnyatAothI ja potAnA siddhAMtano bAdha Ave che, bauddhamate kevI asamaMjasatA !! chatAM paNa potAnA kadAgrahanI nibiDa graMthI !! jo nirvikalpa pratyakSa dvArA potAnuM saMvedana mAnI lezo, to paNa temAM kayA doSo Ave? te graMthakArazrI batAve che - For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (139) anena viSayAvedanaprasaGgAt sarvathaikasvabhAvatvAd nirviSayatApatteH, na ca svasaMvedanameva viSayavedanam, tayoH kAlAdibhedAt tadvedanasyaikatvAbhAvAt, taccitratAprasaGgAditi ekasvabhAvatvavastuvAdino'nyAvedanaprasaGga eva / (140) evaM ca sati - vyArA ... ihaivopacayamAha-anena-svasaMviditena pratyakSeNa / kimityAha-viSayAvedanaprasaGgAt / prasaGgazca sarvathaikasvabhAvatvAt asya / evamapi ko doSa ityAha-niviSayatApatteH svasaMviditatvena / na cetyAdi / na ca svasaMvedanameva viSayavedanam / kuta ityAha-tayoH-sva-viSayayoH kAlAdibhedAt / 'Adi'zabdAt svarUpagrahaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tadvedanasya tayoHsva-viSayayoH vedanaM tadvedanaM tasya / kimityAha-ekatvAbhAvAt ubhayavedanena, ata eva taccitratAprasaGgAt iti evamekasvabhAvavastuvAdinaH-vAdinaH / kimiti Aha-anyAvedana anekAMtarazmi . * svasaMvedana mAnavAmAM viSayanAM avedanano prasaMga (139) nirvikalpa pratyakSa dvArA jo svasaMvedana mAnazo, to tenA dvArA viSayanuM vadana ja nahIM thaI zake, kAraNa ke te to sarvathA mAtra ekasvabhAvI ja che... tethI tenA dvArA jo potAnuM saMvedana mAno, to viSayanuM saMvedana thaI ja na zake. prazna : viSayanuM saMvedana na thAya to vAMdho zuM? uttara : to pratyakSa dvArA koI ja viSayanuM saMvedana na thavAthI, pratyakSane nirviSayaka; arthAt viSayarahita mAnavAnI Apatti Avaze. praznaH potAnuM saMvedana te ja viSayanuM saMvedana mAnI laIe, to to te nirviSayaka nahIM rahe ne? uttara : paNa tevuM na mAnI zakAya, kAraNa ke sva ane viSaya baMneno kALa-svarUpAdi alaga alaga che. te A rIte - (1) kALa viSaya pUrvakSaNe hoya che, jyAre sva (jJAnakSaNa) aparakSaNe.. (2) svarUpaH viSaya mUrti che, jayAre sva amUrta che - Ama kALAdino bheda hovAthI svasaMvedanane ja viSayasaMvedanarUpa na mAnI zakAya... phalataH nirviSayaka banavAnI Apatti yathAvasthita ja rahe. prazna : to te pratyakSa dvArA sva + viSaya baMnenuM vedana mAnI laIe to ? uttaraH to to (1) svavedaka svabhAva, ane (2) viSayavedakasvabhAva - ema judA judA svabhAva mAnavAthI te pratyakSanuM ekAMta ekatva nahIM rahe ane to tenI citratA-vividharUpatA mAnavAno prasaMga Avaze ! je tamane bilakula iSTa nathI. | niSkarSa je loko vastune ekAMta ekasvabhAvI kahe che, temanA mate pratyakSa dvArA mAtra svanuM ja vedana thaze, te sivAya koI paNa viSayanuM vedana nahIM thAya ane to anya-avedana thavAno prasaMga 2. 'hityavasva' ti -pa4i: For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 454 svanirvikalpakatvavedanAt tatsAmarthyataH tatpRSThabhAvI vikalpaH svatastadviSaya eva syAd rUpAdivikalpavat, na ca bhavati, tathA'pratIteH, na ca tamantareNa tattathAtAvyavasthitiH, ............. vyAkhyA ...... prasaGga eva, svavyatiriktaviSayAvedanaprasaGga evetyarthaH / evaM ca sati svanirvikalpakatvavedanAt kAraNAt tatsAmarthyataH-svanirvikalpakatvavedanasAmarthyena hetunA tatpRSThabhAvI vikalpaH, prakramAt sAmAnyena pratyakSapRSThabhAvI vikalpaH, svataH-Atmanaiva samAropavyavacchedamantareNa tadviSaya eva syAt-svanirvikalpakatvanedanaviSaya eva bhavet / rUpAdivikalpavaditi nidarzanam / na ca bhavati svata eva, tathA'pratIteH kAraNAt / na ca tam-vikalpam antareNa tattathAtAvyavasthitiH tasya-pratyakSasya tathAtAvyavasthitiH-svanirvikalpakatvavedanabhAvavyavasthitiH, * manetirazmi .. ................................ mAvaze. - svasaMvedana mAnavAmAM anya doSanuM ApAdana : (140) jema rUpAdiviSayaka nirvikalpa jJAna pachI, nirvikalpanA sAmarthyathI thato vikalpa, samAropanA vyavaccheda vinA svataH ja rUpAdiviSayaka bane che, tema svasvarUpavedanaviSayaka (sva=potAnuM svarUpa=nirvikalpakatvasvarUpanAM vedanane viSaya banAvatA) nirvikalpa jJAna pachI, nirvikalpanA sAmarthyathI thato vikalpa, samAropanAM vyavaccheda vinA svataH ja nirvikalpasvarUpanAM vedanane viSaya banAvaze ja... paNa, nirvikalpasvarUpanuM vedana" vikalpano viSaya banato hoya evuM to pratIta thatuM nathI. ghAhine yA pachI 'ghaTo'yaM' mevo 4 vi485 thAya cha, 'ghaTadarzanam' mevo vipa nahI. tethI siddha thAya che ke, kharekhara to te nirvikalpano viSaya ja nahIM banyo hoya, nahIMtara to rUpAdinI jema te paNa vikalpano viSaya kema na bane? bauddha vikalpamAM bhale tevo viSaya na Avato hoya, paNa nirvikalpamAM tene viSaya kalpI laIe to? syAdAdI : tevuM na kalpI zakAya, kAraNa ke jo nirvikalpasvarUpano vikalpa na thato hoya, to nirvikalpamAM svasvarUpanuM vadana thayuM che tevuM mAnI ja na zakAya, kAraNa ke vikalpanA AdhAre ja .....* vivaraNam ..... ___75. rUpAdivikalpavaditi / yathA hi rUpagocaranirvikalpajJAnAnantaraM samAropavyavacchedamantareNaiva vikalpo rUpagocaro bhavati, evaM nirvikalpajJAnAt svanirvikalpakatvavedanAgocarAdanantaraM jAyamAno vikalpastadgatAmeva nirvikalpakatvavedanAM gocarayediti / / ................ 1. 'antareNeti zeSaH' iti TippaNakaM gha-pustake, pUrvamudrite tu 'tamantareNa vikalpaM' ityupanyAsaH / 2 pUrvamudrite tu 'tve vedanAM' iti pAThaH, atra tu N-pratAnusAreNopanyAsaH / For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH atiprasaGgAditi / (141) etena yadAha nyAyavAdI "pratyakSa kalpanA'poDhaM pratyakSeNaiva sidhyati / pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo nAma saMzrayaH / saMhRtya sarvatazcintAM stimitenAntarAtmanA / ... vyAkhyA .... svasaMviditatvavyavasthitirityarthaH / kathaM netyAha-atiprasaGgAt, viSayAntaraviSayavedanAbhAvaprasaGgAditi / etena-anantaroditena yadAha-nyAyavAdI-dharmakIrtirvArtike prtykssmityaadi| tadapAkRtamavaseyamiti yogaH / pratyakSaM prastutaM kalpanA'poDhamityetat pratyakSeNaiva sidhyati / kathamityAha-pratyAtmavedyo yasmAt sarveSAM pramAtRRNAM vikalpo nAma saMzrayaH zabdAnuviddha ityarthaH // tathA saMhRtya sarvatazcintAM vikalparUpAM stimitena antarAtmanA .............. manetirazmi .. nivipano viSaya siddha thAya che... vikalpamAM na jaNAvA chatAM paNa, jo tene nirvikalpanA viSaya tarIke mAnazo, to atiprasaMga e Avaze ke ghaTano pariccheda thaya ghaTavikalpamAM paTa na jaNAvA chatAM paNa, nirvikalpanA viSaya tarIke 42 bhAnavAnI mApatti mAvaze... sAra: vikalpamAM "nirvikalpasvarUpavedana' viSaya tarIke na hovAthI siddha thAya che ke, tevo viSaya nirviyano 59 nathI. 4... sita: nirvilya pratyakSa svasaMvihita3pe siddha thAya nahI. dharmakIrtinA kathanano nirAsa - (141) 64rota thanathI, nyAyavAhI dhAti prabhAvAtima yuM che - "(1) vikalparahita evuM pratyakSa svasaMvedanarUpa pratyakSathI ja jaNAya che, kAraNa ke vikalpa ja sarva pramAtAone nAmathI saMyuktarUpe anubhavAya che, pratyakSa nahIM. (arthAt pratyakSa to kalpanArahita ja anubhavAya che) ..... ...* vivaraNam ......... _____76. viSayAntaraviSayavedanAbhAvaprasaGgAditi / viSayAntaraviSayavedanAyA bhAvasya prasaGgAt / yadi hi vikalpamantareNApi svasaMviditatvaM jJAyate, evaM tarhi ghaTe paricchinne paTavikalpAbhAve'pi paTa: kimiti na jJAyate ?|| 77. vikalpo nAma saMzraya iti / vikalpa eva sarvapramAtRbhirnAmAnuviddho vedyate, na tu pratyakSamityarthaH / / 1. 'pratyAtmevadyaH' iti g-paattho'shuddhH| 2. 'saMzayaH' iti k-paatthH| 3. anuSTup / 4. 'saMzayaH' iti kapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA -00 sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sA'kSajA matiH // punarvikalpayan kiJcidAsInme klpnedRshii| iti vetti na pUrvoktAvasthAyAmindriyAd gatau // " ityAdi / tadapAkRtamavaseyam, uktavat pratyakSeNaivAsiddheH, tadekasvabhAvatvavirodhAditi // ..................................* vyAkhyA ................ prasannanirvyApAreNa sthito'pi san cakSuSA rUpamIkSate-pazyati yayA buddhyA sA'kSajA matiH // IkSitvA punarvikalpayan kiJcit pazcAt AsInme kalpanA IdRzI-evambhUtA iti vetti, na pUrvoktAvasthAyAM cakSuSA rUpekSaNalakSaNAyAmindriyAd gatau // ityAdi / yadAha nyAyavAdI tadapAkRtam-apAstamavaseyam / kathamityAha-uktavat-yathoktaM tathA pratyakSeNaiva asiddheH pratyakSeNaiva sidhyatIti asyAsiddheH / asiddhizca tadekasvabhAvatvavirodhAt tasya-pratyakSasya ekasvabhAvatvavirodhAt svaviSayaparicchedakatveneti bhAvitArthametaditi // .....* manetirazmi . (2) vikalparUpa ciMtAono saMpUrNapaNe saMhAra karIne, aMtarAtmAthI sthira banIne rahelo paiNa pramAtA, buddhi dvaa2|| yakSuthI 35ne se che, te muddhine 'ndriyazana' upAya che... (3) rUpane dekhIne te vize kaMIka vikalpo karato, pAchaLathI te jANe che ke "mane AvI kalpanA thaI hatI, paNa evuM jJAna (=rUpa vagerenuM nAmasaMyukta jJAna) je vakhate cakSuthI rUpane joto hato, te vakhate indriyathI tene thatuM nathI." te badhuM kathana nirAkRta thAya che, kAraNa ke nirvikalpa pratyakSanI siddhi mATe sauthI pahelo tarka to tame e Apyo ke na nirvikalpanuM svarUpa svasaMvedanarUpa pratyakSathI ja siddha che - paNa ukta rIte A ja vAta asiddha che, kAraNa ke pratyakSa to viSayano vedaka che, tene jo svasvarUpano paNa vedaka mAnazo to te svaveha + viSayave - sema ubhayapariche janavAthI, tenI me svabhAvatAno virodha thaze... tethI tenA dvArA svasvarUpanuM vedana na mAnI zakAya... phalataH svasaMvedanarUpa pratyakSathI nirvikalpanI siddhi na thadi dhItirnu parthai 4 athana parAsta thAya che... niSkarSaH "nirvikalpa pratyakSa' te pratyakSano viSaya ja na hovAthI, tenA astitva mATe pratyakSane prabhA na mAnI zAya, bhATe prathama vi485 to ayuta cha... ....... vivaraNam ................. 78. sthito'pi sanniti / sarvatazcintAsaMharaNena kRtAvasthAno'pi kiM puna: sarvataH pravRttacintAka: pramAtA ityapi zabdArthaH / / che jene mAnasika ciMtAno virodha thaI gayo che, te vyakti paNa jo rUpane joto hoya, to jene ciMtAo pravarte cha, te vyakti to sutara 35ne me - oma 'api' zanI artha cha. 1. anuSTup / 2. pUrvamudrite tu 'pravRtticintA kaH' ityazuddhapAThaH, atra tu N-pratAnusAreNa zuddhiH kRtaa| For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (142) na cAnumAnamatra pramANam, asya svalakSaNatvAt anumAnasya ca sAmAnyalakSaNAlambanatvAt / na cedaM parapakSe cAru, gamakaliGgAsambhavAt svabhAvakAryAsiddheH svabhAvasya tAdAtmyena tattvAt tadvat tadagrahaNAt, tadgrahe sAdhyapratipatteH, tadapratipattau *.................... ............... vyAkhyA .............. na cetyAdi / na ca anumAnamatra, prakramAt nirvikalpakatve, pratyakSasya pramANam / kuta ityAha-asya-pratyakSasya svalakSaNatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-anumAnasya ca sAmAnyalakSaNAlambanatvAt tat kathamanyAlambanamanyatra pramANaM bhavati ? . dUSaNAntaramAha-na cedamityAdi / na cedam-anumAnaM parapakSe-ekAntakasvabhAvavAdipakSe cAru-zobhanaM gamakaliGgAsambhavAt / asambhavazca svabhAvakAryAsiddheH svabhAvazca kAryaM ca svabhAvakArye, liGge iti prakramaH, tayorasiddhaH / asiddhizca svabhAvasya sattvAdeH tAdAtmyenasAdhyAtmyena hetunA tattvAt-sAdhyatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tadvat-sAdhyavat tadagrahaNAt-svabhAvAgrahaNAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-tadgrahe-svabhAvagrahe sAdhyapratipatteH, ... maneAMtarazmi .... (2) nirvikalpapratyakSa vize anumAna paNa apramANa (142) "nirvikalpa pratyakSa' vize anumAna paNa pramANa nathI, kAraNa ke A pratyakSa to niraMza hoI svalakSaNarUpa che, jyAre anumAnano viSaya to tame sAmAnya rUpa mAno cho - A rIte sAmAnyaviSayaka anumAna svalakSaNarUpa pratyakSano zI rIte jJApaka bane? zuM ghaTaviSayaka jJAna paTano jJApaka ke paTa vize pramANa banI zake ? bauddhamate to anumAna paNa asaMbhavita - vaLI, ekAMta ekasvabhAvavAdInA mate to anumAna paNa zobhana nathI, kAraNa ke sAdhyane 49||vnaa2 liMga-heturnu astitva saMbhAvita cha.. bauddha : 59 / ? syAvAhI : // 29 // ta 4 (1) svabhAva, ane (2.) Arya35 me hetu mAno cho, te bane hetu masiddha che. te bhArIta - * (1) svabhAvatunI maziddhatA * svabhAvaDetu: tame mA anumAna bhUDao cho+ 'sarvaM anityam, sattvAt' - mA vize sabhe kahIe chIe ke, svabhAvahetunuM to sAdhyanI sAthe tAdAbhya hovAthI, te to sAdhyarUpa ja banaze ane tethI to tenuM alagarUpe astitva ja siddha nahIM thAya... prazna : 59 // svabhAva35 hetu, sAdhya35 janA ya to vaidho zuM ? uttaraH to to sAdhyanI jema te svabhAvanuM paNa grahaNa nahIM thAya... jo svabhAvanuM grahaNa mAnazo, 1. 'pare pakSe' iti ga-gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 458 tadgrahaNAyogAt ekAntaikatvAt, tathAgrahe mohAbhAvAt, bhAve vA nivRttyanupapatteH upAyAbhAvAditi / (143) anena ziMzapAdipratipattau vRkSApratipattiH pratyuktA, tulyayogakSematvAt; anyathA kathaJcit tadbhedApatteH / vyAvRttibhedo'bhyupagamyata eveti cet, A vyArathI ja nAnyathedamityAha-tadapratipattau-sAdhyApratipattau tadgrahaNAyogAt-svabhAvagrahaNAyogAt / ayogazca-ekAntaikatvAt, prakramAt sAdhyahetvoH / mohavyAvRttyarthamapyasya pravRttirayuktetyAhatathAgrahe-ekatvena grahe mohAbhAvAt, bhAve vA-tathAgrahe'pi mohasya / kimityAha-nivRttyanupapatteH / anupapattizca upAyAbhAvAt / tatsvarUpagrahe'pi tanmohasya nivRttau ka upAya iti ? anena-anantaroditena ziMzapAdipratipattau satyAM vRkSApratipattiH pratyuktA / kuta ityAhatulyayogakSematvAt, ziMzapAtvasyaiva vRkSatvAdityarthaH / anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame kathaJcit tadbhedApatteH ziMzapAtva-vRkSatvayorbhedApatteAvRttibhedaH abhyupagamyata eva, - anekAMtarazmi che to svabhAvathI abhinna sAdhyanuM paNa grahaNa mAnavuM ja paDaze (anyathA to sAdhyanA grahaNa vinA tadabhinna svabhAvanuM paNa grahaNa nahIM thAya...). prazna : paNa AvuM kema ? uttara : kAraNa ke tamArA mate to sAdhya-hetu baMne ekAMte eka ja che (tAdAbhya che) tethI jo (1) sAdhyanuM grahaNa thaze to ja hetunuM grahaNa thaze, ane (2) sAdhyanuM grahaNa nahIM thAya to hetunuM paNa grahaNa nahIM thAya... praznaH to hetunI sAthe sAdhyanuM paNa grahaNa mAnI laIe to? uttara : to to te mohanI (=sAdhya vizenAM ajJAnanI) kadI nivRtti ja nahIM thAya, kAraNa ke sAdhya vizenA mohane dUra karavAno sacoTa upAya e ja che ke sAdhyanuM yathArtharUpe grahaNa karI levuM! paNa hetunI sAthe sAdhyanuM abhinnapaNe yathArtharUpe grahaNa thavA chatAM paNa jo moha raheto hoya, to bIjo kayo upAya che, ke je te mohano nivAraka bane ? sAra: sAdhya-hetunuM grahaNa sAthe ja thatuM hovAthI hetu dvArA sAdhyanizcaya saMbhavita ja nathI. (143) uparokta kathanathI je loko ema kahe che ke - "yaM vRkSa, zizapAtvI" - ahIM zizapAnuM grahaNa thaye paNa vRkSanuM grahaNa thatuM nathI..." - teonuM paNa nirAkaraNa thAya che, kAraNa ke AnI paNa nirAkaraNapaddhati uparanI jema ja che, arthAt zizapA + vRkSa baMne ekAMta ekasvabhAvI che, to pachI zizapAnuM grahaNa thaye vRkSanuM paNa grahaNa thaze ja ane to vRkSa vize vyAmoha ja na rahetAM tadviSayaka anumAna paNa asaMgata Thare... praznaH zizapAnuM grahaNa thavA chatAM paNa vRkSanuM grahaNa na mAnIe to ? uttaraH to to baMneno kathaMcit bheda paNa mAnavo paDaze, bAkI jo ekAMta ekasvabhAvI hoya to zizapAnI sAthe vRkSanuM grahaNa paNa thAya ja... For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 anekAntajayapatAkA ( tRtIya na tarhi tadekasvabhAvatA / so'pAramArthika iti cet, kimarthamasyopanyAsaH ? vyavahArArthamiti cet, kIdRzo'satA vyavahAraH ? paramArthato bhrAnta iti cet, na tattvataH sAdhyasAdhanabhAva iti / (144) etena "sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro buddhyArUDhena dharmadharminyAyena" ityetadapi pratyuktam, asya tAvadApratibaddhatvAt tasya ekatvenA A vyArahyA . zizapAtva-vRkSatvayoH zAstrAdhikRtAnityatvakRtakatvayorvA / iti cet, etadAzaGkyAha-na tarhi tadekasvabhAvatA-ziMzapAderekasvabhAvatA / saH-vyAvRttibhedaH apAramArthikaH / iti cet, etadAzaGkyAha-kimarthamasya-apAramArthikasya upanyAsaH ? vyavahArArtham / iti cet, etadAzaGkyAha-kIdRzo'satA vyavahAraH ? paramArthato bhrAnta iti cet vyavahAraH / etadAzaGkyAha-na tattvataH-paramArthena sAdhya-sAdhanabhAvo bhrAntavyavahAraviSayatvAditi etenetyAdi / etena-anantaroditena "sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro buddhyArUDhena dharmadharminyAyena" - anekAMtarazmi bauddhaH ame baMneno vyAvRttibheda mAnIe chIe. te A rIte - (1) vRkSa avRkSavyAvRtti, (2) zizapA=azizapAvyAvRtti... athavA zAstrIya dRSTAMta tarIke "sarva nitya, tattva - ahIM (1) anitya = nityavyAvRtti, ane (2) kRtatva=akRtakatvavyAvRtti - Ama, vyAvRttividhayA sAdhya-hetuno bheda mAnIzuM... syAdvAdIH Ama, jo vyAvRttividhayA bheda mAnazo, to vRkSa-zizapAne ekAMta ekasvabhAvI nahIM mAnI zakAya. bauddhaH te vyAvRttibheda pAramArthika nathI, paraMtu kAlpanika che. syAdvAdI : jo te kalpanAnirmita ja hoya, to teno ahIM upanyAsa karavAnI jarUra zI ? bauddha sAdhya-hetunA alaga-alagarUpenA vyavahAra mATe ja ame teno upanyAsa karIe chIe. syAdvAdIH are ! je vyAvRttibheda kAlpanika asatuM hoya, tenAthI zuM vAstavika vyavahAra thaI zake ? bauddhaH kAlpanika evA vyAvRttibheda dvArA thato sAdhya-sAdhanano alagarUpeno vyavahAra kharekhara to bhrAnta ja che. syAdvAdI : jo te vyavahAra brAnta mAnazo, to te vyavahArathI dekhAtA sAdhya-sAdhanabhAvanuM astitva vAstavika rIte to asaMbhavita ja banaze ! ane sAdhya-sAdhana vinA to anumAnanAM astitvano paNa lopa thaze ja ! (144) uparokta kathanathI, bauddha vaDe je kahevAyuM che ke - "A badho ja anumAna-anumeyano vyavahAra, buddhikalpita dharma-dharmInA nyAyathI thAya che... 2. 'satA' rUti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dha :) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 460 tathAbhUtatvAnnIlAnnIlapItabuddhyAkAratulyatvAt parapratipAdanopAyatvAnupapatteratiprasaGgAditi na svabhAvahetostadavagatiH / ityetadapi bhavatoktaM pratyuktam / kuta ityAha-asya tAvad-buddhyA''rUDhasya dharmadharmibhAvasya arthApratibaddhatvAt-vastvapratibaddhatvAt / apratibaddhatvaM ca tasya-arthasya ekatvena-ekasvabhAvatvena hetunA atathAbhUtatvAt-dharmadhamitayA abhUtatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAhanIlAt sakAzAt nIlapItabuddhyAkAratulyatvAt buddhyArUDhadharmadharmabhAvasya tato'bhAvAdityarthaH / tatazca parapratipAdanopAyatvAnupapatteH tadasadrUpatayA nAsata upAyatvam / ityAhaatiprasaGgAt asata upAyatve sarvasiddhyApattyA'tiprasaGgaH, iti-evamuktanIterasiddherna svabhAvahetoH sakAzAt tadavagatiH, prakramAt pratyakSanivikalpakatvAvagatiH // ... anekAMtarazmi - bhAvArtha : nyAya vagerenA mate, dharma-dharmAbhAvathI ja anumAna thAya che. hetu-sAdhya dharma hoya che, pakSa dharmI hoya che. paNa bauddhanA mate, dharma-dharmI vacce bheda ja nathI, kAraNa ke tenA mate dharmI ekasvabhAvI che. eTale "sarva nityam sattvanuM sthaLe, sattva e dharma ane vastu e dharmI evo bheda vAstavika ja nathI. mAtra, buddhimAM evI kalpanA karIne vyakti, dharma-dharmI dvArA anumAna-anumeyano vyavahAra kare che." te saMpUrNa bauddhakathanano nirAsa thAya che, kAraNa ke jo dharma-dharmabhAva mAtra buddhithI ja kalpita hoya, to tene vastu sAthe kaMI levA-devA nahIM rahe, kAraNa ke padArtha to ekAMta ekasvabhAvI hovAthI vAstavamAM temAM dharma-dharmAbhAva asiddha ja rahe... tethI, nIla dvArA jema potAmAM na rahela kALA-pILA vagere AkAronI buddhi nathI karAtI, tema vastu dvArA potAmAM na rahela dharma-dharmIbhAvanI paNa buddhi nahIM karAya... Azaya e ke, padArtha dvArA teno ja bodha karAvI zakAya che ke je svarUpa potAmAM vAstavika rIte hoya, dharma-dharmabhAva potAmAM na hovAthI, vastu te tadviSayaka buddhi paNa na karAvI zake... A rIte buddhikalpita dharma-dharmIbhAva vastujanya na hoI avAstavika-asat thAya ane je asat hoya, te parapratipAdanano upAya paNa na banI zake. anumAna parArtha hoya che - parapratipAdana mATe che (kAraNa ke ahIM pratipAdakane potAne to sAdhyanuM jJAna thaI ja gayuM che) paNa, asat evo dharma-dharmIbhAva (parvato vaddhimAnuM), parapratipAdanano upAya banI zake nahIM... ane jo asata dharma-dharmabhAvathI paNa (vahni vagerenuM) parapratipAdana thaI zake, to pachI koIpaNa vastunI siddhi (asat dharma-dharmAbhAvathI) thaI zake - "sarva nityaM sarvA' ema nityatvanI siddhi paNa thaI zake, pachI bhale ne sarvamAM nityatva na paNa hoya.. (bhale te beno dharmadharmAbhAva asat hoya, paNa pUrvokta rIte ahIM paNa koI asamaMjasatA nahIM rahe...) For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (145) evaM na kAryahetorapi, tannirvikalpakatvakAryatvena kasyacidasiddheH, sadaikenaikavedanAt, tatkAryatvasya ca tadavadhikatvAt tadagrahaNe tathA'grahaNAt, anyathA nyAyAyogAt tattatsvabhAvatvataH, tathAgrahaNe'tiprasaGgAt, anyataradarzanAdanyatarAvagamApatteH, ja vyarahyA che .... evamityAdi / evaM na kAryahetorapi sakAzAt, tadavagatiriti prakramaH / kuto netyAhatannirvikalpakatvakAryatvena-pratyakSanirvikalpakatvakAryatvena kasyacit-padArthasya asiddheH kAraNAt / asiddhizca sadA-sarvakAlaM ekena-jJAneneti sarvasAmarthyam ekavedanAt-ekAnubhavAt / yadyevaM tataH kimityAha-tatkAryatvasya ca, prakramAt pratyakSanirvikalpakatvakAryatvasya ca / kimityAha-tadavadhikatvAt-adhikRtapratyakSAvadhikatvAt / evamapi kimityAha-tadagrahaNevivakSitAvadhyagrahaNe sati / kimityAha-tathA-tadavadhikatvena agrahaNAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame nyAyAyogAt / ayogazca tattatsvabhAvatvataH tasya -- anekAMtarazmi .... niSkarSa: uparokta rIte svabhAvahetu siddha ja na hovAthI, tenA dvArA nirvikalpapratyakSano avagama azakya che. tethI nirvikalpapratyakSa vize svabhAvahetuka anumAna pramANa banI zake nahIM.... 9 (2) kAryakSetunI asiddhatA (145) karyahetu dvArA paNa nirvikalpano avagama zakya nathI, kAraNa ke nirvikalpapratyakSanuM evuM koI kArya ja siddha nathI, ke jene AzrayIne kAraNarUpa nirvikalpanuM pratyakSa karI zakAya. praznaH zuM nirvikalpanuM koI ja kArya siddha nathI? uttara : nA, kAraNa ke koIpaNa jJAna dvArA tenuM grahaNa je saMbhavita nathI. te A pramANe - sarvakALe eka jJAna dvArA to potAnA sarvasAmarthyathI mAtra ekano ja anubhava thAya che. have koI padArthamAM nirvikalpakAryatvanuM grahaNa karavuM hoya to kAryatva, sApekSa hovAthI apekSA jenI che te nirvikalpanuM paNa grahaNa thavuM joIe. bAkI nirvikalpanA grahaNa vinA tatsApekSa evA tatkAryatvanuM grahaNa thaI zake nahIM. praznaH sApekSabhAvanA grahaNa vinA paNa, te phaLarUpa jJAnanuM nirvikalpanA kAryarUpe grahaNa mAnI laIe to? uttara : paNa tema mAnavuM bilakula nyAyocita nathI, kAraNa ke tatkAryatvano svabhAva ja che "vamina dhUma' ahIM dhUma te kArya che ane tenA dvArA kAraNarUpa vahninuM anumAna thatuM hoI tene kAyahetuka anumAna kahevAya - AvuM anumAna nirvikalpapratyakSanuM tyAre ja thaI zake, ke jyAre tenuM koI kArya dekhAtuM hoya. paNa graMthakArazrI kahe che ke, kharekhara to tenuM koI kArya ja siddha nathI. * te kArya jyAM sudhI kAryarUpe jJAta na thAya, tyAM sudhI te nirvikalparUpa svakAraNano gamaka paNa na banI zake. 2. "parva Atorapi' ti -paDhi:. 2. "sarva ti pato na vidyate I-putade. For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3thAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 462 (146) tathA viziSTasya grahaNAt, abhyupagame'nubhavavirodhAt avinAbhAvagrahaNamantareNa tadayogAt, loke tathopalabdheH tasya ca parapakSe'bhAvAt, jJAnAnAM pratiniyatArthatvAt ja vyArahyA vivakSitakAraNakAryatvasya tatsvabhAvatvataH-tadavadhikasvabhAvatvataH tajjanyatvena tathA-tadavadhikatvena grahaNe sati kimityAha-atiprasaGgAt / tataH kimityAha-anyataradarzanAd hetuphalayoH / kimityAha-anyatarAvagamApatteH hetu-phalayoreva / Apattizca tathA-itaretarAvadhikatvena viziSTasya tatsvabhAvatayA grahaNAt / astvevamityadhikRtyAha-abhyupagame-'dhikRtagrahaNasya anubhavavirodhAt / virodhazca avinAbhAvagrahaNamubhayagatamantareNa tadayogAt-tathAviziSTasya grahaNAyogAt / ayogazca loke tathopalabdheH-avinAbhAvagrahaNamantareNa sambandhinaH sambandhyantara - anekAMtarazmi tApekSatAno che. temAM kAraNa e ke, kAryatva paNa kAraNajanya ja hoya che, eTale kAraNajJAna vinA kAryatvanuM jJAna na thAya. vaLI jo e rIte sApekSabhAvanA grahaNa vinA paNa tenA kAryarUpe phaLajJAnanuM grahaNa mAnazo, to atiprasaMge e Avaze ke, hetune dekhavAthI phaLanuM ane phaLane dekhAvAthI hetunuM grahaNa thavAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke, uparokta rIte (1) hetuno svabhAva "phaLarUpa jJAnanAM kAraNarUpa' hovAno che, ane (2) phaLano svabhAva 'heturUpa jJAnanAM kAryarUpa' hovAno che... have, hetu ke phaLanuM jyAre paNa grahaNa thaze, tyAre jo anyanAM jJAna vinA paNa, temAM rahela kAraNatva-kAryatvanuM jJAna thaI jatuM hoya, to, (1) mAtra hetunuM grahaNa thavAthI paNa hetunA svabhAva aMtargata (janA kAraNarUpe tenuM grahaNa thaI rahyuM, te) phalarUpa jJAnano paNa avagama thaI jaze, ane (2) mAtra phaLanuM grahaNa thavAthI paNa phaLanAM svabhAva aMtargata (janA kAryarUpe tenuM grahaNa thaI rahyuM che te) heturUpa jJAnano paNa avagama thaI jaze ! (146) bauddhaH (1) hetune dekhAvAthI phaLanuM, ke (2) phaLane dekhAvAthI hetunuM grahaNa thaI jAya to vAMdho zuM? syAdvAdIH tema thavAmAM anubhavano virodha che, kAraNa ke hetu-phaLa baMnemAM rahela avinAbhAvanA grahaNa vinA hetunuM phaLanAM kAraNarUpe ane phaLanuM hetunAM kAryarUpe kadI grahaNa thatuM nathI. (AzayaH kAryatva ke kAraNatvanA grahaNa mATe avinAbhAvanuM grahaNa jarUrI che. dhUmano vadviavinAbhAva grahaNa thayo hoya to ja temAM vadvikAryatvanuM grahaNa thAya..) bauddhaH zuM avinAbhAvanA grahaNa vinA tevuM grahaNa na ja thAya ? syAdvAdI : hA, kAraNa ke lokamAM paNa tevuM ja dekhAya che ke, je vyaktie hetu-phaLagata avinAbhAvanuM grahaNa na karyuM hoya, te vyaktine hetune dekhavA mAtrathI ja phaLanAM kAraNarUpe ane phaLane 2. 'vikSatI BIRT0' ti va-pArTa: For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIya: tattathA'bhAvato'nusandhAnAyogAt, tathAvidhavikalpasyApyasiddheH, tasyApi kSaNikatvAt, 463 - viziSTatayA'grahaNopalabdheH / avinAbhAvagrahaNAdetadevaM bhaviSyatItyAha- tasya ca - avinAbhAvagrahaNasya parapakSe'bhAvAt / abhAvazca jJAnAnAM pratiniyatArthatvAt kSaNikatvena, yathoktam"ekamarthaM vijAnAti na vijJAnadvayaM yathA / vijAnAti na vijJAnamekamarthadvayaM tathA // " ityAdi / tattathetyAdi / tasyapa - hetujJAnasya tathA - phalajJAnatvena abhAvataH kAraNAt / kimityAha anekAMtarazmi dekhavA mAtrathI ja hetunAM kAryarUpe grahaNa thaI jatuM nathI. vyAkhyA bauddha H to to avinAbhAvanuM grahaNa paNa mAnI laIzuM. syAdvAdI : are ! paNa tamArA mate to avinAbhAvanuM grahaNa ja ghaTatuM nathI, kAraNa ke dareka jJAna kSaNika hovAthI teo mAtra pratiniyata arthane grahaNa karavAmAM ja tatpara che. Azaya e che ke, bauddhamate dareka vastu kSaNika hovAthI, padArtha paNa mAtra eka ja kSaNa 2he che... tethI eka ja padArtha, koIpaNa ThekANe ane koIpaNa kALe eka ja vyaktine thanAra kramika be jJAnathI jANI zakAze nahIM, kAraNa ke te baMne jJAna kramika hovAthI, bIjuM jJAna thaze te pahelAM ja prathamajJAnanI viSayabhUta vastu naSTa thaI jaze. tathA eka ja jJAna vaDe krame thanArI be vastunuM paNa grahaNa na thaI zake, kAraNa ke bIjI vastu utpanna thAya te pahelA to prathamavastuviSayaka jJAna ja naSTa thaI bhaya che. 'dhuM che } - je pramANe be vijJAna eka ja padArthane jANI zakatAM nathI... te pramANe eka ja vijJAna be padhArthane bhAegI zaDe nahIM..." prastutamAM, hetu-phaLanA avinAbhAvanuM grahaNa tyAre ja thaI zake, ke jyAre eka ja jJAna dvArA hetu-phaLa baMnenuM grahaNa saMbhavita hoya... paNa uparokta rIte, eka jJAna dvArA ja jyAre be padArthanuM vivaraNam 79. ekamarthaM vijAnAti na vijJAnadvayaM yathA / vijAnAti na vijJAnamekamarthadvayaM yathA / / iti / ayamatra bhAvaH-kSaNikatvAbhyupagame bauddhasya na kadAcit kvacit kazcidapyartha ekasantAnavartibhyAM dvAbhyAM jJAnAbhyAM jJAtuM zakyaH, kramabhAvitvAt ubhayoH / tathA dvAvarthakSaNau kramabhAvitAvekena jJAnakSaNena na boddhuM pAte, kSaNikatvAdeveti // 1. pUrvamudrite tu 'tayA grahaNo0' iti pAThaH, tasya cAzuddhatvena E-H- pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / 2. anuSTup / 3. 'dvijAnAti' iti kha- pAThaH / 4. anuSTup / 5. 'bhAvitvobhayoH' iti ka - pAThaH / 6. 'dvAvapakSaNau' iti kha- pAThaH, 'dvAvasa(?)kSaNau' iti tu ca- pAThaH, 'dvAvarttalakSaNau' iti pUrvamudritapAThaH, atra tu N - pratAnusAreNa zuddhapAThasthApanA / For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaal2:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA tathA tattannizcayAnupapatterityatrApi (147) buddhyArUDhadharmadharminyAyato'pyadhikRtavyavahArAbhAvaH, uktavannyAyatastadayogAt yoge'pyabhilaSitArthAsiddhireva, arthasyArtha vyArA anusandhAnAyogAt 'ata idam' ityanusandhAnaM / tathAvidhavikalpasyApi tatpRSThabhAvino'siddheH / asiddhizca tasyApi-vikalpasyApi kSaNikatvAt svasaMvinniSThitatvena, tatazca tathetaretarAvadhyanusandhAnatvena tattannizcayAnupapatteH, prakramAt tasya kasyacit tannizcayaHtannirvikalpakatvakAryatvanizcayaH tattannizcayaH tasyAnupapattistataH na kAryahetorapi tadavagatiriti kriyAyogaH / atrApi-kAryahetAvapi buddhyArUDhadharmadharminyAyato'pi adhikRtavyavahArAbhAvaHanumAnAnumeyavyavahArAbhAvaH / kuta ityAha-uktavat-yathoktaM tathA nyAyataH-nyAyena tadayogAt - anekAMtarazmi ... grahaNa zakya ja nathI, tyAre taddagata avinAbhAvanuM grahaNa paNa zI rIte thaI zake ? je hetujJAna che te ja phaLajJAna nathI. (baMne judA che) eTale A hetuthI A phaLa utpanna thayuM, enuM anusaMdhAna koNa kare? (be jJAna eka hoya to ja anusaMdhAna thaI zake.) bauddhane pratyakSa nirvikalpa che, evuM pramANasiddha karavuM che. te kAryakSetuka anumAnathI karavA mAMgI rahyo che, tenA mATe nirvikalpanAM kAryarUpa vikalpa thavo joIe, ane temAM nirvikalpakAryatva che, tevuM jaNAvuM joIe... paNa, tevA prakArano vikalpa tarkasiddha nathI, kAraNa ke te kSaNika che ane svasaMvit che - potAnuM ja grahaNa kare che (nirvikalpanuM nahIM...) tethI koIpaNa pramAtAne kArya-kAraNanuM anusaMdhAna karIne temAM nirvikalpakAryatvano nizcaya thaI zakato nathI. niSkarSa e rIte koIpaNa vastu nirvikalpanAM kAryarUpe nizcita ja na hovAthI, tenuM koI kArya ja siddha nathI, ke je kAraNarUpa nirvikalpajJAnano gamaka bane. tethI nirvikalpapratyakSa vize kAryakSetuka anumAna paNa pramANa banI zake nahIM. bauddhamate kArya hetumAM paNa vyavahAranI asaMgati : (147) bauddho kahe che ke jagatamAM jeTalo paNa anumAna-anumayano vyavahAra cAle che, te buddhimAM ArUDha dharma-dharmenyAyathI ja che, vAstavika dharma-dharmathI nahIM. paNa A rIte to kAryakSetumAM paNa anumAna-anumeyanA vyavahAranI asaMgati thaze, kAraNa ke pUrvokta rIte kalpita dharma-dharmenyAyathI adhikRta vyavahAra ghaTato nathI, arthAt dharma-dharmabhAva buddhithI mAtra kalpita ja hoya, to tene bAhya vastu sAthe koI levA-devA ja na rahe ane to vyavahAranI asaMgati - vivaram . 80, tasya viti | mAtu: || 2. "tatazetare.' ti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 anekAntajayapatAkA (tRtIya gamakatvAbhyupagamAt tattathAtAyAM ca nizcayAbhAvAt, tasya tadviSayatvAnabhyupagamAt, pAramparyatastattadbhAve pramANAbhAvAt paranItitastadasiddheriti / (148) etena dhUmAda........................... ... ... vyAdhyA , adhikRtavyavahArAyogAt / yoge'pi buddhayArUDhadharmadharminyAyena adhikRtavyavahArasya abhilaSitArthAsiddhireva / kuta ityAha-arthasyArthagamakatvAbhyupagamAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tattathAtAyAM ca arthAdarthagamakatAyAM ca nizcayAbhAvAt / abhAvazca tasya-arthasya tadviSayatvAnabhyupagamAt-vikalpaviSayatvAnabhyupagamAt pAramparyataH-pAramparyeNa tattadbhAve tasya-vikalpasya tasmAt-arthAd bhAve / kimityAha-pramANAbhAvAt / abhAvazca paranItitaH - anekAMtarazmi ... ja thAya... bauddha: paNa kAraNa ? syAdvAdIH kAraNa e ja ke, tame vati vagere arthanA gamakarUpe dhUmAdi arthane ja svIkAro cho... paNa e rIte arthane gamakarUpe arthane ja svIkAravAmAM to te vadvino nizcaya ja nahIM thAya, kAraNa ke (1) artha to jaDa hovAthI te nizcAyaka na banI zake, ane (2) pratyakSa to nirvikalpa-vikalpazUnya hovAthI tenA dvArA paNa nizcayavikalpa na thaI zake. bauddhaH paNa nirvikalpa anaMtarabhAvI vikalpa dvArA to teno nizcaya thaI zake ne ? syAdvAdI: nA, kAraNa ke vikalpanA viSaya tarIke jyAre tame vastune svIkAratA ja nathI, tyAre te vikalpa vivakSitavastuno nizcAyaka zI rIte bane? bauddhaH padArthathI nirvikalpapratyakSa ane tenAthI vikalpa - Ama, vikalpa te paraMparAe arthathI ja janya hovAthI, tene arthano nizcAyaka kema na manAya? syAdvAdI: paNa vikalpa paraMparAe arthathI janya che emAM koI pramANa naithI, kAraNa ke tamArA ahIM uparanA be-traNa phakarAno anuvAda zabdArthane laIne karyo che... teno paramArtha A rIte vicAravo - dharmadharmAbhAva vAstavika na hoya, to tame parvato vakrimInuM dhUmata sthaLe, parvatamAM rahela dhUmavattva dharmathI vaddhimattvanI anumiti nathI mAnatA, kAraNa ke dharmo to badhA parvatathI abhinna ja che... paNa tame, dhUmarUpa arthathI (dharmIthI) ja vahnirUpa arthano nizcaya mAnyo che - ema artha (dhuma) ja arthano (vahino) namaka banyo... (dharma, anyadharmano nahIM...) - have te artha (dhUma) e arthano (vahnino) gamaka banI zake evo nizcaya ja tamArA mate thaI zakato nathI, kAraNa ke vikalpano (nizcayano) viSaya artha (=dhUma-vahni) hoto nathI (zabda hoya che) to pachI zI rIte kathita arthaviSayaka ja vivaraVIE 81. arthasyArthagamakatvAbhyupagamAditi / arthasya-dhUmAderagnyAdyarthagamakatvAbhyupagamAt / / 2. 'drasiddhiti' ti -4: . 2. "mane' ta A-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhakkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 466 gnyanumAnaM niSiddham, samAnayuktitvAditi / yasya punaranvayavyatirekavadekAnekasvabhAvaM - vyArathI paranItyA tadasiddheH-pramANAsiddheH svalakSaNAt svalakSaNajJAnaM tato vikalpa iti, na hyevaM svalakSaNasAmAnyalakSaNAlambanaM paranItyA pramANamastIti bhAvanIyam / evamabhilASitArthA-siddhireva iti / etenetyAdi / etena-anantaroditena dhUmAdagnyanumAnaM niSiddham / kuta ityAhasamAnayuktitvAd dhUmAdagnyanumAnasya / na cAyaM sarvasyaiva vAdino doSa ityAha-yasya punarityAdi / yasya punarvAdinaH anvayavyatirekavat nityAnityamityarthaH, ata eva ekAnekasvabhAvaM anekAMtarazmi niyamAnusAre to pramANa ja asiddha che. te A rIte - bauddhamate pramANa paNa kSaNika hovAthI evuM koI pramANa nathI, ke je nirvikalpapratyakSa (svalakSaNajJAna) ane savikalpapratyakSa (sAmAnyajJAna) rUpa be alaga-alaga kSaNasthAyI jJAnane viSaya banAve... phalataH tenA dvArA te be jJAnanuM jJAna na thavAthI nirvikalpathI savikalpa utpanna thAya' - evuM paNa jANI zakAya nahIM - Ama vikalpanI utpatti paraMparAe arthathI thavAmAM koI ja pramANa na rahevAthI - tenI arthajanyatA zaMkAspada hoI - vikalpa paNa arthano nizcAyaka na banI zake ane nizcaya na thatAM to abhilaSita arthanI asiddhi ja raheze... (148) uparokta kathanathI, bauddhamate dhUmathI agninAM anumAnano paNa niSedha thAya che, kAraNa ke ahIM paNa uparokta yuktio samAna ja che... - syAdvAdamate sarvatra samaMjasatA - bauddha : uparokta doSo zuM tamArA mate nahIM Ave? syAdvAdI : bilakula nahIM... mAtra amArA mate ja nahIM, paraMtu je paNa loko envaya vivaraNam - 82. na ho vaM svalakSaNasAmAnyalakSaNAlambanaM paranItyA pramANamasti iti bhAvanIyamiti / svalakSaNaM-svalakSaNajJAnaM tato'pi sAmAnyollekhI vikalpa iti, evaM svalakSaNasAmAnyagocaramekaM pramANaM kSaNikatvena bauddhamate nAstItyarthaH / nizcaya thAya? bauddha: vikalpa, paraMparAe arthajanya (=dhUma/dvijanya) che. arthathI nirvikalpa ane tenAthI vikalpa... e rIte vikalpathI paNa "artha (dhUma) - arthano (vahnino) gamaka banI zake" e jaNAya... svAdAdI : vikalpa, paraMparAe arthajanya che, evuM mAnavA mATe koI pramANa nathI, kAraNa ke badhA jJAna kSaNika che, to pachI arthathI nirvikalpa thayuM, nirvikalpathI vikalpa thayo, AvI te kramika ghaTanAnuM jJAna koNa karI zake? koI nahIM... je anvaya = uttarottarabhAvI jJAnaparyAyamAM AtmAnI anugatatA... vyatireka=vibhinna-vibhinna jJAnaparyAyonuM astitva... For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 anekAntajayapatAkA : (tRtIya nizcayAtmakameva pratyakSaM tasyoktadoSAbhAvaH, sarvatrAnupacaritanibandhanabhAvAt, pratItisacivataccitrasvabhAvatayA tadavirodhAdityalaM prasaGgena // ... cAhyAM che ... nizcayAtmakameva pratyakSamidamitthamiti tasyoktadoSAbhAvaH nirvikalpakaM pratyakSamityatra na pramANaM, tenaiva tadanadhigateH arthaviSayatvAdityevamAdaya uktA doSAstadabhAvaH / kathamityAhasarvatra-savikalpatvAdau nirUpye / kimityAha-anupacaritanibandhanabhAvAt, tAttvikanibandhanabhAvAdityarthaH / ata evAha-pratItItyAdi / tasya-pratyakSasya citrasvabhAvatA-svaviSayagrahaNarUpA vicchinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedanena taccitrasvabhAvatA pratItisacivA cAsau tathApratIteH taccitrasvabhAvatA ceti vigrahaH tayA pratItisacivataccitrasvabhAvatayA kAraNena tadavirodhAt, prakramAduktadUSaNavipakSataH, savikalpakatvAdau tenaiva tadanadhigatyAdyavirodhAt / avirodhazca pUrvapakSagranthAnusArataH pratipakSopanyAsena svatantranItyA svayameva bhAvanIya ityalaM - anekAMtarazmi ... vyatirekavALuM (nityaniyavALuM) ane tethI ja ekAnekaravabhAvavALuM nizcayAtmaka ja pratyakSa mAne che, te badhAnA mate "nirvikalpapratyakSa aMge koI pramANa nathI, kAraNa ke pote to arthane viSaya karato hovAthI potAnA dvArA to potAno adhigama azakya che. vagere" - uparokta eke doSa Avato nathI, kAraNa ke - amArA mate pratyakSa savikalpa che ane tevuM kahevAmAM amArI pAse tAttvika kAraNo che. juo, pratyakSano sva (potAne) ane viSayane arthane) grahaNa karavAno citrasvabhAva che ane e citrasvabhAva pratItiyukta che, kAraNa ke vicchinna (judA judA) arthagrahaNa ane svabhAvasaMvedana hovAnI spaSTapratIti thAya che... Ama savikalpamAM svasaMvedana + viSayagrahaNa saMbhavita hovAthI ja, svasaMvedanathI vikalpanuM grahaNa thatAM "pratyakSa savikalpa che' evuM grahaNa pratyakSathI ja thaI jaze... temAM (jema bauddhamate "pratyakSa nivatvam' evuM grahaNa thatuM nahotuM - ekasvabhAva mAnyo hovAthI - tevA) koI virodha nahIM Ave... A rIte, pratyakSanI pratItisiddha citrasvabhAvatAnA kAraNe savikalpAdimAM "tenA dvArA ja teno adhigama na thaI zake... vagere" eke doSono virodha nathI, kAraNa ke pratyakSa citrasvabhAvI hovAthI, amArA mate tenA dvArA paNa teno adhigamAdi zakya ja che... bIjA doSano virodha kema nahIM Ave ? te jANavA pUrvadarzita pUrvapakSonA sacoTa pratipakSono upanyAsa karI, sAkAdazAstra pramANe pote ja * eka = dareka jJAnaparyAyomAM anugata hovAthI, te rUpe pratyakSa eka che... aneka = visadaza jJAnaparyAyonA kAraNe te aneka che... vaLI, pratyakSa--na eka hovA chatAM temAM judA judA svabhAva che. svasaMviditatva paNa che, arthaviSayakatva paNa che vagere - eTale paNa pratyakSamAM ekAnekasvabhAvatA che... rU. "saMtanenAvejona' 2. '3woSA: tadmAva: I' rUti -pati:. 2. nivanivadhana' ti -Tu-pad: rUti -paDhi: I 4. "tafdhAtyA' ti Tu-pa8i: I For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) ( 149 ) astu vA nirvikalpakamapi pratyakSam, tatrAsAdhAraNameva vastu pratibhAsata ityetadayuktam, nyAyAnubhavavirodhAt / tatpratibhAso hi nizcayabalena vyavasthApyate, anyathA tadayogAt, bhAvatastenaiva tadanadhigateH tathA'nubhavAbhAvAt, evamapi tatkalpane'ti * bAlyA ka - vivaraNa - vivecanasamanvitA vyAkhyA-1 bhAvanA karI levI... have A prasaMgathI saryuM. prajJena // ihaivopacayamAha astu vA ityAdinA / astu vA bhavatu vA nirvikalpakamapi pratyakSaM tatra-nirvikalpake pratyakSe asAdhAraNameva- sajAtIyetaraviviktameva vastu-rUpAdi ghaTAdi pratibhAsata ityetadaMyuktam-aghaTamAnakam / kuta ityAha-nyAyAnubhavavirodhAt nyAyapradhAno'nubhavo nyAyAnubhavastena virodhAt, athavA nyAyaH- yuktiH, anubhava:- pratyakSaM tAbhyAM virodhAt / enamevAha tatpratibhAso hItyAdinA / tatpratibhAso hi pratyakSAkAro yasmAt nizcayabalena vyavasthApyate, anyathA-nizcayabalamantareNa tadayogAd-vyavasthA'yogAt / ayogazca bhAvataH-paramArthena tenaivanirvikalpakapratyakSeNa tadanadhigateH-pratyakSAkArasyAnadhigateH / anadhigatizca tathA-svAkAra... anekAMtarazmi . have graMthakArazrI nirvikalpa aMge ja doSonuM ApAdAna kare che - 1. 'pratyakSamastu taMtra' kRti -pA: / * nirvikalpamate asAdhAraNavastunA pratibhAsanI asaMgati (149) 'duSyatu durganaH' nyAye nirvikalpa pratyakSa kadAca mAnI paNa lo, to paNa te pratyakSamAM "sajAtIya-vijAtIya padArthothI bhinna mAtra ghaTAdi svalakSaNano ja pratibhAsa thAya che'" - te kathana to dhaTaze ja nahIM, kAraNa ke temAM nyAyapradhAna anubhavano, athavA to (1) nyAyayukti, ane (2) anubhava=pratyakSano virodha Ave che. te A pramANe - nirvikalpagata vastunA pratibhAsarUpa je pratyakSAkAra che, tenI vyavasthA nizcayanA AdhAre ja thAya che, kAraNa ke nizcaya vinA to te pratyakSAkAranI vyavasthA aghaTita ja che. (arthAt asAdhAraNavastuno nizcaya thAya to ja nirvikalpamAM asAdhAraNavastupratibhAsa thayo e hovAno nirNaya thAya ane AgaLa (1 dvArA) kahe che tema, tevo nizcaya to thato ja nathI...) Azaya H nirvikalpamAM zuM jaNAyuM ? teno nirNaya vikalpathI ja thAya, kAraNa ke nirvikalpa pote potAnuM grahaNa karatuM na hovAthI, zuM jaNAyuM tenI khabara tene paDatI nathI. ane nirvikalpathI svAkAranuM (potAnA AkAranuM) grahaNa mAnI paNa na zakAya, kAraNa ke nirvikalpa svAkAranuM grahaNa kare che, tevo kadI anubhava ja thato nathI... 468 * pratyakSathI jo ghaTano nizcaya thAya, to ja khyAla Ave ke pratyakSa dvArA ghaTano pratibhAsa thAya che, paNa jo tevo nizcaya ja na thato hoya to te pratyakSa ghaTapratibhAsI zI rIte kahI zakAya ? Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 469 anekAntajayapatAkA ( tRtIya: prasaGgApatteH niyAmakAbhAvAditi / ( 150 ) na ca drAgdarzanAt tannizcayaH, api tu sadAdimAtrasya, ata: prathamAkSasannipAte tadeva pratibhAsata ityetad yuktam, sitetarAdiSvapi *vyAbAx grahaNatayA anubhavAbhAvAt / evamapi anubhavAbhAve'pi tatkalpane- tenaiva tadadhigatikalpane'tiprasaGgApatteH, pratibhAsAntarakalpanayeti bhAvaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-niyAmakAbhAvAditi, ataH sthitametadayuktamiti / na cetyAdi / na ca drA~gdarzanAt zIghradarzanAt tannizcayaH, prakramAdasAdhAraNavastunizcayaH, api tu sadAdimAtrasya nizcayaH, ataH asmAt * anekAMtarazmi * prazna H anubhava bhale na thato hoya, chatAM paNa tenA dvArA potAno adhigama mAnI laIe to ? uttara H are ! to to atiprasaMga e Avaze ke ananubhUta evA bIjA pratibhAsAkAranuM paNa grahaNa mAnavuM paDaze, arthAt ghaTajJAnathI paTajJAnanAM svarUpanuM paNa grahaNa mAnavuM paDaze ! vaLI, koI paNa jJAna zenuM grahaNa kare che, zenuM nahIM, teno nirNaya anubhavathI thAya che. have tevo anubhava na thato hovA chatAM, jo nirvikalpa dvArA tatpratibhAsanI adhigati mAnazo, to pachI ghaTajJAna dvArA paTanuM grahaNa paNa mAnavuM paDaze, kAraNa ke, 'ghaTajJAnamAM paTagrahaNano anubhava thato na hovAthI te paTagrahaNa nathI karatuM' - evuM tame nahIM kahI zako... (eka sthaLe anubhava vinA jo tArdazagrahaNa mAno to anya sthaLe paNa tevuM mAnavuM ja paDe...) ane, prathama darzane kharekhara to asAdhAraNa vastuno nizcaya thato ja nathI, sadAdimAtrasAmAnyano ja nizcaya thAya che. eTale indriyano saMbaMdha thatAM, sAmAnyano ja pratibhAsa thAya che ema ja mAnavuM yogya che. (kAraNa ke ame kahI gayA ke - nizcayanA baLe ja pratibhAsa siddha thAya. prathamadarzane sadAdino ja nizcaya thavA para pratibhAsa paNa sadAdino ja mAnavo joIe..) vaLI sita-pItAdi je ekadama paricita padArtho che, teonA atizIghradarzanathI ke dhyAmalAdi doSanAM kAraNe thatAM maMdadarzanathI paNa pahelA to mAtra sadAdino ja nizcaya thAya che - Ano matalaba to e ja thayo ke nirvikalpa te sadAdi sAmAnyano ja pratibhAsa kare che, arthAt sAmAnyapratibhAsI ja che, bAkI to tenA dvArA mAtra sadAdino ja nizcaya kema ? (150) bauddha : zIghrAdidarzanarUpa nirvikalpathI to asAdhAraNa vastunuM grahaNa thAya che ja, sadAdirUpa mAtra sAmAnyanuM nahIM... syAdvAdI : e vAta barAbara nathI, kAraNa ke zIghrAdidarzanarUpa nirvikalpamAM jo mAtra sattvanI * vivaraNam .. 83. drAvarzanAt-zIghravarzanAt, prathamAkSasannipAtamAvino nirvipAlityartha: // 1. 'ti yuttam' ti na-pAna: / ne(?)' kRti sva-ca-pATa: I 2. 'pAtato'pi sAmAnyollekhI vikalpa ityaM (? tye) vaM svalakSaNasAmAnyamekaM For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 470 kSiprAdidarzane tAvanmAtranizcayAt / na ca tatra tadagrahaNameva, tathA'nubhavavirodhAt / na cAnyathAgrahaNe'nyathAnizcayotpAdaH, pramANAbhAvAt / na ca sannapyayaM nyAyyaH, asamaJjasa............................. vyAkhyA ............................ kAraNAt prathamAkSasannipAte'vagrahaNakAle tadeva sAmAnyaM pratibhAsata ityetad yuktam / upapattyantaramAha-sitetarAdiSvapi kSiprAdidarzane, 'Adi'zabdAnmandadarzanagrahaH, tAvanmAtranizcayAt-sadAdimAtranizcayAt / na ca tatra-kSiprAdidarzane tadagrahaNameva-sadAdimAtrAgrahaNameva / kuta ityAha-tathA-sadAdimAtranizcayatvena anubhavavirodhAt / na cAnyathAgrahaNe, sitetarAditvena grahaNa ityarthaH, anyathA-sadAdimAtratvena nizcayotpAdaH / kuta ityAha-pramANAbhAvAt / na ca sannapyayamanyathAgrahaNe'nyathAnizcayotpAdaH nyAyyaH / kuta ityAha-asamaJjasatvApatteH site ............. manetirazmi ......... ja pratIti na thatI hota, to pAchaLathI mAtra sattvano ja ullekha karanAra vikalpa paNa na thAta, paNa "mArA vaDe kaMIka dekhAyuM' - evo sanmAtrano ullekha karanAra vikalpa ja anubhavasiddha che. tethI nirvikalpamAM paNa pahelAM to mAtra sattvano ja bodha mAnavo joIe... vaLI, jevuM grahaNa thAya tevo ja nizcaya thAya che, eTale grahaNa sita-pItAdirUpe ane nizcaya sadAdirUpe mAnavo bilakula ucita nathI, kAraNa ke alaga-alaga rUpe grahaNa-nizcaya mAnavAmAM koI pramANa nathI. prazna : cht| 59 sAlamA 35 49-nizcaya mAnI sameta ? uttaraH to to badhI ja vyavasthAo asamaMjasa thaI jaze ! arthAt sitanuM grahaNa ane nIlano nizcaya, nIlanuM grahaNa ane patano nizcaya... vagere avyavasthAo thavA lAgaze ! tethI nizcaya grahaNavat ja mAnavo rahyo... phalataH nirvikalpa dvArA sadAdinuM grahaNa mAnazo, to ja tenAthI sadAdino nizcaya 2 zaze... ................ vivaraNam .............. 84. sitetarAdiSvapi kSiprAdidarzane AdizabdAnmandadarzanagraha iti / ye hi sitapItAdayo bhAvA atiparicitAsteSvatizIghradarzane sattvamAnaM pratIyate, mandadarzane'pi dhyAmalAdilocanapramAtRsatke sattvamAtrameva cakAsti, tathaivAnubhUyamAnatvAt / / 85. sadAdimAtranizcayatvenAnubhavavirodhAditi / yadi hi kSiprAdidarzane sattvamAtrapratItirna syAt tadA pazcAt sattvamAtrollekhI vikalpo na syAt / anubhUyate ca nizcayo mayA kimapi dRSTamAsIdityullekhana, tasmAt kSiprAdidarzane'pi sattvamAtramavabuddhyate prathamata iti sthitam // 1. 'yadi' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 anekAntajayapatAkA (DrAya: tvApatteH / (151) na ca vaibhramika evAyam, tadbhAvabhAvitvopalabdheH / avagrahAdapyayamayukta iti cet, satyam, adoSastu tanmAtrAnabhyupagamAt / evamapi dRSTabAdheti cet, na, antarAlAvAyata eva tadbhAvAt / kathametadavagamyata iti cet, avagrahabodhasyAlpa vyAhyA tarAdivyavasthA'bhAvena / na ca vaibhramika evAyam, prakramAd drAgdarzanena nizcayaH sadAdimAtrasya / kuta ityAha-tadbhAvabhAvitvopalabdheH-sadAdimAtrabhAvabhAvitvopalabdheH / avagrahAdapi-anirdezyasadAdimAtragocarAdayaM-sadAdinizcayaH, na zabdArUSitatvena ayuktaH iti cet, etadAzaGkyAha-satyamevametat, adoSastvatra tanmAtrAt-avagrahamAtrAdanirdezyasadAdimAtragocarAt anabhyupagamAt sadAdimAtranizcayasya / evamapi dRSTabAdheti cet tadanantarameva bhAvAdadhikRtanizcayasyetyabhiprAyaH / etadAzaGkyAha-na, antarAlAvAyata eva jJeyatvAdyapekSayA anekAMtarazmi (151) bauddha nirvikalpathI thato sad-Adino nizcaya to vibhramanAM kAraNe ja thAya che ne? syAdvAdIH nA, bilakula nahIM, kAraNake sadAdi bhAva hoya to ja te sadAdinA nizcayanI upalabdhi thAya che, bAkI jo vaibhramika ja hota to tenI sadAdi vinA paNa upalabdhi thAta... mATe sadAdinA nizcayabaLe nirvikalpa paNa mAtra sattvapratibhAsIrUpe siddha thaze... phalataH prathama indriyasaMnikarSa vakhate nirvikalpadarzanamAM sAmAnyano ja pratibhAsa mAnavo paDaze, asAdhAraNa vastuno nahIM. praznaH avagraha to anirdezya (januM kathana na thaI zake) evA sadAdi sAmAnyane ja viSaya kare che, to pachI tenAthI zabdayukta evo sadAdino nizcaya paNa zI rIte yogya gaMNAya ? uttara : na ja gaNAya, tamArI vAta ekadama sAcI che, chatAM amane koI doSa nathI, kAraNake anirdezya sadAdiviSayaka avagraha mAtrathI sadAdino nizcaya ame mAnatA ja nathI... taTastha to to daSTabAdhA nahIM thAya? kAraNa ke avagraharUpa nirvikalpa pachI tarata ja sadAdino nizcaya to spaSTapaNe anubhavAya che. syAdvAdI : are ! sadAdino nizcaya, avagraha pachI tarata ja nathI thato, paNa apAMtarAlika avAyathI thAya che, ane e apAya, zeya padArtha sat che ke asata? e ja rIte e yatvanI apekSAe sTa sadAdinA nizcayane vaibhramika kahevA pAchaLa bauddhano Azaya e che ke, te vaibhramika hovAthI avAstavikaapramANa sAbita thaze ane tethI tenA AdhAre nirvikalpanI mAtra sarvapratibhAsIrUpe siddhi thaI zake nahIM... ja praznakartAne e kahevuM che ke, tamArA mate to sadAdino nizcaya paNa ayukata Thare che, kAraNa ke syAdvAdamate (naizcayika) avagrahamAM, zabdajAtikalpanAthI rahita anirdezya "krizcita' evuM ja grahaNa thAya che. "satuM' evo nizcaya nahIM... to pachI tame zI rIte kahI zako ke avagraharUpa nirvikalpathI sadAdino nizcaya thAya che? Ano javAba have syAdvAdI Apaze... 2. "va joyatvI' rUti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 472 tvAt / yadi nAmaivaM tataH kimiti cet, nAsau viziSTAdhyavasAyabIjam, yastu bhavati so'vAntarAvAyarUpaH, avAyabahutvAt / (152) evaM sadvyAdyanekasvabhAve vastuni vyArathI .. sadasadIhottarakAlabhAvinaH sakAzAt tadbhAvAt-sadAdimAtranizcayabhAvAt, zabdArUSitabodhAnantarabhAvI evAyaM nizcaya ityarthaH / kathametat-anantaroditamavagamyate ? iti cet, etadAzajhyAha-avagrahabodhasya, prakramAnnaizcayikAvagrahasambandhinaH / kimityAha-alpatvAdanavabodhavyAvRttimAtrarUpatvena / yadi nAmaivaM tataH kim ? iti cet, etadAzaGkyAha-nAsaualpabodharUpaH san viziSTAdhyavasAyabIjam, na hyaNumAtrAd vyaNukAdibhAvaH, yastu bhavati viziSTAdhyavasAyabIjaM so'vAntarAvAyarUpaH-zabdArUSitabodhasvalakSaNaH / kuta etadevamityAhaavAyabahutvAt kAlakSayopazamAdibhedena, ataH prathamAkSasannipAte tadeva pratibhAsata iti yuktamiti sthitam / evam-uktanItyA sadvyAdyanekasvabhAve vastuni indriyadvAreNaiva tathA'rtha anekAMtarazmi . sat che ke asat? - evI IhAnA uttarakALe thanAra che... Ama, zabdayuktabodharUpa IhA pachI ja te thAya che... (pahelA IhA, pachI sadAdinizcAyaka avAya...) taTastha paNa avAyathI ja te nizcayanI utpatti thAya evuM zI rIte jaNAya? syAdvAdI : kAraNa ke naiRRyika arthAvagrahasaMbaMdhI avagrahabodha te mAtra abodha-jaDatAnI vyAvRttirUpa hoI ekadama "alpa' bodharUpa che... taTastha : avagraha alpa hoya to prastutamAM zuM? syAdvAdI : prastutamAM e ja ke, avagraha alparUpa hoI viziSTa adhyavasAyanuM bIja na banI zake... zuM eka paramANumAtrathI kayaNuka vagerenuM astitva thaI zake? jo nA, to prastutamAM paNa samajavuM ke alpabodharUpa avagrahathI viziSTAdhyavasAyarUpa sadAdino nizcaya paNa na ja thaI zake... ane avAya, kALa-kSayopazamanA bhedathI ghaNA hoya che (apAya-IhA-apAya-hA-apAya... ema thayA kare che, te badhA apAya judA judA kALe thAya che ane judA judA kSayopazamathI thAya che.) eTale apAMtarAla avAyathI nizcaya asaMbhavita nathI... niSkarSa eTale amArA mate sadAdino nizcaya saMgata ja che. Ama pAchaLathI thatAM sadAdinA nizcaya dvArA siddha thaze ke, prathama indriyasaMnikarSa vakhate thanAra avagraharUpa nirvikalpa pratyakSamAM paNa mAtra satvarUpa sAmAnyano ja pratibhAsa thAya che, ghaTArirUpa asAdhAraNavastuno nahIM... tethI nirvikalpamAM asAdhAraNa vastuno pratibhAsa thAya - e bauddhakathanano nirAsa thayo... -pATha: I 2. svabhAve vastuni tahita60' ti pUrvamudritapAsa, matra tu -pATha: . 2. "mAtrAdhaylo' kRti rU. 'vodhanakSa:' ti Tu-pATha: 4. "pavityAdi ti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 anekAntajayapatAkA (tRtIya: taditaradharmAlocanena samAnadharmavyavacchedataH, tadbodhapUrvakatvAt taditarabodhasya, tathA'nubhavatastattathAsvabhAvatvAvagamAt, prathamameva vizeSAgrahaNAt indriyadvAreNaiva tathA'rtha. ... vyArA .. vizeSapratipattiriti yogaH / kathamityAha-sadravyAdyanekasvabhAvaM vastu prAyazo nidarzitameva, tathA nidarzayiSyAmaH, tatazca sadravyAdyanekasvabhAve vastuni sati / kimityAha-taditaradharmAlocanena te'nvayinaH, itare vyatirekiNaH, te ca itare ca taditare, taditare ca te dharmAzca teSAmAlocanaM-svarUpanirIkSaNamiti vigrahaH, tena samAnadharmavyavacchedataH- yatvAdivyavacchedena / vyavacchedazca tadbodhapUrvakatvAt-samAnadharmabodhapUrvakatvAt taditarabodhasya-sattvAdivizeSadharmabodhasya / etaccAsya tathA'nubhavataH-itthaM kramAnubhavena tathAsvabhAvatvAvagamAd - anekAMtarazmi ja bauddhaH vastu/jJAna baMne jyAre vidyamAna che, tyAre prathama indriyasaMnikarSa vakhate sattvamAtrano ja pratibhAsa kema? asAdhAraNa vastuno kema nahIM? syAdvAdI ? kAraNa ke zeya-satu-dravya vagere anekasvabhAvI vastu aMge, indriya dvArA sattvAdi sAmAnyadharmanA grahaNapUrvaka ja ghaTAdi arthavizeSano bodha thAya che... tethI pahelA to mAtra sattvano ja pratibhAsa thAya che... A vAtane jarA khulAsApUrvaka samajIe - (152) vastu te sat, dravya, pRthvI, mRtyu, ghaTa vagere anekasvabhAvI che - A vAta ame pUrve paNa batAvI gayA ane AgaLa paNa batAvIzuM... (1) AvI anekasvabhAvI vastu vize pahelA anvaya (=vastumAM anuvRtti) ane vyatireka (=vastuthI vyAvRtti) vALA dharmonuM Alocana (=svarUpanirIkSaNa) thAya che, arthAt pahelA sattva, dravyavAdi anuvRtta dharmonuM ane asattvAdi / guNatvAdi vyAvRtta dharmonuM Alocana thAya che. (2) tyArabAda samAna dharmono vyavaccheda thato jAya, arthAt pahelA jJeyatvano bodha thAya, pachI teno vyavaccheda thaI sattvano, pachI teno vyavaccheda thaI dravyatvano.. ema pRthvItva-mRttvAdino. (vyAkhyAmAM samAnadharmavyavachevata: - zeyatvadvidharmavyavachephena sarviivazeSadharmavIdha: evuM jaNAvyuM che teno bhAvArtha e ke - sattva vizeSadharma che, jJeyatva samAna dharma che - sAmAnya dharma che (teno artha e ja ke jJeyatva, sattva-asattvamAM sAmAnya che.) eTale jyAre sattvano nizcaya thAya, tyAre pahelA jJeyatva sAmAnya dharmanI apekSAe sattva-asattvanuM Alocana thAya, pachI sattvano bodha thAya. eTale tyAM rUTuM sat evo bodha thAya, te zeyanA vyavacchedathI thAya ema samajavo. (ahIM vyavaccheda eTale yatvanI bAdabAkI nahIM, paNa zeyatvanA nizcayanI bAdabAkI...) praznaH paNa samAnadharmono vyavaccheda karavAnI jarUra zI? uttaraH kAraNa ke jJeyatvAdi samAnadharmonA bodhapUrvaka ja sattvAdi vizeSadharmono bodha thAya che, arthAt pahelA vyApaka dharmono bodha thato jAya tyArabAda teno vyavaccheda thaI tenA avAMtara vyApya 2. "yatvAdri' ta i-pAta: | 2. sarvAdhirmavIdhastha' rUti -Ta: I For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 474 vizeSapratipattiH, sakalalokasiddhatvAt, anyathA tadanupapatteH drAgdarzane kvacidabhAvAt, zIghrAvagamasyApi dIrghatvAt kAlasaukSmyAditi / (153) vastuno'nekasvabhAvAt vyAvyA vastunaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-prathamameva-AdAveva vizeSAgrahaNAt sarvatra / kimityAhaindriyadvAreNaiva tathA-samAnadharmagrahaNapurassarA arthavizeSapratipattiH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-sakalalokasiddhatvAt kAraNAt, anyathA-uktaprakAravyatirekeNa tadanupapatteHarthavizeSapratipattyanupapatteH / anupapattizca drAgdarzane kvacit-vidyutsampAtAdau abhAvAdarthavizeSapratipatteH / anyatra bhaviSyatItyArekAnirAsAyAha-zIghrA~vagamasyApi lokadRSTyA, anekAMtarazmi ... dharmono bodha thAya che. vaLI, anubhava paNa te ja krame thAya che, arthAt vastuno pahelA sattvAdi sAmAnyAkAre anubhava thAya ne tyArapachI vizeSa-vizeSa dharmapUrvaka anubhava thAya che - AvA kramAnubhavathI paNa siddha thAya che ke, vastuno tevo svabhAva ja che, ke jethI tenuM pahelA sAmAnyathI grahaNa ne tyArabAda vizeSa grahaNa - A yathArtha bInAno avazya svIkAra karavo joIe, kAraNa ke pahelethI ja vizeSanuM grahaNa kadI thatuM nathI... tethI ema ja mAnavuM rahyuM ke, indriya dvArA pahelA to mAtra samAna dharmonuM ja grahaNa thAya ane samAnadharmonA grahaNapUrvaka ja arthavizeSano bodha thAya che, kAraNa ke A vAta sakala lokamAM prasiddha che... praznaH paNa jo tevuM na mAnIe to? uttaraH to to arthavizeSanI pratipatti ja asaMgata Tharaze, kAraNa ke je samAnadharmonA grahaNapUrvaka arthavizeSano bodha thAya che, te dharmonuM grahaNa to pahelA tame mAnatAM nathI, to pachI arthavizeSano bodha zI rIte thaze ? vaLI, jo pahelethI ja arthavizeSano bodha thaI jato hoya, to vIjaLI paDatAnI sAthe ja vizeSa arthanI pratIti kema nathI thatI? - AnAthI paNa siddha thAya che ke, sIdhuM arthavizeSanuM grahaNa thatuM nathI. ja vivaram .. ..................... ......... 86. zIghrAvagamasyApi lokadRSTyeti / lokavyavahAreNa hi cakSurnimIlanAnantaraM ghaTa ityAdi yajjJAnamutpadyate, tacchIghrAvagama ityucyate / nizcayatastu tatrApi prathama sattvamAtramevAvacchidyata ityarthaH / / acAnaka vIjaLIno jhabakAro thAya, tyAre tenuM vizeSarUpe (vidyuta svarUpe) grahaNa nathI thaI jatuM, paNa prathama indriyasaMnikarSa athavA indriyavyApArathI 'a gni' ema sattvasAmAnyamAtrano ja bodha thAya che. pachI teno zIgha nAza thayA bAda utpanna abhAvanA (vidyudabhAvanA) pratiyogIrUpe 'vidyut saMgAtA' ema vidyutanuM vizeSarUpe bhAna thAya che... Ama, pahelethI ja arthavizeSano bodha nathI thaI jato, evuM batAvavA A dRSTAMta levAya che. 2. 'tvAn prathamameva vizeSAt sarveSAM' ti -pAd: I For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH sarveSAM sadA bhAvAt, anyathA tadanupapatteH citrAstaraNavadekadaiva kiM nArthavizeSapratipatti vyArA ja dIrghatvAt tattvadarzanena, dIrghatvaM ca kAlasaukSmyAditIndriyadvAreNaiva tathA'rthavizeSapratipattiriti kriyA / Aha-vastuno'nekasvabhAvatvAd bhavannItyA sarveSAM-svabhAvAnAM sadA bhAvAt tvannItyaiva, anyathA tasya vastunaH tadanupapatteH-anekasvabhAvatvAnupapatteH / kimityAhacitrAstaraNavaditi nidarzanam, ekadaiva-ekasminneva kAle kiM nArthavizeSapratipattiH - anekAMtarazmi che bauddha: vIjaLInuM sthaLa javA do, paNa te sivAya ghaTAdinA zIdhrapratyakSamAM to sIdho ghaTano ja bodha thAya che ne? tyAM kyAM sattva-zeyatAdi samAnadharmono bodha thAya che? syAdvAdIH are ! AMkhanA kholavA mAtrathI je ghaTajJAna thAya che, te lokavyavahAramAM "zIghAvagama' tarIke gaNAya che, paNa naiRRyikadaSTie to tyAM paNa asaMkhyasamayarUpa dIrghakALa vItI jAya che ane te kALa atisUkSma hovAthI spaSTapaNe anubhavAto nathI... tethI eTalA dIrghakALa daramyAna ghaTajJAnamAM paNa pahelA to mAtra sattvano ja bodha thAya ne tyArabAda ja kramaza: ghaTavizeSanI pratipatti thAya che... sAra H indriya dvArA sAmAnyadharmanA grahaNapUrvaka ja arthavizeSanI pratipatti thAya che... mATe avagraharUpa nirvikalpamAM pahelA to mAtra sattvano ja bodha thavAthI, temAM asAdhAraNa vastuno pratibhAsa asaMgata ja rahe. - pUrvapakSIkRta doSApAdanano nirAsa : (153) pUrvapakSa: tamArA mate vastu to anekasvabhAvI che ane te badhA svabhAva tamArA mate sadA vidyamAna che, bAkI jo badhA svabhAva vidyamAna na mAnavAmAM Ave, to te vastunI anekasvabhAvatA ja nahIM ghaTe, kAraNa ke aneka raMgavALA gAlIcA vagerene 'citrA" tyAre ja kahI zakAya, ke jayAre temAM judA judA raMgonuM astitva hoya, tema vastune paNa anekasvabhAvI tyAre ja kahI zakAya, ke jyAre temAM judA judA svabhAvanuM astitva hoya - Ama vastunuM saMnidhAna, pAchaLanI jema jyAre prathama indriyasaMnikarSa vakhate avizeSapaNe vidyamAna hoya, to tyAre ja arthavizeSanI pratipatti kema na thaI jaya? ke jethI anvaya-vyatirekavALA dharmonuM svarUpaparyAlocanAdi kaeNlpavuM paDe... syAdvAdI : temAM grahaNa karanAra vyaktinA kSayopazamano abhAva ja kAraNa che, arthAt tene e ahIM paNa daSTAMtanI saMgati vicAravI ke, citrapaTa jotAM dareka raMgonuM jJAna eka sAthe thAya che, tema vastuno saMbaMdha thatAM ja dareka dharmanuM jJAna kema na thAya ? pUrvapakSIne e kahevuM che ke nirvikalpa dvArA bauddhamate bhale asAdhAraNa vastuno nizcaya na thAya, paNa tamArA mate to thaze ja ne, to pachI kema mAnatAM nathI? 2. 'tattvarNimaina' ta -pa4i: . 2. 'va' rUti pADo nAsti pratI 1 rU. 'tarthavizeSao' rUti Tupad: I For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 AdhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA -7nTa ryenaitadevamiti grahItuH kSayopazamAbhAvAdityuktaprAyam // - (154) evamIhAdeH kathaJcidanadhigatArthAdhigantRtvAt, ekAdhikaraNatvAt, bodhavRddhayupapatteH, AlocitAdhigamAt, tatsthairyasiddheH tathA'nubhavabhAvAt, prati che tyAre te sannidhAnAvizeSe'pIti garbhaH, yenaitat-anantaroditaM evaM taditaradharmAlocanAditvena iti / etadAzabyAha-grahItuH kSayopazamAbhAvAdetadevamityuktaprAyaM-prAyeNoktaM prAk // evamityAdi / evam-uktanItyA IhAdeH-mativizeSajAtasya, nyAyata eva vyavasthitaM prAmANyamiti yogaH / hetUnAha-kathaJcidanadhigatArthAdhigantRtvAt avagrahabodhApekSayA, tathA ekAdhikaraNatvAt tadvastutattvApekSayA, tathA bodhavRddhyupapatteH arthAnubhavabhAvena, tathA - anekAMtarazmi pahelethI ja evo kSayopazama nathI thato, ke jethI prathamavAramAM ja arthavizeSanuM grAhaka jJAna thaI jAya.. paNa evo ja kSayopazama thAya che ke, jethI pahelA sAmAnya grAhaka jJAna thAya ne tyArabAda vizeSagrAhaka jJAna thAya... e badhuM prAyaH karIne pUrve ame kahI ja dIdhuM che... saMdarbhaH bauddha je pUrvapakSa karyo hato, tenA khaMDanarUpa vistRta uttarapakSa ahIM AmUlacUla samApta thAya che... have graMthakArazrI savikalpasaMvedana ane vastunA anekasvabhAvanI (=sAmAnya-vizeSanI) alaga-alaga rIte judA judA matone AzrayIne siddhi karaze... - IhAdinAM prAmANyanI siddhi (154) ukta rIte matijJAnanA peTAbhedarUpa IhAdinA prAmANyanI nibaMdhasiddhi thAya che, tenA kAraNa tarIke graMthakArazrI A hetuo batAve che - (1) "hA prAmAkhyam, cidhAtAthafdhAtRtvam yadyapi IhAdi avagRhIta arthanAM ja grAhaka che, paNa avagRhIta arthanI apekSAe paNa kathaMcit anadhigatArtha-adhigamna (=agRhIta arthane jaNAvanAra)to teo che ja, kAraNa ke temanA dvArA vizeSa dharmono bodha thAya che... (2) "dAH prAmAkhyam, pawifdhakaraNatvI" (ahIM "kSadhitvA ' e hetuno paramArtha pakaDI zakAto nathI... IhA-apAya ekAdhikaraNaka hovA mAtrathI pramANatA siddha na thaI zake... to ahIM zakyatA AvI vicAravI ke - bauddha nirvikalpane pramANa mAne che, IhA ane nirvikalpanuM adhikaraNa eka ja che (je vastutattvanuM nirvikalpa thAya che, tenI ja IhA thAya che.) eTale jo nirvikalpa pramANa mAno to IhAdi paNa pramANa mAnavA ja rahyA... A pramANeno artha amane lAge che. . (3) "have prAmAkhyam, vodhavRddhacupattei:" pahelA sattvAdino bodha thAya, tyArabAda tenA avAMtara vizeSa-vizeSa dharmono bodha thAya. (IhA karatAM apAyamAM eka ja arthano vadhu bodha, spaSTatara bodha 2. "rcana va' ti T--: 2. 'tathA tathADaDanovitA' rUti -pATha: For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH kSepAyogAt, bAdhakAnupapatteH nyAyata eva vyavasthitaM prAmANyam // (155) tathA sadravyAdyanekasvabhAvatA ca vastunastathA'nubhavasiddhatvAditi / kiM hi sattvAdanyad dravyatvAdIti cet, pratItametad yat tasmin gRhIte'pi kathaJcinna gRhyata - cahyA che ''locitAdhigamAd dRSTaparicchedena, tathA tatsthairyasiddheH bodhAvasthAnena, tathA'nubhavabhAvAdavicyutirUpadhAraNayA, tathA pratikSepAyogAdadhikRtAnubhavasya ayogazca bAdhakAnupapatteH kathaJcid grahaNamapi yathAyogaM yojanIyam / evaM nyAyata eva vyavasthitaM prAmANyam, IhAderiti praznama: || tathA sadravyAdyanekasvabhAvatA ca vastuno nyAyata eva vyavasthitA / kathamityAhatathA'nubhavasiddhatvAt-avagrahAdiprakAreNAnubhavasiddhatvAditi / kiM hi sattvAdanyat-arthA ... anekAMtarazmi kara thato jAya... ItyAdi rIte) ethI paNa siddha thAya che ke, teo pramANa che, bAkI apramANajJAnanI A rIte vRddhi asaMbhavita che. (4) rUdA prAmAkhyam mAtAvitadhAma" IhAdi pUrvajJAna (nirvikalpa) dvArA Ayocita (svarUpanirIkSita) arthono ja adhigama kare che, ethI paNa teonI pramANatA jAhera thAya che, bAkI apramANajJAna to anAlocita arthano ja grAhaka hoya che.. (5) "hyA pramAtha, tasthasiddha tathADanubhavamAvA" IhAdinuM bodharUpe lAMbA kALa sudhInuM avasthAna paNa pramANatA vinA asaMbhavita che. (IhAdithI thayela bodha lAMbA samaya sudhI rahe che...) ane avismRtirUpa dhAraNAthI bodhanI sthiratA to anubhavasiddha che.. (6) "hAdde: prAmAkhyam, pratikSepAyo" IhAdinAM prAmANyano pratikSepa na thaI zakavAthI paNa temanI pramANatA pragaTa thAya che tevuM koI jJAna ja nathI, ke je IhAdinuM bAdhaka hoya... (ema je IhAdine anadhigata-adhigamna kahyAM, te ekAMte na samajavA, kathaMcit teo adhigata arthanA paNa grAhaka che ja... ema bIjA hetuomAM paNa yathAsaMbhava kathaMcihvAda joDavo.) A badhA hetuothI matijJAnanAM peTA bhedarUpa IhAdinA prAmANyanI vAstavika vyavasthA thAya che... - vastunI anekasvabhAvatAnI vAstavika vyavasthA - (155) sat, dravya, pRthvI, mRta vagere aneka svabhAvo paNa vAstavika mAnavA joIe, kAraNa ke avagrahAdi dvArA te te svabhAvo anubhavasiddha che... pUrvapakSa sattvathI juduM dravyatvAdi jevuM kazuM alaga che ja nahIM, ke jethI tame teonAM astitvarUpe 2. "tathA' ta pADo -prato na vidyate. 2. 'mayopArvavAdhalo' ti Tu-pATha: For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA iti / naivaMvidhaM kiJcidavagacchAma iti cet, kiM na bhavati bhavataH kvacid ghaTAdau sanmAtragrahe'nyAgrahaH ? ( 156 ) kiM tad yad bhUyo gRhyate iti cet, nanu bAlAdisiddhaM tadanuviddhameva viziSTaM mRdrUpAdi / na tat tatsattvato'nyadeveti cet, satyametat, kintu * bALA ntarabhUtaM dravyatvAdi / iti cet, etadAzaGkyAha-pratItametad yat tasmin -sattve gRhIte'pi sati kathaJcinna gRhyata iti / naivaMvidhaM kiJcid yat tasmin gRhIte'pi kathaJcinna gRhyata iti tadavagacchAma: / iti cet, etadAzaGkyAha- kiM na bhavati bhavataH kvacid ghaTAdau vastuni sanmAtragrahe sati anyAgraha: - vastvantarAgraha : ? kiM tat - vastu yad bhUyaH - punaH sanmAtragraho - ttarakAlaM gRhyate ? iti cet, etadAzaGkyAha- nanvityakSamAyAM bAlAdisiddhaM tadanuviddhamevasanmAtrAnuviddhameva viziSTaM mRdrUpAdi / na tat - mRdrUpAdi tatsattvataH - sanmAtrasattvAdanyadeva / iti cet, etadAzaGkyAha- satyametat-anyadeva na, kintu tanmAtramapi sanmAtramapi na bhavati / * anekAMtarazmi 478 -or> vastunA anekasvabhAvo kalpI zako... syAdvAdI : are bhAI ! A to pratItisiddha vAta che ke - "sattvanuM grahaNa thavA chatAM paNa kathaMcid dravyatvanuM grahaNa thatuM nathI" - jo baMneno abheda ja hota to sattvanI sAthe-sAthe dravyatvanuM paNa grahaNa thaI ja javuM joIe, paNa thatuM to nathI... pUrvapakSa : sattvanuM grahaNa thavA chatAM paNa dravyatvanuM grahaNa na thatuM hoya - evuM to kadI amane jaNAtuM nathI. syAdvAdI : kema nathI jaNAtuM ? zuM ghaTAdi koIka padArtha vize sanmAtrano bodha thavA chatAM paNa bIjI vastunuM (=dravyatvAdinuM) grahaNa na thAya evuM nathI banatuM ? jo bane, to mAnavuM ja rahyuM ke, sattva karatAM bIjI vastuono bheda che.. (156) pUrvapakSa H te vastu kaI che, ke jenuM sattvamAtranA grahaNa pachI grahaNa thAya che ? syAdvAdI : zuM ATalI paNa khabara nathI ?! A vAta to AbAlagopAla badhAne siddha che ke, pahelA sattvanuM grahaNa thAya ne tyArabAda sanmAtrathI anuviddha (=joDAyela) ja viziSTa AkArarUpa ErUpAdinuM grahaNa thAya che. pUrvapakSa H te mR pAdi, sanmAtranAM sattvathI bhinna ja nathI. syAdvAdI : tamArI vAta sAcI che, kAraNake sattvathI jo sarvathA bhinna ja hota, to - te mRdpAdinuM asattva siddha thatAM - teonuM astitva ja na ghaTata.. paNa te mRpAdi sanmAtra ja nathI, * dravyatvarUpa alagasvabhAvanI siddhi na thAya to vastunI anekasvabhAvatAnI siddhi paNa na ja thAya... mATe ja pUrvapakSI sattvAtirikta dravyatvano nirAsa karavA prayatna kare che... * A mRrUpAdi jo sattvathI alaga hoya, to vastunI anekasvabhAvatA siddha thaI jAya, paNa pUrvapakSIne te aniSTa hovAthI te sattvathI abhinnarUpe mRdUrUpAdinI siddhi karaze... For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH tanmAtramapi na bhavatIti tathA'pratIteH nizcayAnubhavena avigAnata evaikatra sanmRdrUpAkAravedanAt, sanmAtrAdevaitadanupapatteratiprasaGgAt, rUpamAtrAd rUparasAdinizcayApatteH / (157) na ca sattvAkArayorapyabheda eva, anekadoSaprasaGgAt / tathAhi-ghaTasattvaM tAvadekaM tasya mRdrUpAdyAtmakatve ekatvahAniH tadanabhyupagame pratItibAdhA / tathaikatve'pi ............. vyAkhyA * kuta ityAha-tathA-sanmAtratvena apratIteH / apratItizca nizcayAnubhavena avagrahottarakAlaM avigAnataH-avigAnenaiva ekatra vastuni / kimityAha-sanmRdUpAkAravedanAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-sanmAtrAdeva ekasvabhAvAt etadanupapatte:-sanmRdrUpAkAravedanAnupaMpatteH / anupapattizcAtiprasaGgAt / atiprasaGgazca rUpamAtrAt sakAzAd rUparasAdinizcayApatteH, sanmAtrAdiva vijAtIyanizcayanyAyena / / ___ ihaiva doSAntaramadhikRtyAha-na cetyAdi / na ca sattvAkArayorapIhAdhikRtayorabheda evaekAntena / kuta ityAha-anekadoSaprasaGgAt / enamevAha tathAhItyAdinA / tathAhi-"ghaTasattvaM ................................... manetirazmi...................................... kAraNa ke jo sanmAtra ja hota to tenI pratIti paNa te rUpe ja thAta, paNa mAtra sarUpe ja to tenI pratAti. nathI thatI... paraMtu avagraha pachI to te ja vastumAM (1) sadAkAra, ane (2) tadanuviddha mRdAkAra baMnenuM avirodhapaNe vedanA thAya che... jo baMne AkAra judA na hota, to baMnenuM judArUpe thatuM vedana asaMgata thaze.... pUrvapakSa : ekasvabhAvI sanmAtrathI ja sad + mRdurUpa baMne AkAranuM vedana mAnI laIe to? syAdvAdI: paNa evuM na mAnI zakAya, kAraNa ke sanmAtrathI jo mRrUpAdi vijAtIya AkAranuM paNa vedana mAnazo, to atiprasaMga e Avaze ke rUpathI mAtra rUpano ja nahIM, paNa vijAtIya evA rasa-gaMdhAdino paNa nizcaya mAnavo paDaze... mATe, sadAkAra ane mRdurUpAkArAdino kathaMcit bheda mAnavo ja rahyo, ane tethI vastunI anekasvabhAvatA paNa nibaMdha siddha thaI... * mAjarono mA bhAnavAmA hoSaparaMparA* (157) sattva ane mRdurUpa AkAra baMneno ekAMte abheda mAnavo paNa bilakula yogya nathI, kAraNa ke tema mAnavAmAM aneka doSo Ave che. te A pramANe - tame ema mAno cho ke - "ghaTasattva ............ vivaraNam ...... 87. sanmRdpAkAravedanAditi / sattvaM-sattvamAnaM mRdrUpAkArazca vizeSarUpastayorvedanAt / / 2. 'bAdhAt tathaika' iti ga-pAThaH / 3. pUrvamudrite 'nAnupatteH' iti 1. 'meva na' iti ka-pAThaH / presdossto'shuddhpaatthH| For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 480 ...... ................................* kasyAsAvAkAra iti vAcyam / na rUpasattvasya, tvagindriyeNApi grahaNAt, tasya ca rUpAviSayatvAt tathA'pratIteH, tatsattvasya ca tattvAt / na sparzasattvasya, cakSuSA .............. vyAkhyA ..................... tAvadekaM niraMzaM svalakSaNam" ityavicAritaramaNIyena bhavadabhyupagamena tasya mRdrUpAdyAtmakatve sakalalokAnubhavasiddhe'bhyupagamyamAne ekatvahAniH mRdAdizAbalyena, tadanabhyupagamemRdUpAdyAtmakatvAnabhyupagame pratItibAdhAmRdrUpAdipratIteH / tathaikatve'pi, saMttvAkArayoriti prakramaH, kasyAsAvAkAro rUMpAdisattvApekSayA iti vAcyam / kiJcAtaH ? sarvathA'pi doSa ityAha-na rUpasattvasya asAvAkAraH / kuta ityAha-tvagindriyeNApi grahaNAt kAraNAt / yadyevaM tataH kimityAha-tasya ca-tvagindriyasya rUpAviSayatvAt / aviSayatvaM ca tathA-tvagindriyasya .... manetirazmi te (1) bher3a, (2) ni21, mane (3) svalakSae35 che" - bhAvI mAnyatA qute, tame ghaTasatvane bhR63 sAtma (1) bhAnazo, 3 (2) nI ? (1) sattva te mRdurapAdiAtmaka che - e to sakala lokomAM prasiddha che, paNa e jo tame mAnazo, to temai (=ghaTasattvamai) bhR635minezanala ( bhinna-bhinna) mArono mame thatai - ghaTasattva 59 // ane janI 4di - ghaTasatvanA utpanA zani thaze... (2) jo ghaTasattvane mRdurUpAdi-Atmaka nahIM mAno, to sattvanI mRdurUpAdirUpa thanArI pratItino pApa thaze-sAma, janerIta. tbhaa2| mate ghoSAve che... vaLI, sattva + AkArano kadAca abheda mAnI paNa lezo, to paNa amAre tamane e pUchavuM che 3, satpathI maminna tIno m||4||2 mAnazo, (1) 35satvano, (2) sparzasatvanI, 3 (3) ubhayasatvano ? bauddha paNa AvA vikalpo tame zA mATe pADo cho? - svAdAdIH kAraNa ke tamArA mate A badhA vikalpo pramANe doSa Ave che. te A rIte - (1) ghaTasattvathI abhinna AkAra tarIke rUpasattvano AkAra to na mAnI zakAya, kAraNa ke jo te rUpasattvano ja AkAra hota, to - rUpa to sparzendriyano viSaya na hovAthI -- sparzendriya dvArA te ghaTasatyanu 4 na thAta, 59 / thAya to cha 04... .......................* vivaraNam .......... 88. sattvAkArayorilIti / sattvaM cAkArazca-mRdrUpAdirUpastayoH / / 89. rUpAdisattvApekSayeti / kiM rUpasattvasya sparzasattvasyobhayasattvasya vA sambandhI ghaTalakSaNa AkAra ityarthaH / / 1. 'tasya tu rUpA0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 - ( tRtIya: 'pyupalabdheH sparzAt tatsattvabhedaprasaGgAt rUpe'pyanugamopapatteH, anyathA'nubhavavirodhAt / ( 158 ) na cobhayasattvasya, tadekatvAyogAt indriyasaGkaraprasaGgAt, lokavirodhApattera anekAntajayapatAkA AvyAchA * rUpaviSayatvena apratIteH tat sattvasya ca rUpasattvasya ca tattvAt-rUpatvAt / evaM na sparzasattvasya asAvAkAra iti gamyate / kuta ityAha-cakSuSA'pyupalabdheH kAraNAt / tataH kimityAhasparzAt sakAzAt tatsattvabhedaprasaGgAt-sparzasattvabhedaprasaGgAt / prasaGgazca rUpe'pyanugamopapatteH / itthaM caitadityAha - anyathA - evamanabhyupagame anubhavavirodhAt / cakSuSA tadupalabdhirityanubhavaH / na cobhayasattvasya - rUpa - sparzasattvasya asAvAkAra iti prakramaH / kuta ityAhatadekatvAyogAt tasya- -AkArasyaikatvAyogAt, ubhayAvyatirekeNa yoge'pi indriyasaGkaraprasa anekAMtarazmi prazna H paNa sparzendriyanA viSaya tarIke rUpane na mAnI zakAya ? uttara H nA, kAraNa ke sparzendriyano viSaya rUpa thato hoya evI pratIti kadI thatI nathI, kAraNa ke rUpasattva eTale rUpa ane rUpanuM kadI tvathI grahaNa thatuM ja nathI... tethI rUpasattvano AkAra mAnavAmAM sparzendriya dvArA thatA bodhanI asaMgati ja rahe. (2) ghaTasattvathI abhinna AkAra tarIke sparzasattvano AkAra paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke te ghaTasattvanI cakSuthI paNa upalabdhi thAya che ane cakSuno viSaya to mAtra rUpa ja che... jo sparzasattvano AkAra cakSurindriyagrAhya mAnavAmAM Ave, to te sparzasattvano rUpamAM anugama (=aMtarbhAva) mAnavo paDaze, kAraNa ke sparzasattva jo rUpasvarUpa hoya, to ja te cakSurindriyathI grAhya banI zake... prazna H paNa tene cakSurindriyathI grAhya mAnavo jarUrI che ? uttara : hA, nahIMtara to 'cakSuthI tenI (=ghaTasattvAbhinna sparzasattvanI) upalabdhi thAya che' - e abAdhita anubhavano virodha thaze (cakSuthI ghaTasattvanI upalabdhi thAya che, to arthApattithI tadabhinna sparzasattvanI paNa upalabdhi mAnavI ja rahI ane cakSuthI sparzasattvanI upalabdhi tyAre ja thAya ke jyAre te rUpasvarUpa hoya...) A rIte to te rUpasvabhAvI banavAthI, sparzathI sparzasattvano bheda mAnavAnI Apatti Avaze ! ahIM Avo anumAnaprayoga thaze - "sparzasattvam, sparzavyatirittam, cakSurindriyaprAghAta, rUpava'... paNa sparzathI sparzasattvano bheda hoya tevuM to koIne dekhAtuM nathI ane koIne iSTa paNa nathI... (158) (3) ghaTasattvathI abhinna AkAra tarIke rUpasattva + sparzasattva ubhayasattvano * vivaram . 90. rUpe'pyanugamopapatteriti / yadi hi sa dRzyamAna AkAraH sparzasambandhitayA'bhyupagatazcakSurindriyagrAhyaH syAt, tadA tasya rUpe'pi anugamasya tadrUpatApattiH - lakSaNasyopapattiH - ghaTanA syAt / tataH sparzAt sakAzAt sattvasya bhedaH syAt, rUpasvabhAvatvAt sparzasattvasyetyarthaH / na caitad dRSTamiSTaM vA / / = For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 482 -78 samaJjasatvAditi / na ca tayorAkArayorbheda eva, tathApratItyabhAvAt tattvata ubhayAyogAt - vyArA . .. GgAd viSayasAGkaryeNa, saGkare ca lokavirodhApatteH evamasamaJjasatvAditi / na cetyAdi / na ca tayorAkArayoH-cakSustvaggrAhyayorbheda eva-ekAntena / kuta ityAha-tathA-bhedagarbhatayA pratItyabhAvAt sparzanAdapi 'so'yaM yo dRSTaH' ityavagamAt / tathA tattvata ubhayAyogAt tvaMdabhyupagamena / tathA cAha-tatsattvaikatvakSateH, ghaTasattvaikatvakSaterityarthaH / tathA ca-evaM ca ......anekAMtarazmi .... AkAra paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke baMnenuM joDANa mAnavAmAM to te AkAranuM ekatva nahIM rahe... kadAca baMne sattvano abheda mAnI te AkAranuM ekatva mAnI paNa lezo, to to doSa e Avaze ke - rUpa-sparza baMne eka thavAthI -- sparzendriya dvArA sparza sAthe rUpano paNa bodha thavAthI, te indriyane cakSurindriya mAnavAnI Apatti Avaze ane e ja rIte cakSurindriya dvArA rUpa sAthe sparzano paNa bodha thavAthI, te indriyane sparzendriya mAnavAnI Apatti Avaze - A rIte viSayanA saMkarathI (=mizraNathI) tadviSayaka indriyono paNa saMkara thaze. praznaH to bhale ne saMkara thAya, vAMdho zuM? uttaraH are ! to temAM lokano virodha spaSTa che, mATe tevuM mAnavuM samaMjasa (yuktiyukta) nathI... bauddhaH cakSurindriyagrAhya rUpasattva + sparzanendriyagrAhya sparzasattva baMneno ekAMte bheda mAMnI, te baMnenA AkArano ghaTasattva sAthe abheda mAnI laIe, pachI to vAMdho nahIM ne? syAdvAdIH paNa tevuM mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke pahelI vAta to e che ke cakSugrAhya rUpa ane sparzendriyagrAhya sparza baMneno ekAMtabheda mAnavo ucita ja nathI, kAraNa ke ekAMte bhedarUpe teonI kadI pratIti thatI nathI. jayAre vastuno sparza thavAthI to AvI paNa pratIti thAya che ke - A te ja padArtha che ke je mArA vaDe jovAyo hato" - A pratItithI to e ja siddha thAya che ke, cakSurindriyagrAhya + sparzanendriyagrAhya viSayano kathaMcit abheda che... bIjI vAta, ghaTasattva to tame niraMza ekasvabhAvI mAno cho, to pachI temAM rUpasattva-sparzasattvarUpa be ekAMtabhinna AkAro zI rIte ghaTe ? na ja ghaTe... jo rUpasattva, sparzasattvane ekAMte bhinna mAnazo, ane pachI teono ghaTasattva sAthe abheda mAnazo, to - ghaTasattvanA paNa bhinna AkAro thavAthI - tenA ekAMta ekatvanI hAni thaze. trIjI vAta, jo rUpasattva-sparzattvAdi aneka judA judA AkArono te ghaTasattva sAthe abheda mAnazo, to to te ghaTasattvane anekasvabhAvI mAnavAnI Apatti Avaze ane temAM to tamArA ' bheda eTalA mATe mAne che ke jethI viSayasaMkarathI indriyasaMkaranI Apatti na Ave, paNa ekAMta nahIM mAnI zakAya e mATe graMthakArazrI AgaLa sacoTa yuktio Apaze... 2. " ta ti -paDhi: 2. 'vaivamevADu' rUti -pATha: | For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH tatsattvaikatvakSatestathA cAbhyupagamavirodhAditi // (159) na caitebhyo'nya eva ghaTaH, agrahaNaprasaGgAt arUpAdyAtmakatvAt, tattavRttAvapi tattadrUpatA'nApatteH, itthamapi tadgrahaNe indriyANAM svadharmAtikramAt / ja vyArahyA . abhyupagamavirodhAd vastuno'nekasvabhAvatvApattyA 'na ca tayorAkArayorbheda eva' iti sthitam / evaM bauddhamatavaktavyatAmadhikRtyaitaduktam // adhunA vaizeSikamatamurarIkRtyAha-na caitebhya ityAdi / na caitebhyaH-sanmRdrUpAkArebhyaH anya eva ghaTa ekAntena / kuta ityAha-agrahaNaprasaGgAd ghaTasya / prasaGgazca arUpAdyAtmakatvAt / etacca sanmRdrUpAkArebhyo'nyatvAbhyupagamena; upanyAsazcaivam-cakSurgrahaNAnuguNyena / tattavRttA - ja aneka anekAMtarazmi abhyapagama (=siddhAMta)no virodha Avaze. tethI "rUpasattva + sparzasattva baMnenA AkArano ekAMte bheda ja che" - evuM na mAnI zakAya. niSkarSaH tethI dravyatva-mRttvAdi badhAne sattvathI abhinna ja mAnavAnI ceSTA bilakula karavI nahIM.. phalataH teonuM alaga-alaga svabhAvarUpe astitva thatAM, vastu anekasvabhAvI sAbita thaze... A pramANe bauddhamatane AzrayIne anekasvabhAvatAnI siddhi karI, have vaizeSikamatane AzrayIne kahevAya che - - vaizeSikamatane AzrayIne anekavabhAvatAnuM sacoTa nirUpaNa (159) vaizeSiko, dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSano ekAMte bheda mAne che... tethI temanA mate ghaTa ane sattva-mRtvAdirUpa AkAra baMne alaga eNlaga che... te paNa A rIte, sattva-mRdurapAdi AkArothI ghaTane ekAMte bhinna mAnavo ucita nathI, kAraNa ke tema mAnavAmAM ghaTanA agrahaNano prasaMga Avaze, arthAt ghaTanuM grahaNa ja nahIM thAya ! vaizeSika paNa evuM kema? syAdvAdIH kAraNa ke sarUpa-mRdarUpa AkArothI to tame ghaTane judo mAno cho... ane e rIte che. 91. upanyAsazcaivam-cakSurgrahaNAnuguNyeneti / arupAdyAtmakatvAdityatra asparzAdyAtmakatvAdityAdhupanyAsaM parihRtya yaditthamupanyAsaM karoti, taccakSurgrahaNAnuguNyenetyarthaH / / vaizaiSiko AvuM mAnavA badala eTale khuza thAya che, kAraNa ke Ama mAnavAthI anekadharmo to vastuthI judA hovAthI ghaTa to mAtra ekasvabhAvI ja sAbita thAya ane tethI vastunI anekasvabhAvatAnuM nirAkaraNa thavAthI sAdvAdano uccheda thAya... paNa graMthakArazrI teno yuktizaH nirAsa karaze. For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 484 kathamatikrama iti cet, cakSurAderarUpAdigrahaNAt / (160) evamapi ko doSa iti cet, - vyArA vapItyAdi / teSAM-sanmRdrUpAkArANAM tasmin-ghaTe vRttAvapi sAmAnya-dravya-guNAnAM yathAsambhavaM tadvRttyabhyupagamena ,vyavRttau kAraNadravyeSu sa eva vartate iti kRtvA / kimityAha-tattadrUpatA'nApatteH tasya-ghaTasya tadrUpA'nApatteH-sanmRdrUpAkArarUpatA'nupapatteH / itthamapItyAdi / itthamapievamapi tattadrUpatA'nApattAvapi tadgrahaNe-ghaTagrahaNe'bhyupagamyamAne / kimityAha-indriyANAM ... anekAMtarazmi ja to - rUpAdithI bhinna hovAthI - te rUpasvarUpa ja nahIM rahe, arthAt arUpa banI jaze ! to tevA arUpa ghaTanuM grahaNa zI rIte thaI zake? praznaH "ghaTa arUpI banaze" - evuM ja kema kaho cho ? Ama vaizeSikamate to spardhAdithI paNa ghaTa bhinna ja hovAthI, ghaTane asparza-arasAdi Atmaka paNa kahevo joIe ne? uttara H hA, jarUra... "paNa ahIM mukhyatayA cakSune AzrayIne grahaNa abhipreta che... eTale ghaTa arUpI che' - evuM kahevA pAchaLa e phalita karavuM che ke, arUpI ghaTanuM cakSu dvArA grahaNa asaMbhavita che - AvuM batAvavA mATe ja, asparzI vigerenA ullekha vinA ghaTano arUpa tarIke ullekha karyo.... vaizeSikaH ghaTamAM sAmAnya-dravya-guNanI to yathAsaMbhava vRtti che ja.. te A rIte (1) sattvarUpa sAmAnya paNa ghaTamAM rahe che, (2) rUpAdisvarUpa guNa paNa ghaTamAM rahe che, ane (3) ghaTarUpa avayavIdravya potAnA AraMbhaka paramANurUpa karaNadravyamAM rahe che... A rIte dravyanI paNa vRtti che - Ama ghaTamAM jayAre rUpAdi avazya vidyamAna che, tyAre te rUpAdivALA ghaTanuM grahaNa kema na thAya? syAdvAdIH (sattvarUpa sAmAnya, rUpa-guNa ghaTamAM rahelA che ane ghaTAdi dravya potAnAM kAraNaavayavomAM rahelA che - A rIte) yathAsaMbhava vRtti hovA chatAM, ghaTa, sadAdirUpa banato nathI. (kAraNa ke tame ghaTanA sattvAdithI sarvathA bheda mAnyo che, ane tethI rUpAdinuM grahaNa thatuM nathI. vaizeSikaH rUpasvarUpa na hovA chatAM paNa, cakSuthI tenuM arUpI ghaTanuM) grahaNa mAnI laIe to? - vivaUK - 92. sAmAnya-dravya-guNAnAM yathAsambhavaM tavRttyabhyupagameneti / sattvaM sAmAnyaM, ghaTarupA mRd dravyam, rUpAkArastu guNa: / tata eteSAM trayANAM yathAsambhavaM-yathAyogaM tasmin-ghaTe vRtte:-vartanasyAbhyupagamenaabhyupagamAd vaizeSikeNa yathAsambhavamiti / asyAyamabhiprAya:-yadA ghaTe sattA-guNayovRttizcintyate, tadA sattA-guNau tatra vartete; yadA tu dravyasya vRttistatra cintyate, tadA ghaTalakSaNamavayavidravyaM svArambhakeSu avayaveSu vartate / ata evAha- 93. dravyavRttau kAraNadravyeSu sa eva vartata iti kRtveti / dravyasya vRttau cintyamAnAyAM kAraNadravyeSu-paramANulakSaNeSu sa eva-ghaTa eva vartata iti kRtvA yathAsambhavaM tavRttyabhyupagamaH // * vaizeSikonA mate avayavI te samavAya saMbaMdhathI potAnA avayavamAM rahe che... e avayavomAM rahIne avayavInI utpatti thatI hovAthI, avayava te "kAraNadravya" kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH nanu rasAdigrahaNApattiH, pratItibAdhiteyamiti cet, tadatiriktatadgrahe kA pratItiH ? - vyArA .... svadharmAtikramaH-svamaryAdAparityAgaH / kathamatikramaH ? / iti cet, etadAzaGkyAha-cakSurAdeH 'Adi'zabdAt tvagindriyagrahaH, arUpAdigrahaNAt, ghaTAdigrahaNAdityarthaH / evamapi ko doSa iti cet, dvividhaM hi dravyaM dArzanaM spArzanaM ca, rUpAdipratItestadgAmitvena tadavasAnatvAdityabhiprAyaH / etadAzaGkyAha-nanu rasAdigrahaNApattiH rasAderapi ghaTavadarUpAditvAt, sArvendriyaM caivaM dravyaM prApnoti, rasAdipratIterapi tadgAmitvena tadavasAnatvAditi bhAvanIyam / anekAMtarazmi ... syAdvAdIH to to indriyonI maryAdA ja tUTI jaze ! vaizeSika : kema ? syAdvAdIH kAraNa ke yadyapi cakSuthI mAtra rUpanuM ja grahaNa thAya, paNa tame to arUpa paNa ghaTanuM grahaNa mAnI lIdhuM... eTale to (1) cakSuthI mAtra rUpanuM ja grahaNa thAya, (2) sparzendriyathI mAtra sparzanuM ja grahaNa... vigere rIte indriyonI niyamita viSayane grahaNa karavArUpa maryAdA tUTI jaze... (160) vaizeSikaH paNa dravya to be prakAranuM cheH (1) dArzana (cakSuthI grahaNa thAya mATe), ane (2) spArzana (sparzathI grahaNa thAya mATe)... have ahIM koI prazna kare ke na cakSu to rUpane ja grahaNa kare che, tvagu to sparzane ja grahaNa kare che, to tame ghaTAdi dravyane kema cakSugrAhya mAno cho? (cakSugrAhya to rUpAdi ja bane ne ?) to teno javAba e ke cakSu dvArA rUpAdinI pratIti thAya che... te pratIti ghaTapratibaddha hovAthI ghaTane grahaNa kare ja che. (eTale dravya cakSugrAhya banavAmAM koI kSati nathI...) syAdvAdI: are ! cakSuno viSaya to mAtra rUpa ja che, to pachI tenAthI rUpabhinna evA ghaTanuM grahaNa zI rIte thaI zake ? chatAM paNa mAnazo, to ghaTanI jema, rUpabhinna evA rasa-sparzAdinuM paNa cakSuthI grahaNa thavAnI Apatti Avaze ! (arthAt cakSuthI ghaTanI jema, rUpabhinna evA rasAdinuM paNa grahaNa thavA lAgaze !) vaLI, bIjI Apatti e ke, jo rUpAdipratIti ghaTagAmI hovAthI ghaTajJAna karAve, to rasapratiti paNa ghaTagAmI hovAthI ghaTAdijJAna karAvaze ane to dravya rAsanAdi paNa banaze, je vaizeSikone mAnya nathI. ja vivaram ... 94. dArzanaM spArzanaM ceti / darzanAbhyAM-locanAbhyAM gRhyate yat tad dArzanaM, sparzanena gRhyata iti spArzanam / upalakSaNatvAditarendriyagrAhyamapi / tata: kimityAha- 95. rUpAdipratItestadgAmitvena tadavasAnatvAditi / rUpAdipratIte:-ruparasAdyavabodhalakSaNAyAstadgAmitvena-ghaTagAmitvena, ghaTapratibaddhatvenetyarthaH / tadavasAnatvAt-ghaTagrahaNAvasAnatvAt / ayamabhiprAya:-rUpaM cakSuSA gRhyate sparzazca sparzanena / etau ca dvAvapi ghaTapratibaddhau / atastayorjAyamAnayorghaTo jJAyate eva, ghaTajJAnAvasAnatvAd rUpAdibodhasya / / .............................. 2. 'sarvedri' rUti pUrvamudritapAsa, matra tu gha-pATha: | For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaLaR:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 486 na tebhya ekatvabuddhiriti cet, tataH kimiti vAcyam / asti ceyamiti cet, na khalvasyAM vigAnam, ya etannimittaH sa sa tebhyo'nya iti cet, sngkhyaayaastdbhaavprsnggH| ja vyArA .... pratItibAdhiteyaM-rasAdigrahaNApattiH / iti cet, etadAzaGkyAha-tadatiriktatadgrahe, prakramAd rUpAdivyatiriktaghaTagrahe kA pratItiH ? nanu kimanayA ? na tebhyaH-rUpAdibhyaH ekatvabuddhiH, anekatvAdamISAm iti cet, etadAzaGkyAha-tataH kimiti vAcyam kimapi / atra asti ca iyam-ekatvabuddhiH / iti cet, etadAzaGkyAha-na khalu asyAm-ekatvabuddhau vigAnaM / yaH kazcidetannimittam, etasyAH-ekatvabuddherAlambanaM sa sa iti sa ghaTa: tebhya:-rUpAdibhyo'nyaH / iti cet, etadAzaGkyAha-saGkhyAyAH-ekasaGkhyAyA ekatvabuddhinimittatvena " anekAMtarazmi che. vaizeSika: paNa cakSuthI rasAdinuM grahaNa thatuM hoya e vAta to pratItibAdhita che... syAdvAdIH to cakSuthI, rUpAdithI ekAMtabhinna ghaTanuM grahaNa thatuM hoya evI paNa kyAM koI pratIti thAya che? (arthAt teM vAta paNa pratItibAdhita ja che.) vaizeSika are ! paNa temAM pratItinI zI jarUra che? sIdhI vAta che ke, cakSuthI jayAre rUpAdino bodha thAya, tyAre sAthe sAthe ghaTAdi vastunAM ekatvano (arthAt ghaTa eka ja che evo) paNa bodha thAya che ja - A ekatvanI buddhi konAthI thAya che? rUpAdithI to na mAnI zakAya, kAraNa ke rUpArdi to aneka hoI teo dvArA ekatvabuddhi aghaTita che. syAdvAdIH rUpAdithI ekatvabuddhi aghaTita hoya, to zuM thaI gayuM? vaizeSika: paNa ekatvabuddhi che to kharI ja ne? cAkAdI : hA, emAM to amAro paNa koI virodha nathI. vaizeSikaH basa, to jene AlaMbIne A ekatvabuddhi thAya che - arthAt je ghaTAdine AzrayIne A ekatvabuddhi thAya che, te ghaTAdirUpa AlaMbana rUpAdithI bhinna che... (Ama, mAnavAthI rUpAdithI bhinnarUpe ghaTanI siddhi paNa thaze ane ekatvabuddhinA viSayarUpe ghaTano bodha paNa thaze ja... eTale koI asaMgati nahIM rahe.) syAdvAdI: uparokta kathana pramANe to tame AvuM siddha karyuM ke - "je ekatvabuddhinuM nimitta hoya, te rUpAdithI anya ghaTarUpa che" - A niyama pramANe to, ekasaMkhyAne ja ghaTarUpa mAnavAno prasaMga Avaze, kAraNa ke vaizeSikamate ekatvabuddhinAM nimitta tarIke ekasaMkhyA ja svIkRta che. (ghaTa nahIM..) ke AdithI cakSugrAhya bIjA pRthakvAdi guNo levA... 2. 'mati rUmati' rUti gha-pa4i: I For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 anekAntajayapatAkA (tRtIya (161) na sA tadanAzriteti cet, evamapi tattvato'nyaiva / yadi nAmaivaM tataH kimiti cet, tannimittaikabuddhiH / sA tadvizeSaNabhUteti cet, kathametad vinizcIyata iti ? (162) eko'yamiti vyavasAyAditi cet, nAsau sadAdibhinnapratibhAsIti, tathA'nanubhavAt evamapi tatkalpane'tiprasaGgAt tadantarApattenirAkaraNAyogAt ananubhavA... ...... .... vyarahyA che ... ... ... . tadbhAvaprasaGgaH-ghaTabhAvaprasaGgaH / na sA-saGkhyA tadanAzritA-ghaTAnAzritA / iti cet, etadAzaGkyAha-evamapi-tadAzritatve'pi tattvataH-paramArthena anyaiva sanmRdrUpAkArebhya iti / yadi nAmaivaM tataH kim ? iti cet, etadAzaGkyAha-tanimittA-sadAdibhinnasaGkhyAnimittA ekatvabuddhiH / sA-saGkhyA tadvizeSaNabhUtA-prastutaikAvayavivizeSaNabhUtA / iti cet, etadAzaGkyAha-kathametad vinizcIyate yaduta sA tadvizeSaNabhUteti ? eko'yamiti vyavasAyAditi ced vinizcIyata iti / etadAzaGkyAha-nAsau-vyavasAyaH sadAdibhinnapratibhAsIti / kuta ityAha-tathA-sadAdibhinnapratibhAsitvena ananubhavAt / evamapi anekAMtarazmi A rIte, ekatvabuddhinAM nimitta tarIke ane rUpAdithI bhinna tarIke to ekasaMkhyAnI ja siddhi thaMze ne? ghaTanI siddhi zI rIte? (161) vaizeSika : paNa ekasaMkhyA ghaTarUpa Azraya vinA to nathI ja rahevAnI... (phalataH Azraya tarIke ghaTanI siddhi thaze ja ne?...) syAdvAdIH ekasaMkhyA bhale ghaTane Azrita hoya, paNa paramArthathI to te samRdarUpa AkArothI judI ja che ne? vaizeSika: hA, paNa emAM zuM thayuM? syAdvAdI: thayuM e ja ke, ekatvabuddhi te sadAdithI bhinna evI ekasaMkhyAnA nimitte mAnavI paDaze. vaizeSikaH hA, paNa te ekasaMkhyAne ghaTarUpa avayavInAM vizeSaNa tarIke mAnIzuM ke jethI vizeSya tarIke ghaTanI paNa siddhi thAya..) syAdAdI: paNa, ekasaMkhyA te ghaTanuM vizeSaNa che - evo nizcaya zI rIte? (162) vaizeSika kAraNa ke "oDavuM e nizcayamAM '' aMzathI ghaTarUpa vizeSyano ane tenA vizeSaNa tarIke !' rUpa saMkhyAno bodha thAya che - AvA vyavasAyathI (nizcayathI) ekasaMkhyAne vizeSaNa tarIke mAnavAmAM koI asamaMjasatA nathI... ja ekasaMkhyAne vacce lAvavAthI zuM phAyado thAya ? e hamaNAM ja AgaLa spaSTa thaze... tra A nizcayathI, jema tame ekasaMkhyAne vizeSaNa tarIke vyavasthita karI, tema A nizcayamAM je rUpe vastuno pratibhAsa thAya, te rUpe ja te vastunI vyavasthA mAnavI joIe ane tema karavAmAM zuM thAya? te graMthakArazrI jaNAve che. For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 fdhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA -> vizeSAditi tadekatvapariNAmanibandhana evAyam / teSAmevaikAnekAtmakatvAd bhedAbhedabhAvAt tathAsvabhAvatvAt virodhAnupapatteH pratItisiddhatvAt bAdhAbhAvAditi / tathA'nanubhave'pi tatkalpane-sadAdibhinnAvayavikalpane'tiprasaGgAt / atiprasaGgazca tadantarApatteH-tatraivAvayavyantarApatteH / Apattizca nirAkaraNAyogAt tadantarasya / ayogazca ananubhavAvizeSAd dvayorapIti, iti-evaM tadekatvapariNAmanibandhana evAyam, prakramAt sanmRddravyAkAraikatvapariNAmanibandhana evAyam, eko'yamiti vyavasAyaH / teSAmeva-sadAdInAmekAnekAtmakatvAt / etacca bhedAbhedabhAvAt / ayaM ca tathAsvabhAvatvAt / tathAsvabhAvatve - anekAMtarazmi - syAdvAdI: 'oDavuM evA nizcayathI sadAdithI ekAMtabhinnarUpe vastuno pratibhAsa thato nathI, kAraNa ke te nizcaya sadAdithI bhinnarUpa vastuno pratibhAsa karAvato hoya evo kadI anubhava thato nathI... (AzayaH "oDavuM' evo nizcaya che, temAM 'yam' evI pratItino viSaya, te, sadAdi pratItino viSaya ja che evo ja anubhava thAya che, baMnenA viSaya judA nathI...) vaizeSika anubhava bhale na thato hoya, chatAM paNa sadAdithI bhinna tarIke te avayavIne mAnI laIe to? syAdvAdIH to to atiprasaMga e Avaze ke, ghaTane ThekANe paTa mAnavAnI Apatti Avaze ane e ApattinuM nirAkaraNa thaI zakaze ja nahIM, kAraNa ke jo tame kahezo ke - "paTano tyAM anubhava ja thato nathI, to pachI tyAM paTane zI rIte mAnI zakAya?" - to ame paNa kahIzuM ke - "sadAdithI bhinnarUpe ghaTano anubhava ja thato nathI, to pachI sadAdithI bhinna tarIke ghaTane paNa zI rIte manAya ? - Ama, anubhava na thavAnI vAta to baMne bAju samAna che. tethI, sattva-mRtva-dravyasvarUpa AkAronA ekatvapariNAmane kAraNe ja "oDavuM' evo nizcaya mAnavo joIe. juo, choDyuM A pratIti viyaM saMta, e rIte samajavI, je sattvAdinA ekatvapariNAmarUpa (1 saMkhyAnA pariNAmarUpa) che. jema ghaTa eka che tema sattva eka che, mRdu eka che... vigere.. prazna : paNa sattva to AkAzamAM paNa che... Ama tyAM eka sattva ja kyAM che ? eTale ekatvapratIti (sattvaviSayaka nahIM, paNa) ghaTaviSayaka ja hoya... uttara : evuM nathI, te badhA sattvAdi ekAneka che - judA judA AdhAranI apekSAe aneka, svajAtinI apekSAe eka... ane tenuM kAraNa, teno AdhAra sAthe medAbheda che ane temAM teno tathAsvabhAva e ja kAraNa che, temAM koI virodha nathI, kAraNa ke te svabhAva pratItisiddha che, tarkathI abAdhita che... For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 489 anekAntajayapatAkA ( tRtIya: - (163) saddravyAdyanekasvabhAve vastuni vastumAtragrAhyevAvagrahakalpamavikalpakamaGgIkartavyam, anyathoktadoSAnativRttiH / evambhUte cAsminnAvayoravivAda eva, evaMvidhAvagrahasyAsmAbhirapyabhyupagatatvAt / na cAtra kazcid doSa:, api tu zuktikAdAvapi ja bALA 8 ca virodhAnupapatteH / anupapattizca pratItisiddhatvAt / nahi pratItireva siddhau nimittamityAzaGkA'pohAyAha-bAdhAbhAvAditi 'tadekatvapariNAmanibandhana evAyaM ityevaM sadddravyAdyanekasvabhAve vastuni / kimityAha-vastumAtragrAhyeva avagrahakalpamavikalpakamaGgIkartavyam / kimityAha-anyathoktadoSAnativRttiH, uktadoSAH 'nyAyAnubhavavirodhAt' ityevamAdayatadanivRtti: / evambhUte cAsmin - avikalpake kimityAha - AvayoH - tavaM mama ca avivAda eva / kuta ityAha-evaMvidhAvagrahasya avikalpakasya asmAbhirabhyupagatatvAt / na cAtra* anekAMtarazmi *.. = vaLI, virodha to te vize ja karAya, ke jenI pratIti na thatI hoya, paNa ekAnekasvabhAva to pratItisiddha che eTale te vize to virodha asaMgata ja che... prazna : ekAnekasvabhAvInI siddhimAM zuM mAtra pratIti ja pramANa che, ke koI tarka paNa ? uttara H tarka paNa, kAraNa ke 'bAdhAbhAva' e ja to moTo tarka che... arthAt koI bAdha na hovArUpa tarkathI paNa siddha thAya che ke, vastu anekasvabhAvI che. niSkarSa H tethI sadAdi AkAranA ekatvapariNAmane kAraNe ja 'jo'yaM' evo nizcaya thAya che. mATe A nizcayanA AdhAre, sad-mRd-dravyAdinuM kathaMcid ekatva avazya sthApita thaze... tethI vaizeSikakalpita sadAdino ekAMtabheda bilakula yukta nathI... have mULa vAta para AvIe - (163) vastu te sad-mRdAdi anekasvabhAvI che. AvI aneka svabhAvI vastu vize mAtra vastunA aMzane grahaNa karanArA, arthAt mAtra satsAmAnyane viSaya karanArA 'avagraha' rUpa avikalpajJAnano avazya svIkAra karavo joIe, nahIMtara pUrvokta "nyAya-anubhavano virodha thaze" - vigere doSonuM ullaMghana thaI zakaze nahIM... vaLI, AvA prakAranAM jJAnamAM ApaNA be vacce vivAda ja nathI, kAraNa ke tame vastumAtragrAhI nirvikalpa mAno cho ane ame paNa tevo avagraha mAnIe ja chIe...) * jainasaMmata avagraha mAnavAmAM bhrAntinI paNa saMgati bauddha : Avo avagraha mAnavAmAM zuM pUrvokta koIpaNa doSa na Ave ? syAdvAdI : bilakula nahIM, u52thI zaktimAM thatAM rajatanizcayarUpa, mRgajaLamAM thatAM jaLa 6. 'rtavyamityanyathonDjha' kRti 1-pATa: / 2. prekSyatAM 468tamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA kvacid rajatAdinizcayasya nyAyata evApattyA guNaH, tasya hyavagrahottarakAlamIhApravRttasya tathAvidhasamAnadharmopalabdhurevAsatkSayopazamabhAvato bhAvAt, anyathoktavat tadayogA viti 490 vyAkhyA : abhyupagame kazcid doSaH, api tu zuktikAdAvapi 'Adi' zabdAnmarIcikAgrahaH kvacid rajatAdinizcayasya 'Adi' zabdAt jalanizcayagrahaH nyAyata evApattyA guNaH / nyAyata evApattimAha tasyetyAdinA / tasya hi - zuktikAdau rajatAdinizcayasya avagrahottarakAlamIhApravRttasya sata: / kasyetyAha- tathAvidhasamAnadharmopalabdhureva - zuktikAdirajatAdisamAnadharmopalabdhureva pramAturnAnyasya asatkSayopazamabhAvataH-asatkSayopazamabhAvena bhAvAt, anyathA-evamanabhyupagame uktavat yathoktam- 'zuktikAyA apyakSajJAnena nIlAdivat tattvenaiva prahaLAt' hatyAvi, tathADyoLAviti Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 anekAntajayapatAkA (tRtIya - (164) yaccocyate-"gRhItagrAhitvAd vikalpo'pramANam" ityetadapyayuktam, svamatavirodhAt, nirvikalpakajJAnena svalakSaNasya gRhItatvAd vikalpasya tadgrAhitvAnupapatteH tatpratibhAsazUnyatvAt / evamapi tattathAtA'bhyupagame'tiprasaGgAt, nIlavikalpasya pItagrAhitvApatteH pAramparyeNa tattajjanakatvAvizeSAt upalabdhapItanIladraSTurapi tdbhaavaaviti | " cAraNyA che ___yaccocyate paraiH-"gRhItagrAhitvAd vikalpo'pramANam' ityetadapyayuktam / kathamityAha-svamatavirodhAt / virodhazca nirvikalpakajJAnena svalakSaNasya gRhItatvAd vikalpasya tadgrAhitvAnupapatteH-svalakSaNagrAhitvAnupapatteH / anupapattizca tatpratibhAsazUnyatvAt, svalakSaNAkArazUnyatvAdityarthaH / evamapi-tatpratibhAsazUnyatve'pi sati tattathAtA'bhyupagamevikalpasya tadgrAhitvAbhyupagame atiprasaGgAt / atiprasaGgazca nIlavikalpasya pItagrAhitvApatteH / nAsau pAramparyeNApi tajjanya ityAzaGkA'pohAyAha-pAramparyeNa tattajjanakatvA - anekAMtarazmi ... pravRtti thAya che - Ama, nirvikalpa dvArA gRhIta arthano ja grAhI hovAthI vikalpa te - smRtinI jema - apramANa che... paNa AnuM nirAkaraNa karavA graMthakArazrI kahe che - (164) bauddha vaDe je kahevAya che ke - "gRhItagrAhI hovAthI vikalpa apramANa che" - te kathana ayukta che, kAraNa ke evuM kahevAmAM kharekhara to bauddhane potAnA matano ja virodha Ave che... bauddha : zI rIte ? syAdvAdIH juo - nirvikalpa to svalakSaNanuM grahaNa karyuM ane savikalpa to svalakSaNagrAhI nathI, kAraNa ke savikalpamAM svalakSaNano pratibhAsa tame mAnatA ja nathI. bauddha svalakSaNanAM AkArano pratibhAsa na thavA chatAM paNa, vikalpane tenA grAhakarUpe mAnI laIe to? syAdvAdI : to to atiprasaMga e Avaze ke, nIlavikalpamAM pItAkArano pratibhAsa bhale na thAya, to paNa tene potAnA grAhakarUpe mAnavAnI Apatti Avaze ! paNa nIlavikalpa zuM kadI pItanuM grahaNa kare che? bauddhaH svalakSaNathI nirvikalpanI utpatti ane nirvikalpathI savikalpanI utpatti - Ama, vikalpano janaka-utpAdaka paraMparAe svalakSaNa hovAthI, zuM vikalpane svalakSaNagrAhI na mAnI zakAya? syAdvAdIH nA, kAraNa ke tevI paraMparAe janakatA to pIta ane nIlavikalpa aMge paNa zakya che. te A rIte sAme pIta padArtha hato, paNa bhrAntinA kAraNe te vyaktine tenuM nIlarUpe darzana thayuM ane pachI te nIladarzanathI nIlavikalpa thayo. ahIM pItathI nIladarzana ane nIladarzanathI nIlavikalpa thayo... - Ama nIlavikalpano janaka paraMparAe pIta hovAthI to, nIlavikalpane pItanA For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA ( 165 ) na ca gRhItagrAhi jJAnamapramANameva ekatra nIlAdAvanekapramAtRjJAnAnAM pramANatvAbhyupagamAt teSAM cAnyonyaM gRhItagrAhitvAt, anyathA tadgrahaNAnupapatteH, tathA'gRhItagrAhijJAnAsambhavAt sarvavastUnAM sarvabuddhaiH sadA grahaNAt, teSAM sarvajJatvAt, anyathA tat tattvAyogAt, ekasantAnApekSayA ca gRhItagrAhijJAnAsambhava eva, sarvadA'gRhItagrahaNAditi // sarveSAM " 492 *vyAbA vizeSAt tasya - pItasya nIlavikalpajanakatvAvizeSAt / etadbhAvanAyaivAha- upalabdhapItanIladraSTurapi pramAtuH tadbhAvAt - nIlavikalpabhAvAt tadapyayuktamiti sthitam // dUSaNAntaramAha na cetyAdinA / na ca gRhItagrAhi jJAnamapramANameva - ekAntena bhavataH / kuta ityAha-ekatra nIlAdAvanekapramAtRjJAnAnAM pramANatvAbhyupagamAt pareNApi teSAM caadhikRtajJAnAnAM anyonyaM - parasparaM gRhItagrAhitvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA tadgrahaNAnupapatteH- adhikRtanIlAdigrahaNAnupapatteH / tathetyAdi / tathA'gRhItagrAhijJAnAsambhavAt / asambhavazca sarvavastunAM nIlAdInAM sarvabuddhaiH sadA grahaNAt / grahaNaM ca teSAM - * anekAMtarazmi Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493 anekAntajayapatAkA (tRtIya buddhAnAM sarvajJatvAditi, anyathA tattattvAyogAt-teSAM sarvajJatvAyogAt / ekasantAnetyAdi / ekasantAnApekSayA ca gRhItagrAhijJAnAsambhava eva tasyArthasya ca kSaNikatvAt sarveSAM-jJAnAnAM sarvadA-sarvakAlam agRhItagrahaNAd dvayorapi kSaNikatveneti, yadvA tadabhAve bhAvAdabhidhAnamAtraM grahaNamityagRhItagrahaNamiti // - anekAMtarazmi -. prazna : zuM buddho vaDe sarva vastuo sadA grahaNa thayelI che ? uttaraH hA, kAraNa ke teo sarvajJa che, arthAt traNe kALagata sarva vastuone sarva paryAyo sAthe jANanArA che... have jo sarva vastuonuM sadA grahaNa na mAno, to temanI sarvajJatA ja nahIM ghaTe.... Ama, dareka padArtha sarvajJa vaDe gRhIta hovAthI, badhA jJAno gRhItagrAhI ja sAbita thaze... evuM koI agRhItagrAhI jJAna saMbhavita ja nathI, ke jeno tame pramANa tarIke ullekha karI zako... bauddhaH bIjA dvArA bhale te padArtha gRhIta hoya, paNa potA dvArA jo te agRhIta-apUrva hoya, to to tene grahaNa karanAra jJAna agRhItagrAhI banI ja zake ne ! ane pachI to tene pramANa mAnI zakAya ne ! syAdvAdI : are ! A rIte ekasaMtAnanI (=ekavyaktinI) apekSAe to badhA jJAna agRhItagrAhI ja sAbita thaze, gRhItagrAhI koI jJAna rahe ja nahIM, kAraNa ke tamArA mate to jJAna ane artha baMne kSaNika che. eTale prathamakSaNIya jJAna dvArA gRhIta artha to bIjI kSaNe raheto nathI, tethI dvitIyakSaNIya jJAna to agRhIta arthanuM ja grahaNa kare, prathamakSaNIya jJAnathI gRhIta arthanuM nahIM... ema dareka jJAna agRhItagrAhI ja hovAthI, gRhItagrAhI jJAna asaMbhavita ja bane. athavA to, prathamakSaNe padArtha ane dvitIya kSaNe tajjanya jJAna. - Ama zeyavastunA nAza thayA bAda ja jJAnanI utpatti thAya che, eTale jJAna vakhate to vastunuM astitva ja na hovAthI, koIpaNa jJAna gRhItagrAhIrUpe saMbhavita nathI. tethI agRhItagrahaNa to mAtra bolavA pUratuM ja che... Azaya e ke, koI jJAna gRhItagrAhI hoya ane teno vyaraccheda karI agRhItagrAhI jJAnano pramANa tarIke ullekha karavAno hoya, to agRhItagrAhItAnuM kathana karavuM saMgata che. paNa gRhItagrAhI jayAre koI jJAna ja nathI - badhA jJAna agRhItagrAhI ja che - tyAre gRhItagrAhI kahIne tame navuM zuM vidhAna karyuM? (arthAt tevuM bolavuM vyartha che...) sAraH tethI gRhItagrAhI hovA mAtrathI jJAna apramANa bane evuM nathI. phalataH gRhItagrAhI hovA chatAM paNa vikalpajJAnane apramANa mAnI zakAya nahIM. 96. tadabhAve bhAvAdabhidhAnamAtra grahaNamityagRhItagrahaNamitIti / tasya viSayasyAbhAve-vinAze bhAvAt-utpAdAt jJAnasya kimityAha-abhidhAnamAtram-abhidhAnameva kevalaM / kimityAha-grahaNamiti / etat 2. 'kSayAgavagRhIta' rUti -pati: | For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA ( 166 ) syAdetanna tattvato gRhItagrAhitvenAsyAprAmANyam, api tvaviSayatveneti / kathamayamaviSaya iti vAcyam / yadanena vedyate na tadastIti cet, kva tannAstIti ? kiM tatraivocyate utAho bahiriti ? yadi tatraiva kathaM vedyate, vedyamAnaM vA kathaM na tatreti cintyam / atha bahiH, avikalpake'pi samAnaH prasaGgaH, tenApi vedyamAnasya bahirabhAvAt * vyAkhyA + syAdetanna tattvato gRhItagrAhitvena hetunA asya - vikalpasya aprAmANyam, api tvaviSayatveneti / etadAzaGkyAha- kathamayaM - vikalpo'viSaya iti vAcyam / yadanena vedyate vikalpena na tadastItyaviSayaH / iti cet, etadAzaGkyAha - kva tannAsti yadanena vedyate ? kiM tatraiva vikalpe uta bahiriti ? yadi tatraiva - vikalpe eva nAsti, kathaM tena vedyate, vedyamAnaM vA kathaM na tatra vikalpa iti cintyam / dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha - atha bahiryadanena vedyate na tadastIti / etadAzaGkyAhaavikalpake'pi samAnaH prasaGgaH aviSayatvaprasaGgaH / kathamityAha - tenApi - avikalpakena ...janeaMtarazmi 494 - * vikalpanI pramANatA aMge bauddhapralApano nirAsa (166) bauddha : vAstavika rIte to vikalpa te gRhItagrAhI hovAthI apramANa nathI, paNa te nirviSayaka hovAthI apramANa che, arthAt vikalpano koI viSaya ja na hovAthI apramANa che. syAdvAdI : A vAta paNa ayukta che, kAraNa ke pahelA to tame e kaho ke vikalpa te nirviSayaka prema ? bauddha : kAraNa ke vikalpa vaDe je anubhavAya che te vastu hotI nathI eTale vikalpa nirviSayaka che... syAdvAhI : te vastu jhyAM nathI hotI ? (1) visyamAM, 3 (2) jahAra ?... (1) bhe vi'syamAM na hoya, to kaI rIte te tyAM anubhavAya ? athavA jo anubhavAya to te zI rIte tyAM nathI ? bauddha : (2) to ame bIjo pakSa mAnazuM, arthAt vikalpa vaDe anubhavAto viSaya bahAranA bhAgamAM nathI... Azaya e ke, vikalpa vaDe anubhavAtAM sAmAnyAkAranuM astitva, bA~ghamAM na hovAthI .. vivaraNam . svayameva vRttikRd vyAcaSTe - agRhItagrahaNamiti / ayamabhiprAyaH yadA jJeyavastuno vinAze jJAnamutpadyate, tadA jJAnakAle vastvabhAvAdeva gRhItagrAhitvAsambhavena vacanamAtramevaitad yadutAgRhItagrahaNamiti / * te sAmAnyAkAra buddhikalpita hovAthI, tenuM mAtra aMdara ja astitva che, bahAra to tevuM koI tattva ja nathI... bauddho bAhya padArthone svalakSaNarUpa mAne che... For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 495 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH svarUpasyaiva vedanAt / (167) tadbahiHsthatulyarUpamityadoSa iti cet, keyaM tattulyarUpateti vAcyam / kiM tatsAdhAraNarUpabhAvaH utAho tattadgrahaNasvabhAvateti ? na tAvat sAdhAraNarUpabhAvaH, cetanAcetanatvena tadvailakSaNyasiddheH, sAmAnyavedanena tadaprAmANya ...cAhya ... vedyamAnasya bahirabhAvAt / abhAvazca svarUpasyaiva vedanAt / tadityAdi / tat-avikalpakaM vedyamAnabahiHsthatulyarUpaM, viSayatulyarUpamityasmAdadoSaH / iti cet, etadAzaGkyAha-keyaM tattulyarUpatA-bahiHsthatulyarUpateti vAcyam / kiM tatsAdhAraNarUpabhAvaH-bahiHsthasAmAnyarUpabhAvo'vikalpakasya uta tadgrahaNasvabhAvatA-bahiHsthagrahaNasvabhAvatA iti / kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSaH / tathA cAha-na tAvat sAdhAraNarUpabhAvaH tattulyarUpatA / - anekAMtarazmi .... ja vikalpane ame nirviSayaka kahIe chIe. syAdvAdIH A pakSa paNa yukta nathI, kAraNa ke evuM kathana to vikalpanI jema avikalpamAM paNa lAgu paDe che. te A rIte - avikalpa dvArA anubhavAto viSaya paNa bahAra nathI, kAraNa ke avikalpa to potAnA jJAnasvarUpano ja anubhava kare che ane te svarUpa to bahAra che ja naihIM, to pachI vikalpanI jema avikalpa paNa nirviSayaka kema na bane? (167) bauddhaH avikalpa to anubhUyamAna padArthanAM tulyarUpavALuM che... arthAt avikalpamAM anubhavAtA padArthanA AkAra sarakhuM ja te jJAna thAya che - Ama, bAhya padArthane tulya hovAthI ja, avikalpane ame saviSayaka kahIe chIe... syAdvAdIH pahelA to tame e kaho ke "bAhya padArthanI sAthe tulyatA" eTale zuM? (1) bAhya padArthanI samAnarUpavALA hovuM te, ke (2) bAhyapadArthane grahaNa karavAno svabhAva hovo te? A baMnemAMthI kayA pakSano svIkAra karazo? bauddha: paNa AvA pakSo pADIne phAyado zuM? syAdvAdIH kAraNa ke tamArA mate baMne rIte doSa Ave che. juo - (1) avikalpa te bAhyapadArthanI samAnarUpavALuM banI zake ja nahIM, kAraNa ke avikalpa te cetana che, jayAre bAhyapadArtha ja avikalpajJAna svarUpavedana to kare ja che (svalakSaNanuM vedana kare ke nA paNa kare) have je potAnAM svarUpanuM vedana kare che, te bahAra nathI. tethI aviSaya-prayukta aprAmAya, svarUpavedanaaMzamAM to barAbara ja che. have svalakSaNanuM vedana kare che - paNa te kaI rIte ? jyAre svalakSaNano saMnikarSa thAya, tyAre avikalpamAM tatsadeza AkAra mudrita thAya ane te AkAranuM je vedana thAya che, te ja svalakSaNanuM vedana che, eTale vAstavamAM to svAkAranuM ja vedana che, je bahAra nathI. A hakIkata (svAkAranuM saMvedana e ja svalakSaNanuM saMvedana hovAnI hakIkata) hovAthI ja AgaLa ta raphathatulya .... graMtha saMgata thAya che. 2. 'svarUpI verA' rUti va-pAd: I 2. "tAvat tatsAdhAraNa0' rUti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 496 prasaGgAcca / tattadgrahaNasvabhAvatAtadaGgIkaraNe ca vikalpajJAne'pi tulyaH parihAraH, tasyApi tadgrahaNasvabhAvatA'bhyupagamAt / (168) tathAvidhagrAhyAbhAvAdasya kutastadgrahaNa ............................. vyAkhyA ................. kuta ityAha-cetanAcetanatvena hetunA / tadvailakSaNyasiddheH tayoH-avikalpaka-bahiHsthayovailakSaNyasiddheH / doSAntaramAha-sAmAnyavedanena hetunA sAdhAraNarUpabhAvataH tadaprAmANyaprasaGgAccaavikalpakasyAprAmArNyaprasaGgAcca na tatsAdhAraNarUpabhAvastattulyarUpateti / tattadgrahaNasvabhAvatAtadaGgIkaraNe ca tasya-avikalpakasya tadgrahaNasvabhAvatA-bahiHsthagrahaNasvabhAvatA tasyAstadaGgIkaraNaM-tattulyarUpatA'GgIkaraNamiti vigrahaH, tasmin / kimityAha-vikalpajJAne'pi tulyaH parihAraH tattadbahiHsthatulyarUpamityayam / kuta ityAha-tasyApi-vikalpajJAnasya tadgrahaNasvabhAvatA'bhyupagamAt-bahiHsthagrahaNasvabhAvatA'bhyupagamAt / tathAvidhetyAdi / tathAvidhagrAhyAbhAvAt-vikalpajJAnagrAhyAbhAvAt asya-vikalpajJAnasya kutastadgrahaNa ...... manetirazmi ....... acetana che - Ama, cetana-acetanarUpe baMnenI vilakSaNatA hovAthI, baMnenI sAmyatAno saMbhava nathI... bIjI vAta, jo avikalpano AkAra bAhyapadArthanI samAna mAnavAmAM Ave to te AkAra sAmAnyAkAra kahevo paDaze, kAraNa ke te AkAra viSaya-jJAna baMnemAM anugata che ane AvA sAmAnyAkArano anubhava karavAthI to, vikalpanI jema avikalpa paNa apramANa baeNnaze ! (2) have bIjo pakSa svIkArazo ke - "avikalpamAM bAhyapadArthane grahaNa karavAno svabhAva hoI te bAhyapadArthane tulyarUpa che ane eTale ja te saviSayaka che" - to evo parihAra to vikalpajJAnamAM paNa samAna che, (arthAt e prakAranI bAhyapadArtha sAthenI tulyatA to vikalpajJAnamAM paNa che ja.) kAraNa ke padArthane grahaNa karavAno svabhAva to tame vikalpajJAnamAM paNa mAno cho ja A rIte to te paNa bAhyapadArthanI tulyarUpa banatAM, temAM paNa saviSayakatA ghaTaze ja... (168) bauddha : vizAna 4 54Arthay (=sAmAnyA2nu) 49 // 42 cha, te pArtha to cha 04 .............. vivaraNam ..... 97. tattadbahiHsthatulyarUpamiti / tat-vikalpajJAnaM tena-bahiHsthena padArthena tulyarUpaM-tadAkAramiti / / che kAraNa ke sAmAnyAkArano anubhava karavAthI jema tame vikalpane apramANa mAno cho, tema avikalpane paNa apramANa mAnavo paDaze, kAraNa ke sAmAnyAkArano anubhava to te paNa kare che ane bauddhamate to sAmAnya asat che. 1. 'prasaMGgatvena tat' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 497 anekAntajayapatAkA __ (tRtIyaH svabhAvateti cet, na, tathAvidhagrAhyAbhAve pramANAbhAvAt, pratyakSasya svalakSaNaviSayatvena tatrApravRtteH, anumAnasyApyanupalabdhilakSaNaprAptArthA'viSayatvAt, tasya ca tadabhAvAbhyupagamAt / na hi sAdhAraNaM rUpamupalabdhilakSaNaprAptamiSyate bhavadbhiH, tadavastutvapratijJAnAt anIdRzAnupalabdhezcAbhAvanizcAyakatvAnupapatteH / (169) etena tadbAdhaka .......... vyAkhyA ................ svabhAvatA-bahiHsthagrahaNasvabhAvatA? iti cet, etadAzaGkyAha-na, tathAvidhagrAhyAbhAvevikalpajJAnagrAhyAbhAve pramANAbhAvAt / abhAvazca pratyakSasya tAvat svalakSaNaviSayatvena hetunA tatra-tathAvidhagrAhyAbhAve apravRtteH anumAnasyApi-anupalabdhirUpasya upalabdhilakSaNaprAptArthaviSayatvAt / tataH kimityAha-tasya-tathAvidhagrAhyasya tadabhAvAbhyupagamAt-upalabdhilakSaNaprAptArthaviSayatvAbhAvAbhyupagamAt / etadbhAvanAyaivAha-na hi.sAdhAraNaM rUpaM vikalpagrAhyam upalabdhilakSaNaprAptamiSyate bhavadbhiH / kuta ityAha-tadavastutvapratijJAnAt tasyasAdhAraNarUpasyAvastutvapratijJAnAt anIdRzAnupalabdhezca-anupalabdhilakSaNaprAptAnupalabdhezca / kimityAha-abhAvanizcAyakatvAnupapattestathA'bhyupagamAt / etenetyAdi / etena-anantaroditena tathAvidhagrAhyAbhAve pramANAbhAvena / kimityAha-tadbAdhakapramANapravRttiH pratyuktA-tasmin .................. ....... manetirazmi ................... nahIM, to pachI vikalpamAM grahaNasvabhAvatA paNa zI rIte manAya? kAraNa ke jo te padArtha hoya ane tenuM grahaNa kare to ja temAM grahaNasvabhAvatA AvI zake, anyathA nahIM... syAdvAdI : tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke tathAvidha grAhyanA abhAvamAM koI pramANa nathI, arthAt vijJAnako viSayabhUta pArtha nathI 4 - mevAtamA (1) pratyakSa, 3 (2) anumAna koI pramANa nathI. te A rIte - (1) pratyakSa to mAtra svalakSaNane ja viSaya kare che, abhAva teno viSaya banato nathI eTale vikalpano viSayabhUta padArtha nathI ja' - e jANavA mATe pratyakSanI pravRtti ja thatI nathI, to pachI tathAvidha grAhyanA abhAvamAM pramANa tarIke pratyakSane zI rIte manAya? ___ (2) prAvAmAvarnu anumAna se prAyanI anupalabdhi35 (64sandhi-samAva35) che. anumAnaprayoga : grAhyo nAsti, anupalabdheH / upe me anupalabdhithA samAva, sabdhilakSaprApta arthano ja siddha thaI zake, kAraNa ke je upalabdhilakSaNaprApta nathI tevA bhUtAdino abhAva anupalabdhimAtrathI siddha na thAya... ane je grAhya che (sAmAnyAkAra), te to tame upalabdhilakSaNaprApta mAnatA nathI - avastu mAno cho ane tenI to upalabdhi zakya ja na hovAthI anupalabdhimAtrathI teno abhAva nizcita na thAya... (168) 64rota thanathI, lebhanu me DepuMcha - "pratyakSa anumAna pramAthI tathAvidha 1. pUrvamudrite tu 'prAptArthaviSayatvAt' ityazuddhapAThaH, atra tu A-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 498 - > pramANapravRttiH pratyuktA, uktavat pratyakSAdeH tadbAdhakatvAyogAt / yuktyA tadayogo bAdhaka iti cet, na, vikalpAnupapatteH / yuktirhi pramANamapramANaM vA syAt / pramANaM cet, na, pratyakSAderanyadityatra coMkto doSaH / apramANatve tu tadbAdhakatvAnupapattiH, atiprasaGgAt // vyArA eka tathAvidhagrAhye bAdhakapramANavRttinirAkRtA / kuta ityAha-uktavat-yathoktaM tathA pratyakSAdeHpratyakSAnumAnadvayasya tadbAdhakatvAyogAt-tathAvidhagrAhyabAdhakatvAyogAt, yuktyA tadayogaHtathAvidhagrAhyAyogaH, sAdhAraNarUpAyoga ityarthaH bAdhakaH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, vikalpAnupapatteH / anupapattizca-yuktirhi pramANamapramANaM vA syAt / kiJcAta ityubhayathA'pi doSa ityAha-pramANaM cet, na pratyakSAderanyadityatra cokto doSaH-'pratyakSasya svalakSaNaviSayatvena tatrApravRtte'rityAdiH / apramANatve tu yukteH kimityAha-tadbAdhakatvAnupapattiHtathAvidhagrAhyabAdhakatvAnupapattiH / kuta iti Aha-atiprasaGgAt svalakSaNasyApi yuktibAdhita anekAMtarazmi grAhyano (sAmAnyAkArano) bAMdha thaI jaze" - temano nirAsa thAya che, kAraNa ke pratyakSa ke anumAna tenA bAdhaka banI zakatA nathI (kAraNa ke te teno viSaya ja nathI...) bauddha paNa kharekhara yuktithI vicArIe to vikalpanA viSayabhUta sAmAnyAkAranuM astitva ja ghaTatuM nathI - A ja to sAmAnyAkAranAM astitvano bAdhaka che... syAdvAdI pahelA to e kaho ke, je yuktithI tame sAmAnyAkArano ayoga kaho cho, te yukti (1) pramANa che, ke (2) apramANa? (1) jo pramANa hoya, to to te pratyakSAdirUpa ja gaNAze, tenAthI judI nahIM ane tethI to pUrvokta doSa yathAvasthita ja raheze, arthAt pratyakSa to mAtra svalakSaNane viSaya kare che ane anumAna mAtra upalabdhilakSaNaprAptane viSaya kare che... jyAre bauddhamate sAmAnyAkAra te svalakSaNarUpa paNa nathI ane upalabdhilakSaNaprApta paNa nathI... phalataH pratyakSAdirUpa yuktinI te vize pravRtti ja thatI nathI, to pachI tenA astitvamAM te zI rIte bAdhaka bane ? (2) yukti jo apramANa hoya, to to te yukti koI vastu vize bAdhaka banI zake nahIM, kAraNa ke jo aprAmANika yuktine paNa bAdhaka mAnazo, to atiprasaMga e Avaze ke, svalakSaNarUpa vastuno paNa te yuktithI bAdha thaze ! kAraNa ke jema apramANa yukti potAnA viSayabhUta sAmAnyanI bAdhaka banI zake, tema e ja yukti potAnA aviSayaka evA svalakSaNanI bAdhaka paNa banI ja zake, kAraNa ke baMne viSayamAM apramANatA to samAna che. tethI aprAmANika yuktione, vikalpanA viSayabhUta sAmAnyAkAranAM astitvamAM bAdhaka mAnI zakAya nahIM. 2. "vowopa:' rUti -paDhi: . 2. ' vita: 2 350' ti gha-pATha: For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA 499 ( tRtIya: ( 170 ) akhilavikalpajJAnabhrAntatAvAdinazca tatsAmarthyotthaM vacanamapi tAdRgeveti susthitA tattattvanItiH / na hi bhrAntamAtmano bhrAntatAmavaiti, dvicandrajJAnAdAvAtmani bhrAntatA'dhigamavyapohena candradvayAdyadhigatidarzanAt, tatsthAmopajAtavacaso'pi sva * bALA tvopapatteH aviSaye'pIyaM pravartata iti bhAvanA / evaM vikalpajJAnasyApi kasyacit prAmANyamaGgIkartavyamityaidamparyam // itthamanabhyupagame doSamAha - akhiletyAdi / akhilavikalpajJAnabhrAntatAvadinazcavAdinaH / kimityAha-tatsAmarthyotthaM-niHzeSavikalpajJAnabhrAntatAsAmarthyotthaM vacanamapi tAdRgeva-bhrAntameva iti evaM susthitA tattattvanItiH tAbhyAM - bhrAntavikalpajJAnavacanAbhyAM tattvanItirityupahasati, na susthitetyarthaH / kathamityAha - na hItyAdi / na yasmAd bhrAntaM, jJAnamiti prakrama:, Atmano bhrAntatAmavaiti / kuta ityAha-dvicandrajJAnAdau 'Adi' zabdAnmAyAjalajJAnagrahaH Atmani svarUpe bhrAntatA'dhigamavyapohena candradvayAdyadhigatidarzanAt 'Adi'zabdAt mAyA* anekAMtarazmi ... tAtparya-niSkarSa : tethI vikalpanA viSayabhUta sAmAnyAkAranuM astitva saMgata ja che ane eTale vikalpanI paNa grahaNasvabhAvatA nirbAdha ghaTavAthI, te paNa bAhyapadArthatulyarUpa hoI saviSayaka ja banaze, to pachI AvA saviSayaka vikalpane apramANa zI rIte manAya ? arthAt nirvikalpanI jema vikalpanI pramANatA paNa svIkAravI ja joIe. * akhilavikalpabhrAntatAkathakamate tattvavyavasthAnI durghaTitatA (170) je loko badhA vikalpone bhrAMta kahe che, te lokonA mate to tattvavyavasthA paNa saMgata nathI, kAraNa ke "badhA vikalpo bhrAnta che" - evuM jJAna paNa ekaprakAranA vikalparUpa hoI bhrAnta che ane AvA bhrAntajJAnanAM sAmarthyathI nIkaLatuM 'vikalpo bhrAnta che' evuM vacana paNa bhrAnta ja che - AvA bhrAntajJAna ane bhrAntavacanathI thatI tattvavyavasthA (badhA vikalponI bhrAntatArUpa bauddhamatIya vyavasthA) ekadama joradAra kahevAya !! bauddha : tame zI rIte amAruM jJAna / vacana bhrAnta kaho cho ? amane to amAruM jJAna / vacana abhrAnta-yathArtha ja lAge che... syAdvAdI H ekadama sAcI vAta che, kAraNa ke bhrAntajJAna potAnI bhrAntatA jANI zakatuM nathI. dvicandrajJAna, mAyAjaLajJAna vigere sthaLe, potAnI bhrAntatAnAM jJAna vinAnuM dvicandrAdijJAna ja thAya * A kaTAkSa vacana che... eTale tevA bhrAntajJAnathI kadI tattvavyavasthA thatI nathI, evo bhAva che. 2. 'vAnizca vhimityAha' kRti dda-pA: I For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA bhrAntatA'bhidhAnaparityAgena candradvayAdyabhidhAnAditi sakalameva zAstrajJAnAbhidhAnaM bhrAntimAtramiti (171 ) kathaM tatastattvanizcaya iti cintyam / tathAhi asya nityAtmAdivikalpavat kRtakatvAdiliGgadvArAyAtA anityA'nAtmAdivikalpA a bhrAntA eveti kathaM tebhyastannizcitiH ? nizcitau vA kathaM na nityAdAvapi ? tadvikalpA ... vyAkhyA ... jalagrahaH, 1 tatsthAmopajAtavacaso'pi bhrAntajJAnasAmarthyopajAtavacanasyApi svabhrAntatA'bhidhAnaparityAgena candradvayAdyabhidhAnAditi evaM sakalameva zAstrajJAnAbhidhAnaM bhrAntimAtramiti kRtvA kathaM tataH- zAstrajJAnAbhidhAnAt tattvanizcaya iti cintyam / naiva tattvanizcaya iti / etadbhAvanAyaivAha - tathAhItyAdi / tathAhi - asya- akhilavikalpajJAnabhrAntatAvAdinaH nityAtmAdivikalpavaditi nidarzanam, kRtakatvAdiliGgadvArAyAtA anityA'nAtmAdivikalpA api bhrAntA eva - nAbhrAntA iti evaM kathaM tebhyaH - bhrAntavikalpebhyastannizcitiHanityA-'nAtmAdinizcitiH ? nizcitau vA tebhyaH - anityA - 'nAtmAdeH kathaM na nityAdAvapi ...aneDAMtarazmi che ane tenAthI jJAnajanya vacana paNa, jJAnanI bhrAntatA na jaNAvatAM dvicandrAdi ja jaNAve che (arthAt 'je yandra che' khema 4 vayanaprayoga thAya che, 'je yandrano bhrama thAya che' khema nahIM...) e ja rIte tamAruM zAstrajJAna paNa uparokta rIte vikalpAtmaka hoI bhrAnta che ane te zAstrajJAnathI thatuM vacana paNa bhrAnta ja che... eTale bhrAntavyaktine potAnuM jJAna/vacana abhrAnta lAgavuM ucita ja che.... 500 -O (171) AvA bhrAntirUpa zAstrajJAna/zAsravacanathI zI rIte tattvanI vyavasthA thAya ? te vicAravuM ja rahyuM ! juo - je lokonA mate badhA ja vikalpo bhrAnta che, temanA mate nitya-sAtmakatAdi vikalponI jema kRtakatvAdi liMgathI thatA anitya-anAtmakatAdi vikalpo paNa bhrAnta ja mAnavA paDaze... bauddho, ghaTanI aparApa2kSaNane jovAthI thatA nityatAdinA vikalpone bhrAnta kahe che... ane "sarvaM kSaNikam kRtakatvAt, sarvaM anAtmarUpam kSaNikatvAt " - tyAhi3ye itatvAhi siMga hetukhothI kSaNikatA-anAtmakatAdirUpa anumAnavikalpo kare che ane te vikalpone yathArtha mAnI tenA AdhAre anityAhinI vyavasthA ure che... paNa jyAre badhA ja vikalpo bhrAnta hoya, tyAre kSaNikatA-anAtmakatAdi vikalpo paNa zI rIte abhrAnta rahe ? (arthAt te paNa bhrAnta ja banaze) ane AvA bhrAnta vikalpothI anityatA anAtmakatAdino nizcaya zI rIte thaI zake ? prazna : paNa tevA bhrAnta vikalpothI paNa anityAdinI vyavasthA mAnI laIe to ? For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA 501 - nAmapi tato bhAvAt // ( 172 ) syAdetat svalakSaNadarzanAhitavAsanAkRtaviplavarUpAH sarva eva vikalpAH, tathApi keSAJcideva tatpratibaddhajanmanAM vikalpAnAmatatpratibhAsitve'pi vastunyavisaMvAdaH, maNiprabhAyAmiva maNibhrAnteH, nAnyeSAm, tadbhedaprasave satyapi yathAdRSTavizeSAnusmaraNaM vyAkhyA ... ( tRtIyaH nizcitiH ? kuta ityAha- tadvikalpAnAmapi - nityAtmAdivikalpAnAmapi tataH- -vastunomAvAt / syAdetadityAdi / syAdetat- athaivaM manyase svalakSaNadarzanena AhitA yA vAsanA tayA kRtaM viplavarUpaM yeSAM te tathAvidhAH sarva eva vikalpAH sAmAnyena, tathApi - evamapi vyavasthite sati keSAJcideva - anityA - 'nAtmAdirUpANAM tatpratibaddhajanmanAM - vastupratibaddhajanmanAM vikalpAnAmatatpratibhAsitve'pi, vastvapratibhAsitve'pItyarthaH / kimityAhavastunyavisaMvAdaH / nidarzanamAha - maNiprabhAyAmiva viSayabhUtAyAM maNibhrAnteH kuJcikAdi* anekAMtarazmi *. uttara : to to tenI jema nityAdinI vyavasthA paNa thaI jaze, kAraNa ke bhrAntarUpa nityAdi vikalpothI paNa nityAdinI vyavasthA zakya ja che... bauddha : paNa anityAdi vikalpo to vastune AzrayIne utpanna thAya che. syAdvAdI : are ! e rIte to nityAdi vikalpo paNa vastune AMzrayIne ja utpanna thAya che... to pachI to nityAdinI vyavasthA paNa kema na thAya ? eTale bhrAnta jJAna-vacanathI tattvavyavasthA mAnavI bilakula saMgata nathI... have bauddha, potAnI tattvavyavasthA saMgata karavA, uparokta kathana aMge potAno pUrvapakSa rajU kare che - * tattvavyavasthAsaMgatikAraka bauddhapUrvapakSa (172) bauddha : svalakSaNarUpa padArthanA darzanathI vAsanAnuM AdhAna thAya che, arthAt svalakSaNane dekhyA bAda (aparAparasadezasvalakSaNanA darzanathI) vAsanA pedA thAya che ane te vAsanAthI ja viplavarUpa (bhramarUpa) vikalponI utpatti thAya che. Ama, svalakSaNathI darzana, tenAthI vAsanA, tenAthI viplavarUpa vikalpo... ema paraMparAe badhA ja vikalpo yadyapi vastuthI janya che... paNa, (1) vastumUlaka utpattivALA, anityatA-anAtmakatAdi keTalAka ja vikalpo evA che ke, jeo yadyapi vastuno pratibhAsa nathI karatAM - arthAt vastuthI bhinna sAmAnyAkArano pratibhAsa kare che - chatAM paNa teo, vastu vize avisaMvAda dharAve che. jema kuMcikAdivivara(cAvInAM kANAM)nA kAraNe maNiprabhAmAM thayelI maNibhrAnti, yadyapi For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA- vivaraNa - vivecanasamanvitA 502 parityajya kiJcitsAmAnyagrahaNena vizeSAntarasamAropAd dIpaprabhAyAmiva maNibuddheriti saMvAdibhya eva tannizcitiH, nAsaMvAdibhyaH // vyAkhyA 98 vivaropalambhena, nAnyeSAM-nityAtmAdivikalpAnAm, tadbhedaprasave satyapi vastubhedAdutpAde satyapItyartha:, yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajya kathamityAha - kiMJcitsAmAnyagrahaNena saMdRzAparahetunA vizeSAntarasamAropAt hetoH, nAnyeSAmiti vartate / nidarzanamAha-dIpaprabhAyAmiva viSayabhUtAyAM maNibuddheH kuJjikAdivivaropalambheneva iti - evaM saMvAdibhya eva vikalpebhyastannizciti:- abhipretatattvanizcitiH, nAsaMvAdibhyaH // ... aneDAMtarazmi - maNino pratibhAsa nathI karatI - paNa maNinI prabhAno ja pratibhAsa kare che - to paNa te maNi vize avisaMvAdI che. tema anityatAdi vikalpo bhale vastuno pratibhAsa na karatA hoya, to paNa vastu vize to tejo avisaMvAhI 4 che... (2) nityatA-sAtmakatAdi keTalAka vikalpo evA che ke, jeo yadyapi vastuthI ja janma che, chatAM paNa sAme rahelA yaithAdaSTa padArthanI vizeSatAne bhUlI jaIne, pUrvApa2kSaNIya padArthanI sAmyatAne laIne, svalakSaNarUpa padArthamAM avidyamAna paNa samAnAkArano adhyAropa kare che. AvA vikalpo vastujanya hovA chatAM paNa, vastu vize avisaMvAda dharAvatA nathI... bhAvArtha : svalakSaNa pUrvAparakSaNathI vyAvRtta hoI mAtra ekakSaNasthAyI che. A svalakSaNonI vizeSatA che. paNa nityAdi vikalpo A vizeSatAne bhUlI jaIne (bAkI jo A vizeSatAnuM anusmaraNa hota, to pUrvAparakSaNonI sadezatA na dekhAta) pUrvAparakSaNagata padArthonI sadazatAnAM kAraNe, te svalakSaNanuM pUrvAparakSaNa sAthenAM sAdezyane grahaNa kare che ane sAdazyane grahaNa karI, svalakSaNamAM avidyamAna paNa samAnAkArarUpa vizeSAMtarano teo samAropa kare che - A vikalpo, vastunI vAstavika .... vivaraNam . 98. kiJcitsAmAnyagrahaNena sadRzAparahetunA vizeSAntarasamAropAt hetoriti / kiJcitsAmAnyasyakiJcitsAdRzyasya grahaNam - adhyavasAyastena / kIdRzena sAmAnyagrahaNenetyAha- sadRzAparahetunA, sadRza:pAzcAtyakAraNakSaNasamAnAkAro yo'paraH kAryakSaNa: sa heturyasya kiJcitsAmAnyagrahaNasya tat tathA tena / kimityAha-vizeSAntarasamAropAt vizeSAntarasya - svalakSaNeSvavidyamAnasya samAnAkArarUpasya samAropaHadhyAropastasmAddhetoH-kAraNAt / / * je svalakSaNarUpe padArthanuM darzana thayuM hatuM, te svalakSaNarUpe padArthanI vizeSatA... ema yathAdaSTano artha 2vI... 1. 'sadRzAparAparahetunA' iti gha- pAThaH / 2. 'rUpAyAM' iti Da-pAThaH / 3. 'lambhenaiva' iti ka-Da-pATha: / For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 anekAntajayapatAkA ( tRtIya: - ( 27rU ) tattvasat, avicAritaramaLIyatvAt / tatra yat tAvanu m-'svalakSaLadrshnaahitvaasnaakRtviplvruupaaH sarva eva vikalpAH' iti, atra kimidaM svalakSaNadarzanaM nAma ? kA vA tadAhitA vAsanA yatkRtaviplavarUpAH sarva eva vikalpA iti ? * bALA evaM pUrvapakSamAzaGkyAha-etadapyasat - azobhanam / kuta ityAha- avicAritaramaNIyatvAt kAraNAt / etadevAha tatretyAdinA / tatra yat tAvaduktamAdau -'svalakSaNadarzanAhitavAsanAkRtaviplavarUpAH sarva eva vikalpAH' ityetat, atra kimidaM svalakSaNadarzanaM nAma ? kA vA tadAhitA - svalakSaNadarzanAhitA vAsanA yatkRtaviplavarUpAH sarva eva vikalpA * anekAMtarazmi ... vizeSatA bhUlIne vizeSAMtarano Aropa karatA hovAthI, vastu vize avisaMvAdI nathI (arthAt visaMvAdI che...) jema dIpakanI prabhAmAM thayela maNibuddhi, yadyapi dIpakarUpa vastujanya hovA chatAM paNa, dIpakanI vizeSatA bhUlIne kugnikAdivivara (=cAvInuM kANuM) rUpa sadazatAne laI dIpa-maNinI sAmyatAnuM grahaNa karavA dvArA dIpamAM paNa maNino samAropa kare ane eTale ja te maNibuddhi dIparUpa vastu vize avisaMvAdI nathI, tema prastutamAM paNa samajavuM... A baMne prakAranA vikalpomAMthI, prastutamAM (1) je vikalpo vastu vize avisaMvAdI che, teothI ja abhipreta tattvano nizcaya thAya che, ane (2) je vikalpo vastu vize avisaMvAdI nathI, teothI abhipreta tattvano nizcaya paNa thato nathI... sAra H tethI anityAdi vikalpo vastusaMvAdI hovAthI, teo dvArA anityAdi tattvano nizcaya samucita ja che... mATe amArA mate (=akhila vikalpabhrAntatAvAdImate) tattvavyavasthA asaMgata nathI. (have graMthakArazrI A pUrvapakSanI ekeka vAtano sUkSmatAthI uttara Apaze...A uttarapakSa ghaNo vistRta ane UMDANabharyo hovAthI pUrvapakSanI mAnyatAnuM barAbara avadhAraNa karI levuM.) * bauddhapUrvapakSano yuktizaH nirAsa (173) syAdvAdI : tamAruM A kathana paNa asat che, kAraNa ke na vicArIe tyAM sudhI ja te ramaNIya lAge evuM che. juo - sau prathama tame je kahyuM hatuM ke - "badhA ja vikalpo svalakSaNadarzanathI Ahita evI vAsanAthI karAyela viplavarUpa che...' te aMge ame pUchIe chIe ke, (1) 'svalakSaNadarzana' eTale zuM ?' athavA (2) te darzanathI Ahita evI 'vAsanA' kevI che ? ke badhA ja vikalpo jenAthI karAyelA viplavarUpa che. * "maNipradIpaprabhayormaNibuddhyAbhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati // yathA tathA'yathArthatve'pyanumAnatadAbhayoH / arthakriyAnurodhena pramANatvaM vyavasthitam // " 1. 60otamaM pRSTham / , (pramALavAtti 2/57-58) rU. 60otAmaM pRSTham / 2. 'tyAdri / tatra' kRti -pA: / For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 504 vastvanubhavaH svalakSaNadarzanam, tadAhiMtavAsanA tu tathAvidhavikalpajananazaktiH / yadi evaM kathaM niraMzavastuviSayAnniraMzAnubhavAt tathAvidhavikalpajananazaktInAM prabhUtAnAM samavaH ?, vaizyA thavAnevitpanma ? (74) samutyadAne ra nakSadrshnaanntrN nityAnityAdivikalpAH, krameNaikasya, akrameNa cAnekapramAtRNAm / na caite e vyAhyA ... iti ? / atrAha-vastvanubhavaH zuddhaH svalakSaNadarzanam, tadAhitavAsanA tu tathAvidhavikalpajananazaktiH, tathAvidhasya saMvAdino'saMvAdinazca / etadAzaGkyAha-yadyevaM kathaM niraMzavastuviSayAnniraMzAnubhavAt tathAvidhavikalpajananazaktInAM prabhUtAnAM sambhavaH sAmAnyena ? kathaM vaikasyA eva zakteH anekavikalpajanma? ko vA kimAha ? na caitadevam, ityAzaGkAnirAsAyAha-samutpadyante ca svalakSaNadarzanAnantaraM nityAnityAdivikalpAH krameNaikasya pramAtuH sAGkhyAdebauddhAdimatapratipattyA, akrameNa caanekprmaatRRnnaaN-saavyanekAMtarazmi para bauddhaH (1) svalakSaNadarzana eTale niraMza (aMza vinAnI svalakSaNarUpa) vastuno anubhava...ane (2) sadAhitavAsanA eTale svalakSaNadarzanathI thayela zaktivizeSa...ke jenAthI saMvAdI ane asaMvAdI vikalponI utpatti thAya che... AvI vyAkhyA ame karIe chIe. syAdvAdIH jo AvuM che, to ame tamane pUchIe chIe ke, svalakSaNarUpa niraMza anubhavathI saMvAdI-asaMvAdI vikalpone utpanna karanArI ghaNI badhI zaktio zI rIte thaI zake ? Azaya e ke, ekasvabhAvI vastuthI to mAtra eka ja vastunI utpatti zakya che, aneka vastunI nahIM.. to pachI svalakSaNAnubhava paNa niraMza ekasvabhAvI hovAthI, tenAthI aneka zaktionI utpatti zI rIte thaI zake ? bauddha nathI ja thatI, kAraNa ke niraMza anubhavarUpa nirvikalpathI to mAtra eka ja zaktinI utpatti thAya che, aneka zaktinI nahIM. syAdvAdI: jo te nirvikalpathI mAtra eka ja zaktinI utpatti thAya, to te eka ja zaktithI saMvAdI-asaMvAdI aneka vikalponI utpatti zI rIte thaI zake? (174) bauddha: nathI ja thatI ne ! (zuM eka zaktithI aneka vikalponI utpatti thAya che ?) syAdvAdI: sAva khoTI vAta ! eka ja zaktithI aneka vikalponI utpatti spaSTapaNe dekhAya che... juo + (1) kramikapakSaH svalakSaNane joyA bAda eka ja vyaktine, pahelA sAMkhyamata pramANe nityano vikalpa thAya che, kALakrame te ja vyaktine bauddhamatamAM bhaLI javAthI anityano vikalpa thAya che... (2) akramikapakSaH svalakSaNane joyA bAda, ekasAthe aneka pramAtAomAMthI sAMkhyane nityano 2. 'ka vaicA' rUti va-pAra. 2. 'tathavidhAH saMvAhino' ti vA-pIta: rU. 'vaivasthA pava' kRti - para: " For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 505 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH zaktibhedaikAnekajanakatve vinA / na ca bhUyasAmapi niraMzavastuviSayaniraMzAnubhavAnAM tattvatastattve vizeSaH, rUpAdisvalakSaNAnAmiva / tanna teSAmivaikasya bahUnAM vA'nantaraM e cAhyA . bauddhAdInAm / na caite-nityA-nityAdivikalpAH / zaktibhedazca ekAnekajanakatvaM ceti vigrahaH, te caite, ete vinA kramAkramapakSadvaye'pIti / etadevAha-na cetyAdi / na ca bhUyasAmapi kramapakSe / keSAmityAha-niraMzavastuviSayaniraMzAnubhavAnAm, tulyasvalakSaNAnubhavAnAmityarthaH / kimityAha-tattvataH-paramArthena tattve-tadbhAve, rUpAdisvalakSaNAnubhavatve ityarthaH, vizeSaH-bhedaH / kiM tarhi ? sarva evaite rUpAdisvalakSaNAnubhavA eveti / ihaiva nidarzanamAha-rUpAdisvalakSaNAnAmiva, ekasya pramAtuH iti prakramaH, tathAvidhAnubhavanibandhanAnAmiti / tathAhikrameNApi rUpAdisvalakSaNAni svAkAramanubhavaM kurvANAni na rUpAdisvalakSaNatvena vizeSyanta rUti che. prakRtayojanAmAha-tat-tasmAt na teSAmiva-rUpAdisvalakSaNAnAmiva, ekasya pramAturiti prakramaH, bahUnAM vA-pramAtRNAm anantaraM bahUnAM pAramparyeNa vaikasya tathAvidhaphalabhedaH - anekAMtarazmi . vikalpa thAya che, bauddhane anityano vikalpa thAya che - Ama, krama-akrama pakSamAM nitya-anityAdi aneka vikalpo spaSTapaNe siddha che... tethI have to bemAMthI eka vikalpa svIkAravo ja rahyokAMto (1) niraMza anubhavamAM zaktibheda mAnavo paDe, ke jethI te judI judI zaktine AzrayIne judA judA vikalpane utpanna karI zake, athavA to (2) eka ja zaktimAM "anekajanakatvasvabhAva mAnavo paDe, ke jethI te zakti dvArA aneka vikalponI utpatti zakya bane. - AvuM mAnyA vinA nitya-anityAdi aneka vikalponI utpatti saMgata nahIM thAya. A ja vAtane dRSTAMtapUrvaka kahe che : jema bhinna-bhinnakSaNIya aneka rUpAdisvalakSaNo vacce koI bheda hoto nathI, teo samAnapaNe potAno anubhava karAve che, tema judA judA niraMza anubhava vacce paNa koI bheda nathI. to pachI eka ja vyaktine judA judA kALe ke aneka vyaktine eka ja kALe, eka ja prakAranA anubhavathI judA judA phaLanI utpatti zI rIte nyAyasaMgata bane? arthAt jema badhA rUpAdisvalakSaNathI rUpAdianubhava ja thAya, rasAdi nahIM. tema anityadarzanathI anityavikalpajananazaktinI ja utpatti thAya, nityavikalpajananazaktinI nahIM... sArAMza jema rUpAdi svalakSaNothI rasAdi vijAtIya phaLanI utpatti nathI thatI, tema anityaanAtmakatAdi anubhavathI, vijAtIya evI nitya-sAtmakatAdi vikalpane utpanna karanArI zakti 2. "vAnantara' ta -paDhi: 2. 'vai ' rUti va-pATha: | For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 506 -00 pAramparyeNa vA tathAvidhaphalabhedo'mISAM nyAyya iti bhAvyametat / ( 175 ) kA ceyaM tathAvidhavikalpajananazaktiH ? kiM taduttaraM mAnasam, utAnyaiva kAcit ? yadi mAnasam, kathaM svalakSaNAdasvalakSaNajanma ? asvalakSaNaM ca vikalpaH, asadAkArarUpatvAt / na .................................. vyAkhyA ................... bhinnajAtIyavijJAnAdikAryabhedo'mISAM-niraMzavastuviSayaniraMzAnubhavAnAM nyAyya iti bhAvyametat-bhAvanIyametat / etaduktaM bhavati-yathA teSAM rUpAdisvalakSaNAnAM na rasAdiphalabhedo nyAyyaH, evamanityAnAtmakavastvanubhavAnAmapi na nityAtmAdivikalpajananazaktyAkhyaH phalabhedo nyAyyaH / ihaivAbhyuccayamAha kA ceyamityAdinA / kA ceyaM tathAvidhavikalpajananazaktirbhavato'bhipretA? kiM taduttaraM, prakramAdavikalpapratyakSottaraM, mAnasaM 'svaviSayAnantare'tyAdilakSaNaM utAnyaiva kAcidAlayagatA ? ubhayathA'pi doSamAha-yadi mAnasam, kathaM svalakSaNAd mAnasAt asvalakSaNajanma-vikalpotpAdaH ? vikalpAsvalakSaNatvamAha-asvalakSaNaM ca vikalpo bhavannItyA / kuta ityAha-asadAkArarUpatvAt / asadAkAraH-vikalpabuddhipratibhAso'svalakSaNatvA .* manetirazmi - paNa na ja thaI zake... phalataH saMvAdI-asaMvAdI aneka vikalpone utpanna karanAra zaktinI utpatti, niraMza anubhavathI bilakula zakya nathI... * vikalpajanaka zakti aMge vikapALa - (175) pahelA to e kaho ke saMvAdI-asaMvAdI aneka vikalpone utpanna karanArI A "zakti' che zuM? zuM te (1) nirvikalpa pachI thanAra mAnasavijJAnarUpa che, ke (2) bIjI ja koI AlayavijJAnagata cha ? - bhAmAthI yA pakSane tame vIro cho... * prathamapakSano nizasa* (1) viSaya=indriyajJAnanA viSayabhUta svalakSaNarUpa viSayanI anaMtara=dvitIyakSaNarUpa sahakArInI sahAyatAthI, indriyajJAnarUpa upAdAnakAraNathI utpanna thatAM manovijJAnane tame "mAnasa 58o cho... paNa zaktine A mAnasajJAnarUpa mAnavI bilakula yogya nathI, kAraNa ke mAnasajJAna to svalakSaNarUpa che, tenA dvArA vijAtIya evA asvalakSaNarUpa vikalponI utpatti zI rIte thaI zake ? (mAnasa e vastu che - svalakSaNa che ane vikalpa e avastu che - asvalakSaNa che.) bauddha : paNa vikalpa asvalakSaNarUpa zI rIte ? syAdvAdIH kAraNa ke vikalpabuddhimAM thato pratibhAsa tame asadAkArarUpa mAno cho... arthAt vikalpano AkAra (sAmAnyAkAra) tame asat mAno cho, to te asadAkArarUpa vikalpa asvalakSaNarUpa avastu ja kahevAya. 1. 'bhAvyatAmetat' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 anekAntajayapatAkA (tRtIya svasaMvittistatrAsvalakSaNam, api tu bahirmukhAvabhAsa eveti cet, na khalu sA tato'nyeti kathaM nAsvalakSaNam ? (176) asannasau, sA tu satI, svasaMviditatvAdeveti cet, kathamasau tanmAtratattvA vikalpa iti cintyam / asadAkArAnuvedhAditi cet, kathama ja vyArahyA . bhyupagamAt sa eva rUpaM yasya sa tathA tadbhAvastasmAt / na svasaMvittistatra-vikalpe'svalakSaNam, api tu bahirmukhAvabhAsa eva asvalakSaNam / iti cet, etadAzaGkyAha-na khalu sA-svasaMvittiH tataH-bahirmukhAvabhAsAdanyeti-evaM kathaM nAsvalakSaNam ? asvalakSaNameva / asannasau-bahirmukhAvabhAsaH, sA tu-svasaMvittiH satI-vidyamAnA, svasaMviditatvAdeva kAraNAt / iti cet, etadAzaGkyAha-kathamasau-svasaMvittistanmAtratattvA-svasaMvittimAtratadbhAvA vikalpa iti cintyam / na tatra svalakSaNAtirikto'za iti ... anekAMtarazmi che bauddhaH vikalpamAM je svasaMvedana (=potAnAM jJAnasvarUpano anubhava) thAya che, te asvalakSaNarUpa nathI (te to vasturUpa-vAstavika che...) paNa mAtra bahirmukhAvabhAsa (=bAhya padArthanA anubhavarUpa saMvedana) te asvalakSaNarUpa - avasturUpa che. ahIM vikalpa bahirmukhAvabhAsanI apekSAe bhale asvalakSaNarUpa hoya,paNa svasaMvedananI apekSAe to svalakSaNarUpa ja che, to pachI mAnasathI tenI utpatti thavAmAM vAMdho zuM? syAdvAdIH are bauddha ! bahirmukhAvabhAsa e ja to svasaMvitti che, tenAthI judI koI svasaMvitti che ja nahIM, to pachI vikalpa te asvalakSaNarUpa kema na bane? arthAt vikalpanuM svarUpa to mAtra bahirmukhAvabhAsarUpa che ane te to asvalakSaNarUpa hovAthI vikalpa paNa asvalakSaNarUpa ja banaze... (176) bauddhaH nA, svasaMvitti ane bahirmukhAvabhAsa baMne jaMdA che, kAraNake bahirmukhAvabhAsa asatu che, jyAre svasaMvitti to potAnA svarUpathI ja saMvidita (=anubhUta) hovAthI sat che. syAdvAdIH jo A svasaMvitti mAtra svasaMvedanarUpa ja hoya (bahirmukhAvabhAsarUpa hoya ja nahIM) to tene tame vikalparUpa kema kaho cho? 99. svasaMvittimAtratadbhAvA iti / svasaMvittimAtrameva tadbhAva:-tattvabhAva: svarUpaM yasyA iti / / je have bauddha, A baMne aMzane judA siddha karavA prayatna kare che, enI pAchaLa Azaya e ke, baMne judA siddha thavAthI svasaMvedananI apekSAe vikalpa svalakSaNarUpa sAbita thAya ane tethI svalakSaNarUpa mAnasa dvArA svalakSaNarUpa vikalpanI utpatti thavAmAM koI bAdha na rahe... paNa graMthakArazrI kahe che ke, baMne aMza judA mAnavA bilakula saMbhavita nathI. 2. "tatra mAva:' rUti va-pATha: For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhakkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 508 satA'nuvedho nAma ? sa nirviSayatvAdasan, na tu tathApratibhAsaneneti cet, na svasaMvittistathApratibhAsanAdanyetyasvalakSaNatvameva // (177) tasya vibhramarUpatvAt tadanyA'nanyatvakalpanaivAyukteti cet, ko'yaM vibhrama che tyArathI kRtvA / asadAkArAnuvedhAdasau vikalpaH / iti cet, etadAzaGkyAha-kathamasatA AkAreNa anuvedho nAma svasaMvidaH ? naivetyarthaH / saH-AkAraH nirviSayatvAt kAraNAt asan-tucchaH, na tu tathApratibhAsanena-na punarbahirmukhAvabhAsapratibhAsanenAsan / iti cet, etadAzaGkyAhana svasaMvittiradhikRtA tathApratibhAsanAt-bahirmukhAvabhAsapratibhAsanAdanyA-arthAntarabhUtA iti kRtvA asvalakSaNatvameva svasaMvidaH // tasya-bahirmukhAvabhAsapratibhAsasya vibhramarUpatvAt kAraNAt tadanyAnanyatvakalpanaiva tayA-svasaMvittyA'nyAnanyatvakalpanaiva ayuktA / iti cet, etadAzaGkyAha-ko'yaM vibhramo - anekAMtarazmi .... Azaya e ke, jo svasaMvitti svalakSaNarUpa ja hoya to vikalpa kaI rIte che? (tame vikalpa kalpanArUpa mAnyo che, jyAre svasaMvitti to vastusat che...) bauddha sAcI vAta che tamArI ! paNa te vasaMvittimAM asad AkArano anuvedha thAya che, eTale ja ame tene savikalpa kahIe chIe... syAdvAdI are ! pahelA to e kaho ke, je AkAra asatuM hoya, arthAt hoya ja nahIM, te AkArano anuvedha zI rIte thaI zake? zuM khapuSpano kadI koInI sAthe anuvedha (=joDANa) thAya che? bauddhaH te AkArano koI viSaya na hovAthI ja te asat che, bAkI sarvathA te asatuM nathI, kAraNa ke bahirmukha avabhAsanI (sAmAnyAkAranA pratibhAsanI) apekSAe to te sat ja che ane tethI tenuM svasaMvitti sAthe joDANa thavuM paNa saMgata ja che... syAdvAdI : are ! pahelA tame svasaMvitti sat ane bahirmukhAbhAsa asatu ema baMneno bheda pADyo ane have bahirmukhAvabhAsane paNa sat kahyo... jo bahirmukhAvabhAsa sat hoya, to uparano bheda na rahyo. tethI te svasaMvittirUpa ja banI gayo ane - bahirmukhAvabhAsa asvalakSaNarUpa hovAthI - te svasaMvitti paNa asvalakSaNarUpa ja thaze... (177) bauddhaH bahirmukhAvabhAsa to vibhramarUpa=bhramAtmaka che, kAraNa ke te to svalakSaNarUpa padArtha vize paNa, sAmAnyAkArano Aropa karI pratibhAsa kare che. AvA bhramAtmaka bahirmukhAvAbhAsanI sAthe "svasaMvedanano bheda ke abheda" evI kalpanA ja yukta nathI... ' Azaya e ke, je vastu vAstavika hoya, tenI sAthe ja bIjI vastunA bhedabhedanI vicAraNA saMgata gaNAya, asatanI sAthe nahIM... prastutamAM bahirmukhAvabhAsa asat hoI tenI sAthe svasaMvedananA bhedabhedanI vicAraNA nirarthaka che... For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 509 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH iti kathanIyam / anirUpyasvarUpastattvato'sadrUpa iti cet, kathamayaM svasaMvittibhedaka iti vAcyam / na tattvata iti cet, ucchinno vikalpaH / (178) astviti cet, pratItyAdibAdhA / cetanA eva tathAbhUtA vikalpa iti cet, kimbhUteti cintyam / asadAkAreti .............. vyAkhyA ....... yadrUpatvAdanyAnanyatvakalpanA'yoga iti kathanIyam / anirUpyaM svarUpaM yasya vaitathyena sa tathA tattvataH-paramArthato'sadrUpaH / iti cet, etadAzaGkyAha-kathamayaM-vibhramo'sadrUpaH san svasaMvittibhedaka iti-etad vAcyam / na tattvata iti cet, svasaMvittibhedakaH / etadAzaGkyAha-ucchinno vikalpaH aviziSTasvasaMvittimAtrabhAvena / astviti cet vikalpAbhAvaH / etadAzaGkyAha-pratItyAdibAdhA, 'Adi'zabdAd bhAvatarabhedabAdhAgrahaH / cetanaiva tathAbhUtA viziSTA vikalpaH / iti cet, etadAzaGkyAha-kimbhUtA tathAbhUtA iti cintyam / ................. .................. manetirazmi ......... syAdvAdIH he bauddha ! pahelA to e kaho ke, "vibhrama" eTale zuM? ke jenI bhedAbhedanI vicAraNA na 2rI zAya... bauddha vibhramanuM svarUpa anirUpya=anirvacanIya che, arthAt vitatha (RmithyA) hoI tenuM kathana 4 zasya nathI... 52mArthathA. to te asa6 35 cha... syAdvAdIH vibhramarUpa bahirmukhAvAbhAsa jo asat ja hoya, to te svasaMvittino bhedaka zI zata bane ? tAtparya e ke, jo bahirmukhAvabhAsa asatuM hoya, to vikalpa ane svasaMvitti vacce bheda ja nahIM rahe... (svasaMvitu + bahirmukhAvabhAsa=vikalpa che. paNa jo bahirmukhAvabhAsa asatuM hoya to vikalpa svasaMviturUpa thavAthI, vikalpathI svasaMvino bheda ja nahIM raha) ane to mAtra svasaMvitu ja zeSa rahevAthI vikalpano vilopa-abhAva thaI jaze... (178) bauddha : to bhale ne vilo5 thAya, qidho zuM ? syAvAhI : are ! to to pratAti mAhinI pA5 thaze...mI - (1) ghaTa-paTAdinA vikalponI sarvalokone spaSTapaNe pratIti thAya che, ane (2) nirvi85nI pravRtti yayA pA6 59 // "mA pArtha sahI cha - 2 pArtha hI nathI" - .... vivaraNam - 100. bhAvetarabhedabAdhAgraha iti / idamatrAstIdaM tu nAsti ityevaMrUpo yo bhAvetarAbhyAM-bhAvAbhAvAbhyAM bhedAbhedavyavahAro vikalpAtmakAstasya bAdhA-bAdhanaM tasyA grahaH / idamuktaM bhavati-pravRtte'pi nirvikalpajJAne idamatrAstIdaM tu nAstIti vyavahAro vikalpenaiva vartate, tadapalApe tu kathamayaM syAditi / / 1. 'utsanno vikalpaH' iti gh-paatthH| 2. 'utsanno' iti gha-pAThaH, Ga-pAThastu 'ucchanno' iti / For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA cet, asvalakSaNameveyam, asadAkAratvAt / 'naM svasaMvittistatrAsvalakSaNam, api tu bahirmukhAvabhAsa eveti cet, na khalu sA tato'nyA' iti samAnaM pUrveNeti yadi mAnasaM kathaM svalakSaNAdasvalakSaNajanma sAdhIya iti ? (179) kathaM vA nirvikalpakatvenAbhinnAd bhinnavikalpasambhavaH ? na hi nIlAdimAtrAt kvacid rasAdibhAvaH, tathA * vyADyA asadAkArA asannAkAro yasyAH sA tathA / iti cet, etadAzaGkyAha-asvalakSaNameveyaMcetanA, asadAkAratvAt / na svasaMvittistatra-cetanAyAM asvalakSaNam, api tu bahirmukhAvabhAsa eva asvalakSaNam / iti cet, etadAzaGkyAha-na khalu-naiva sA-cetanA svasaMvittiH tataH-bahirmukhAvAsAdanyeti samAnaM pUrveNa-'kathaM nAsvalakSaNa'mityAdinoktena / iti-evaM yadi mAnasaM kathaM svalakSaNAdasvalakSaNajanma sAdhIyaH-zobhanataram ? naivetyarthaH / kathaM vetyAdi / kathaM vA nirvikalpakatvenAbhinnAd mAnasAd bhinnavikalpasambhavo vikalpakatvena ? / kathaM ca na syAdityAha-na hi nIlAdimAtrAd vastuno'nyarahitAt kvacid rasAdibhAvaH / anekAMtarazmi ema padArthanA asti-nAstitAno vyavahAra paNa vikalpathI ja thAya che... have jo vikalpano apalApa karazo to sarvalokaprasiddha pratIti|vyavahArano paNa apalApa thaze. phalataH pratIti Adino bAdha thaze ja. bauddha H to to ame vikalpano avazya svIkAra karIzuM, paNa A rIte - tevA prakAranI viziSTa cetanAne ja ame vikalpa kahIzuM... syAvAdI je viziSTa cetanAne tame vikalpa kaho cho, te kevI che? bauddhaH asad AkAravALI cetanA te ja vikalpa... syAdvAdIH are ! asadAkArarUpa hovAthI, te cetanA asvalakSaNarUpa ja sAbita thaI ne? have jo to ema kahezo ke - "bahirmukhAvabhAsa ja asvalakSaNa che, cetanAmAM rahela svasaMvitti aMza nahIM..." - to ame paNa kahIzuM ke "bahirmukhAvabhAsathI svasaMvitti judI nathI, to pachI te svasaMvitti paNa asvalakSaNa kema na bane?" - ema badhI carcAo pUrvavat cAlaze... phalataH te cetanA asvalakSaNarUpa hoI vikalpa paNa asvalakSaNarUpa ja sAbita thaze.. sAra H tethI zaktine jo mAnasajJAnarUpa mAnazo, to mAnasa svalakSaNarUpa hoI, tenA dvArA vijAtIya evA asvalakSaNarUpa vikalpanI utpatti zakya bane nahIM... (179) bIjI vAta, badhAne mAnasa to ekasarakhuM ja thAya che, kAraNa ke te paNa nirvikalpa che. to pachI judA judA pramAtAne (ke eka pramAtAne judA judA kALe) bhinna-bhinna vikalpo zI rIte thAya? jemake mAtra nIlAdithI, bIjI koI sahakArI sAmagrInI sahAyatA vinA kadI rasa-gaMdhAdinI 2. vecatAM 606-607tame pRSTha. 2. 'mAsa ceDamisana' rUti -pATha: rU. prekSyatAM 506-607tame yche. For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH 'darzanAt / na cAtra kiJcid bhedakam, anabhyupagamAt, abhyupagame'pi tato'tizayAsiddheriti nivedayiSyAmaH // (180) athAnyaiva kAcit / kAsAviti vAcyam / anAdimadAlayagatazakteH vyArahyA che. 'Adi'zabdAd gandhAdigrahaH / kathaM na rasAdibhAva ityAha-tathA'darzanAt / na cAtra-mAnasAd vikalpajanmani kiJcid bhedakamasti / kuta ityAha-anabhyupagamAt / abhyupagame'pi sati bhedakasya vAsanAdeH tataH-bhedakAt atizayAsiddheriti nivedayiSyAma Urdhvam / gato mAnasapakSa: | dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-athAnyaiva kAcit tathAvidhavikalpajananazaktiH / etadurarIkRtyAha-kAsAviti vAcyam / anAdimatI cAsau Alayagatazaktizceti vigrahaH, ... anekAMtarazmi .... utpatti thatI nathI. tenuM kAraNa e ke tevI (mAtra nIlAdithI rasAdinI) utpatti dekhAtI nathI. eTale anya sAmagrI rahita, mAtra nirvikalpa jevA mAnasathI, vijAtIya evA vikalpanI utpatti bilakula saMbhavita nathI... bauddhaH mAnasathI vikalpanI utpattimAM evuM koI bhedaka tattva mAnI laIe to? ke jenA AdhAre mAnasa dvArA vilakSaNa vikalpanI utpatti saMgata bane? temAM kaMI vAMdho? syAdvAdIH paNa tevuM bhedaka tattva to tame mAnatAM nathI.. kadAca bhedaka tarIke "vAsanAdi tattvane mAnI paNa lezo, to paNa te bhedaka dvArA mAnasamAM evA koI atizayanuM AdhAna nathI thatuM, ke je atizayathI mAnasa potAthI bhinna-vilakSaNa vikalpanI utpatti karI zake.. A vAta ame AgaLa jaNAvIzuM... tethI saMvAdI-asaMvAdI vikalpane utpanna karanArI zaktine mAnasarUpa mAnI zakAya nahIM, nahitara to tenA dvArA vikalpanI utpatti asaMbhavita banaze... eTale prathama pakSa to yukta nathI... - dvitIyapakSano nirAsa - (180) (2) have jo ema kahezo ke - "tathAvidha zakti te mAnasarUpa nahIM, paNa bIjI ja koI che.." - to pahelA to e ja batAvo ke A zaktinuM svarUpa zuM? (have bauddha pahelA te zaktinuM svarUpa batAve che, tyArabAda graMthakArazrI tenuM AmUlacUla unmelana karaze...) bauddha : AlayavijJAna eTale ahaMrUpe bhAsatuM jJAna... A jJAna ja badhI vAsanAono mULa 2. 'banagupa' rUti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA svalakSaNadarzanasahakAribhAvato vizeSakaraNam / tathAhi sA tadanubhavaM prApyAkSepeNa tathA vidhavikalpajananasvabhAvopajAyate iti svalakSaNadarzanAhitetyucyate, ata eva na bhinna vyAkhyA 512 tasyAH, svalakSaNadarzanasahakAribhAvataH, pravRttivijJAnasahakAribhAvata ityarthaH, vizeSakaraNam - atizayakaraNaM sA / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi-sA-anAdimadAlayagatazaktiH tadanubhavaM prApya - svalakSaNadarzanamAsAdya akSepeNa-avyavadhAnena tathAvidhavikalpajananasvabhAvA-anityAdivikalpajananasvabhAvA upajAyata iti kRtvA svalakSaNa Bo anekAMtarazmi . AdhAra che. A layavijJAnanI zakti anAdikAlIna che. (arthAt te AlayavijJAnamAM rahelI, asti-nAstitAdi vikalpane utpanna karanAra zakti anAdikALathI che...) A zakti dvArA, svalakSaNadarzana (=pravRttivijJAna=pravartaka - pravRtti karAvanAra anubhava) rUpa sahakArInI sahAyathI bhinna-bhinna vi'syo utpanna thauMya che... A ja vAtane spaSTatApUrvaka samajIe : pahelA tame amane pUchyuM hatuM ke - "tadAhita vAsanA eTale zuM ? ke badhA ja vikalpo jenAthI karAyelA viplavarUpa che" - teno javAba e ke, anAdikAlIna te Alayagata zakti, jyAre ApaNane pravRttivijJAnarUpa svalakSaNadarzana (niraMza anubhava) thAya, tyAre te niraMza anubhavarUpa sahakArIne pAmIne, tarata ja temAM evo eka aciMtya svabhAva utpanna thAya che ke, je svabhAvane AdhAre te anityAdi bhinna-bhinna vikalpone pedA karI zake che... ahIM niraMza anubhavarUpa sahakArIne pAmIne vivaraNam 101. pravRttivijJAnasahakAribhAvata iti / pravRttivijJAnasya ghaTAdipadArthagocarapravRttikArakanirvikalpajJAnalakSaNasya yaH sahakAribhAvo'nAdimadAlayagatazaktiM pratItya tasmAt / / *** "AlayaMvijJAnaM hi sarvavAsanAdhArabhUtam / AlayavijJAnavizuddhirevApavarga iti / " - ( SaDdarzanasamu. TIkA. 11 / ) "taraGgA hyudadheryadvat pavanapratyayoditAH / nRtyamAnAH pravartante vyucchedazca na vidyate // 56 // AlayaughastathA nityaM viSayapavaneritaH / citraistaraGgavijJAnaiH nRtyamAnaH pravartate // 57 // " - ( laMkAvatAra pR. 271 / ) " tatrAlayavijJAnaM nAmAhamAspadaM vijJAnam / nIlAdyullekhi ca vijJAnaM pravRttivijJAnam / yathoktam - tatsyAdAlayavijJAnaM yadbhavedahamAspadam / tatsyAt pravRttivijJAnaM yannIlAdikamullikhet / " - ( sarvada. saM. pR. 37 / ) * nirvikalpajJAna te ghaTAdi padArtha vize pravRtti karAvanAra hoI 'pravRttivijJAna' kahevAya che... A vijJAna tathAvidha vikalponI utpatti mATe, zaktine sahAya kare che ane tenI sahAyathI zakti paNa tarata ja tathAvidha vikalpane utpanna Dare che... 1. 'prApyotkSepeNa' iti ga-pATha: / For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 513 anekAntajayapatAkA (tRtIya vikalpasambhavAbhAvaH, tathAvidhazaktisahakAritvena tadanubhavasya tadavirodhAditi / (181) etadapi yatkiJcit, tasya tatsahakAritvAsiddheH tatastasyA upakArAbhAvAt, anupakAryopakArakayozca sahakAritvAyogAt / dvividho hi vaH sahakArArthaH parasparA vyArA ... darzanAhitetyucyate, ata eva kAraNAt / na bhinnavikalpasambhavAbhAvaH / kiM tarhi ? sambhava eva / kuta ityAha-tathAvidhazaktisahakAritvena hetunA tadanubhavasya-svalakSaNAnubhavasya, pravRttivijJAnasyetyarthaH, tadavirodhAditi, prakramAd bhinnavikalpasambhavAvirodhAt, zaktirasyopAdAnamityabhiprAya iti / etadAzaGkyAha-etadapi yatkiJcit / kathamityAha-tasya-svalakSaNAnubhavasya tatsahakAritvAsiddheH-prastutazaktisahakAritvAsiddheH / asiddhizca tataH-adhikRtAnubhavAt tasyAH-zakteH, kimityAha-upakArAbhAvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-anupakAryopakArakayozca bhAvayoH sahakAritvAyogAt / enamevAha-dvividho hi vaH-yuSmAkaM ... anekAMtarazmi .... AlayazaktimAM vizeSa svabhAva utpanna thato hovAthI, te Alayazakti svalakSaNadarzanathI Ahita thaI kahevAya che. AvI prakriyA hovAthI ja, anityAdi bhinna-bhinna vikalponI utpatti asaMbhavita nathI. kAraNa ke pravRttivijJAnarUpa svalakSaNadarzana (=niraMza anubhava) te anityAdivikalpajananasvabhAvI zaktione sahAya karato hovAthI - ema sahAyakanuM samarthana maLatAM - Alayagata zaktirUpa upAdAna te nibaMdhapaNe anityAdi vikalpone utpanna kare che... (Azaya e che ke, anubhava bhale sarakho hoya, paNa bhinna-bhinna zaktirUpa sahakArI maLavAthI temAMthI bhinna-bhinna vikalponI utpatti asaMbhavita nathI...) sAra tethI Alayagata zakti dvArA, tathAvidha vikalponI utpatti asaMbhavita nathI, eTale bIjo vikalpa yukta ja che... (181) syAdvAdI A kathana paNa asAra che, karaNa ke pahelI vAta to e ja ke, "svalakSaNano anubhava zaktine sahAya kare" - e ja vAta asiddha che, kAraNa ke te niraMza anubhava dvArA zakti para koI ja upakAra thato nathI ane eTale upakArya - upakArabhAva vinAnA te be padArthomAM sahakArabhAva paNa na ghaTI zake... Azaya e ke, padArtha koI upakAra karato hoya, to tene sahakArI kahevuM vyAjabI gaNAya... - vivaram . 102. dvividho hi va:-yuSmAkaM sahakArArtha iti / prathamo'kurotpAdakakSitibIjAdInAm, dvitIyastu vijJAnajanakarupAdInAm / / ja haveno thoDo viSaya khUba sUkSma che... eTale ekadama ekAgratAthI abhyAsa karavo... For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 514 tizayAdhAnena santAne viziSTakSaNotpAdanalakSaNaH, pUrvasvahetoreva samagrotpannaikakAryakriyAlakSaNazca / na cAnayoreko'pi sambhavati, kSaNikatvena parasparAtizayAdhAnAyogAt / .... cAlyA sahakArArthaH / dvaividhyamAha-parasparAtizayAdhAnena kSaNaparamparayA santAne-prabandhe viziSTakSaNotpAdanalakSaNaH, vivakSitakAryayogyatAkArItyarthaH, tathA pUrvasvahetoreva upAdAnAdeH samagrotpannaikakAryakriyAlakSaNazca samagrotpannAnAmekakAryakriyA'ntyAnAM vivakSitakAryotpattiH saiva lakSaNaM yasya sahakArArthasya sa tatheti samAsaH / na cetyAdi / na ca anayo:sahakArArthayoreko'pi sambhavati / kuta ityAha-kSaNikatvena hetunA parasparAtizayAdhAnA - anekAMtarazmi ... paNa niraMza anubhava jayAre zakti para koI ja upakAra na karato hoya, tyAre tene zaktino sahakArI mAnavo zI rIte yogya gaNAya? bauddha : paNa niraMza anubhava koI ja upakAra karato nathI, evuM tame zI rIte kaho cho? syAdvAdIH juo - tame bauddho "sahakAra"nA be artha karo cho... (1) paraspara ekabIjAmAM atizayanuM AdhAna karI potAnI ja kSaNaparaMparAnA pravAhamAM AgaLa viMziSTa kSaNane utpanna karavArUpa sahakAra... dA.ta. pRthvI-bIja vigere, paraspara ekabIjAmAM atizayanuM AdhAra karI aMkurarUpa viziSTa phaLane utpanna kare che... eTale pRthvI-bIjAdine ekabIjAnA sahakArI mAnavA samucita che - A kahevAya paraspara atizayanuM AdhAna karI viziSTakSaNane utpanna karavArUpa sahakAra... (2) potapotAnA upAdAna kAraNothI e rIte ja utpatti thavI, ke jethI utpanna thayelA te samagra padArtho bhegA maLI, navA koI eka kArya karavArUpa sahakAra kare... (bAkI jo teono sahakAra na hoya, to bIjAnA kAryamAM bIjo kema bhAga le?) dA.ta. rUpa-Aloka-manaskArAdi padArtho potAnA kAraNathI e rIte ja utpanna thAya che, ke jethI teo bhegA maLIne vijJAnarUpa eka kAryane utpanna karavArUpa sahakAra bajAve che.. prastutamAM, anubhava ane zakti vacce sahakAranA A baMne arthamAMthI eke artha ghaTato nathI. te A rIta - (1) prathama sahakArArthanI aghaTitatA paraspara atizayanuM AdhAna karI viziSTa kSaNane utpanna karavAnI vAta to rahevA do, paNa viziSTa kSaNa eTale evI kSaNa ke je bhaviSyamAM vivakSita kArya karavA sakSama hoya... 2. 'pUrvapUrvasvadeto.' ti va-pArva: | For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .......... 515 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH atizaya upakAra ityanarthAntaram / na cAsAvanyato'nyasya, vikalpAyogAt // (182) tadanubhavo hi tacchakteranutpannAyA utpannAyA niruddhAyA eva vopakuryAt / na tAvadanutpannAyAH, tasyA evAsattvAt, asatazcopakArAkaraNAt / nApyutpannAyAH, tasyA anAdheyAtizayatvAt, kSaNAdUrdhvamanavasthiteH / (183) dvAbhyAmapyekIbhUya tadanyakaraNa ................... vyAkhyA ...... .... yogAt / etadeva bhAvayati atizaya upakAra ityanarthAntaram / na cAsau-atizayaH anyataH sakAzAdanyasya / kathaM netyAha-vikalpAyogAt // - enamevAha tadanubhavo hItyAdinA / tadanubhava:-adhikRtasvalakSaNAnubhavaH yasmAt tacchakteHanAdimadAlayagatazakteH anutpannAyA utpannAyA niruddhAyA eva vopakuryAditi sambhavino vikalpAH / na tAvadanutpannAyA upakaroti tadanubhavaH / kuta ityAha-tasyAH eva zakterasattvAt / nai cAsAvanutpannA asti / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-asatazca sAmAnyena upakArAkaraNAt // nApyutpannAyA upakaroti tadanubhavaH / kuta ityAha-tasyAH-utpannAyA niSpannatvena anAdheyAtizayatvAt / etacca kSaNAdUrdhvamanavasthiteH kAraNAt / dvAbhyAmapi-zaktyanubhavA ..... manetirazmi .. pahelI vAta to e ja ke, anubhava ane zakti baMne kSaNika hoI kharekhara to teonuM paraspara atizayaAdhAna ja ghaTatuM nathI. juo - atizaya-upakAra vigere badhA ekArthI zabdo che, eTale atizaya=upakAra... tethI artha e thayo ke, anubhava dvArA zakti para koI ja atizaya-upakAra thato natha.... bauddha : paNa upakAra na thavAnuM kAraNa? (182) syAdvAdIH kAraNa e ja ke, temAM vikalpo ghaTatAM nathI. te A pramANe - niraMza anubhava te vA zakti 52 757 / 2 43, (1) anutpanna, (2) utpanna, 3 (3) niruddha ? - mAtra vilyo aghaTita che... (1) anutpanna zakti para upakAra kare, evuM to na kahI zakAya. kAraNa ke utpanna na thayela zakti to asat ja gaNAya... evA asat padArtha para anubhava dvArA upakAra thavo bilakula saMbhavita nathI. eTale prathama pakSa to yukta nathI. (2) utpanna zaikti para upakAra kare, evuM paNa na manAya, kAraNa ke je utpanna thaI gaI che, temAM kaMI pheraphAra na karI zakAya. vaLI, bIjI kSaNe to tenuM astitva ja nathI rahevAnuM ke jethI pheraphAra thaI za... utpannazakti eTale je kSaNamAM anubhava vidyamAna che, te ja kSaNamAM utpanna thayela zakti - ema samajavuM. 1. 'tattacchakte' iti k-paatthH| 2. 'yasmAcchakteranAdi0' iti gh-paatthH| 3. 'nAsAva0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) 'vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 516 mevAtizayAdhAnaM tadeva copakAra iti cet, na, upAdAnakAraNavizeSAdhAnamantareNa tataH kAryavizeSAsiddheH / na caikakAlabhAvinA'nyato bhavantyA anyata eva bhavatA tasyA atizayAdhAnam, tannibandhanasya tatkRtavizeSAsiddheH / tadabhyupagame ca tatrApyayameva vyArahyAM che . A bhyAmekIbhUya tadanyakaraNameva-viziSTazaktikaraNameva-atizayAdhAnaM tadeva cAnyakaraNaM upakAraH / iti cet, etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta iti yuktimAha-upAdAnakAraNavizeSAdhAnamantareNa-iha tAvadadhikRtazaktivizeSAdhAnaM vinA tataH-vivakSitAnubhavAt kAryavizeSAsiddheH, prastutavikalpakAryabhedAsiddharityarthaH / na ca ekakAlabhAvinA-zaktyA sahAnubhavena anyato bhavantyAH zakteH anyata eva svahetoH bhavatA'nubhavena tasyAHzakteratizayAdhAnam, nyAyyamiti zeSaH / kuta ityAha-tannibandhanasya-adhikRtazaktyupAdAnasya - anekAMtarazmi . (183) bauddhaH kSaNa pachI bhale ne teonuM avasthAna na hoya, paNa zakti-anubhava baMne bhegA maLIne viziSTa zaktine teM utpanna karI ja zake che ne? ane A rIte baMnenuM milana thavA dvArA viziSTa kArya utpanna karavuM e ja to (anubhava dvArA thatuM zaktimAM) atizayanuM AdhAna che ane ene ja to ame upakAra kahIe chIe... syAdvAdIH e paNa barAbara nathI... kAraNa ke tame kaho cho ke - "baMne bhegA maLI eka viziSTa zakti pedA kare che, ke jenAthI anityAdi vikalpo thAya" - paNa ame kahIe chIe ke, te baMne bhegA maLIne je viziSTa zakti pedA kare che, te viziSTa zakti tyAre ja anityAdi vikalpo utpanna karI zake, ke jayAre te zaktinA upAdAnakAraNarUpa adhikRtazaktimAM (niraMza anubhavanI samakAlIna zaktimAM). koI vizeSatAnuM AdhAna hoya, bAkI jo adhikRtazaktirUpa upAdAnakAraNamAM ja vizeSatAnuM AdhAna na hoya, arthAt temAM ja jo vizeSatAnI khAmI hoya, to tajjanya viziSTazaktimAM paNa evuM sAmarthya na ja AvI zake, ke jethI te vibhinna vikalpone utpanna karavA sakSama bane... (Azaya e che ke, anubhava to sahuno samAna che. have zakti paNa jo samAna ja hoya, to baMnenAM kAryarUpa viziSTazakti paNa samAna ja bane. viziSTazaktirUpa kAryano bheda mAnavA mATe, tenA upAdAnakAraNabhUta zaktimAM bheda mAnavo ja paDe (kAraNa ke nimitta to samAna ja che) ane tenA mATe zaktimAM vizeSanuM AdhAna mAnavuM ja paDe...) bauddha to niraMza anubhava dvArA, viziSTazaktinAM upAdAnarUpa eNdhikRtazaktimAM vizeSatAnuM AdhAna mAnI laIe to? che ahIM khAsa dhyAna rAkhavuM ke, adhikRtazakti tarIke te zakti levAnI che, ke je niraMza anubhavanI samAnakAlIna che ane jenI sAthe milana thavA dvArA viziSTa zaktinI utpatti thAya che... e viziSTazaktinuM upAdAna adhikRtazakti che ane A adhikRtazaktimAM ja vizeSatAnA AdhAnanI vAta cAle che... For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 517 anekAntajayapatAkA (tRtIya vRttAntaH / evaM nibandhanaparamparAyAmapi vAcyamityatrANaM nibandhanaparamparA // (184) svahetuparamparAta eva sA zaktistathAsvabhAvotpannA yA'nupakAriNamapi tadanubhavaM sahakAriNamapekSya viziSTaM kAryaM janayati, ato na doSa iti cet, na, anupa ............ vyAdhyA . tatkRtavizeSAsiddheH-vivakSitAnubhavakRtavizeSAsiddheH / tadabhyupagame ca-sAmAnyena tannibandhanasya tatkRtavizeSAbhyupagame ca tatrApi-tannibandhane'yameva-anantarodito 'na, upAdAnakAraNavizeSAdhAnamantareNa tataH kAryavizeSAsiddheH' ityAdivRttAntaH / evam-uktanItyA nibandhanaparamparAyAmapi vAcyamiti-evamatrANaM nibandhanaparamparA anAdAvapi saMsAre ekasyApi nibandhanasyoktanItyA vizeSAdhAnAyogAditi bhAvanIyam // svahetvityAdi / svahetuparamparAta eva sA zaktiH-adhikRtA tathAsvabhAvotpannA yA anupakAriNamapi tadanubhavam-adhikRtasvalakSaNAnubhavaM sahakAriNamapekSya viziSTaM kArya - anekAMtarazmi syAdvAdI : are bhAI ! e ja to ghaTatuM nathI, kAraNa ke adhikRtazakti to anubhavanI samAnakAlIna che, arthAt anubhava-zakti baMne samAnakALe rahenAra che ane te baMne potapotAnA alagaalaga hetuthI utpanna thayA che... eTale kahevAno bhAva e ke, kharekhara te be vacce evo koI saMbaMdha ja nathI, ke jethI anubhava te zakti para atizayanuM AdhAna kare. hA, niraMza anubhava dvArA adhikRtazaktinAM upAdAnakAraNamAM (pUrvazaktimAM) jo evAM koI vizeSanuM AdhAna thayuM hota, ke jethI tajjanya adhikRtazakti anubhavakRta vizeSatAnA AdhAna mATe yogya thAya, to kadAca adhikRtazaktimAM vizeSatAnuM AdhAna zakya paNa banata... paNa e ja to asiddha che... bauddhaH to niraMza anubhava dvArA, adhikRtazaktinAM upAdAnakAraNamAM paNa atizayanuM AdhAna mAnI laIe to ? syAdvAdI: to tyAM paNa pharI e ja vAta UbhI thaze ke, te upAdAnakAraNamAM paNa atizayanuM AdhAna tyAre ja thaI zake, ke jayAre tenA paNa upAdAnamAM zaktivizeSanuM AdhAna thayuM hoya... ane pAchuM temAM paNa tyAre ja zaktivizeSanuM AdhAna thAya, ke jayAre tenA upAdAnamAM paNa zaktivizeSanuM AdhAna thayuM hoya... Ama, anaMta paraMparA cAlaze, kAraNa ke anAdi saMsAramAM eka paNa zaktimAM vizeSanuM AdhAna zakya ja nathI. (184) bauddhaH badhI ciMtA choDI do.. bhale ne niraMza anubhava zakti para koI ja upakAra na karato hoya, chatAM paNa potAnI hetuparaMparAthI te zakti tevA svabhAvavALI ja utpanna thAya che, ke 2. prekSyamAM raddatai pRSTham | 2. "saMsAre sthApi' ta gha-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA kAriNo'pekSA'yogAt, tadabhyupagame'tiprasaGgAt, tattathAvidhasvabhAvAdhAyakahetorapyasthAnapakSapAtitvApatteH, svabhAvAparyanuyogasya ca pramANopapannasvabhAvaviSayatvAt / ja bALA * janayati adhikRtavikalpAkhyam, ato na doSa iti cedadhikRtaH / etadAzaGkyAha-na, anupakAriNaH tadanubhavasya / kimityAha-apekSA'yogAt / tadabhyupagame- anupakAriNo'pekSA'bhyupagame'tiprasaGgAt, tadvad vizvApekSApatteH / tattathAvidhetyAdi / tasyAH- zaktestathAvidhasvabhAvAdhAyakaH anupakAriNamapi tadanubhavaM sahakAriNamapekSya viziSTaM kAryaM janayati ityevaMvidhasvabhAvAdhAyakaJzcAsau hetuzceti samAsaH, tasya api / kimityAha - asthAnapakSapAtitvApatteH neti kriyAyogaH / uktaM ca "asthAnapakSapAtazca hetoranupakAriNi / '' apekSAyAM niyuGkte yat kAryamanyAvizeSataH // " ityAdi / svabhAvaparyanuyogasya ca 'na svabhAva: paryanuyogamarhati' ityasya kimityAha - pramANo * anekAMtarazmi jethI te upakAra na karanAra paNa anubhavarUpa sahakArInI apekSA rAkhI, anityAdi vibhinna vikalparUpa viziSTakAryane utpanna kare che... 518 syAdvAdI : tamArI vAta bilakula barAbara nathI, kAraNa ke adhikRtazakti te upakAra na karanAra paNa anubhavanI apekSA rAkhe - e vAta bilakula saMgata nathI, bAkI jo anupakArInI paNa apekSA rAkhe, to to anubhavanI jema vizvanA tamAma padArthonI apekSA rAkhavAnI Apatti Avaze ! pachI bhale ne teo paNa zakti para koI ja upakAra na karatA hoya... Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +++++++++++ 519 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (185) svaparikalpanAgarbhavAGmAtoditasvabhAvaviSayatve tu tattvavyavasthAnupapattiH, atathAvidhasvabhAvAnAmapi tathAvidhasvabhAvatvAbhidhAnAvirodhAt / evaM ca sahetukanAzApattiH, 'svahetuparamparAtastathAsvabhAva evAsAvutpanno bhAvo yo'kiJcitkaramapi .................. cAhyA ... papannasvabhAvaviSayatvAt, pratItisacivasvabhAvaviSayatvAdityarthaH / svaparikalpanAgarbhazcAsau vAGmAtroditasvabhAvazceti samAsaH / sa eva viSayo yasya svabhAvAparyanuyogasya sa svaparikalpanAgarbhavAGmAtroditasvabhAvaviSayaH tasya bhAvastasmin / punarasyAbhyupagamyamAne kimityAha-tattvavyavasthAnupapattiH / kuta ityAha-atathAvidhasvabhAvAnAmapi bhAvAnAM tathAvidhasvabhAvatvAbhidhAnAvirodhAt / tataH kimityAha-evaM ca sahetukanAzApattiH / kathamityAha-svahetuparamparAtaH sakAzAt / tathAsvabhAva evAsAvutpanno bhAvaH-padArtho - anekAMtarazmi . apekSA rAkhI viziSTa kAryane utpanna kare che... ane je svabhAva hoya, te aMge prazna ke vikalpajALa karavA bilakula yogya nathI... zuM agninA uSNatAsvabhAva vize koI prazna ke vikalpa kare che? syAdvAdIH A vAta paNa samajyA vinAnI che, kAraNa ke "svabhAva aMge prazna na karavo" - e vAta to te ja svabhAva aMge che, ke je svabhAva pramANasaMgata hoya... (arthAt pratItisiddha svabhAva aMge ja prazna karavo yogya nathI...) jema ke agnino uSNatAsvabhAva.' (185) paNa je svabhAva pote mAtra kalpanA karIne Ubho karela hoya, te svabhAva aMge to vikalpo karavA ja rahyA... bAkI jo te svabhAvone paNa cUpacApa svIkArI levAnA hoya, to to koI tattvavyavasthA ja nahIM ghaTe, kAraNa ke koI kaheze ke - "pANIno svabhAva garama che" - enA javAbamAM jo tame ema kahezo ke - "are ! pANIno svabhAva to zItalarUpe pratIta thAya che, uSNarUpe nahIM" - to te vyakti paNa kaheze ke "uSNa to pANIno svabhAva che, eTale te vize koI ja prazna na karavo..." - ane AvI rIte to khoTA svabhAvone paNa sAcArUpe kahevAmAM koI ja virodha nahIM rahe. paNa e rIte zuM tattvavyavasthA thaI zaike? bIjI vAta, jo zaktino tevo svabhAva mAnI anupakArI paNa anubhavanI apekSA mAnazo, to to tenI jema tamAre nAzane paNa sahetuka mAnavAno prasaMga Avaze. te A rIte - bauddho, dareka padArthanI utpatti sahetuka mAne che, paNa teo nAzane nihetuka mAne che... temAM tarka e ke, dareka padArthano kSaNa pachI naSTa thavAno svabhAva ja che, eTale kharekhara to ghaTAdinA nAza "dri punaraCEDapa tathAsvabhAvavaMtvanA parvanuyoganAzayAmburAgyeta tahaM sarvofpa vAlI tuM te pakSamAzrayana pareNa vikSobhitastatra tatra tathAsvabhAvatAkalpanena paraM niruttarIkRtya labdhajayapatAka eva bhavet / " - (nandIsUtra malaya. TI. sU. 47) For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA nAzahetumapekSya nazyati' ityapi vaktuM zakyatvAt, svabhAvaparyanuyogAsiddheH, acintyazaktitvAt, anyathA tvatpakSe'pi tulyatvAditi // yo'kiJcitkaramapi nAzahetumapekSya nazyatItyapi vaktuM zakyatvAt tathAsvabhAvaparyanuyogAsiddheH uktanItyA / asiddhizca acintyazaktitvAt svabhAvasya / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA tvatpakSe'pi-svahetuparamparAta eva sA zaktistathAsvabhAvotpannA' ityasminnapi tulyatvAt paryanuyogasya / iti sarvatra 'ne, anupakAriNo'pekSAyogAt' ityato yathAyogaM na' rUti kriyA yoganIyA | ... anekAMtarazmi mATe hathoDAdi kaMI ja karatAM nathI. to pachI padArtha, potAnA nAza mATe AvA akiMcitkara (anupakArI) hathoDAdinI zA mATe apekSA rakhe? ema nAzane koI kAraNonI apekSA na hovAthI, bauddho tene nihetuka mAne che... paNa jo tame zakti aMge AvuM kahI zako ke - "potAnI hetuparaMparAthI te zakti tevA svabhAve ja utpanna thaI che ke, jethI te akiMcitkara paNa anubhavanI apekSA rAkhIne ja kArya kare che" to to nAza aMge paNa evuM kathana zakya che ke - "potAnI hetuparaMparAthI te ghaTa tevA svabhAve ja utpanna thayo che ke, jethI te akiMcitkara paNa hathoDAdinI apekSA rAkhIne ja naSTa thAya che" - ane A rIte hathoDAdinI apekSA mAnavAmAM to nAzane sahetuka mAnavAno prasaMga Avaze... bauddha : paNa nAza tevA svabhAve ja utpanna thAya, evuM tame zI rIte kahI zako ? syAdvAdI: are ! e to teno svabhAva che ane svabhAva aMge prazna karavAnI to tame ja nA pADI che ane ame paNa sAme kahIzuM ke, svabhAvanI zakti acinha hovAthI te vize prazno karavA nahIM. have jo tame ema kahezo ke - akiMcitkara paNa hetunI apekSA rAkhe - tevo nAzano svabhAva na ja hoI zake ? to e vAta to tame mAnela zakti aMge paNa samAna che ke - akiMcitkara paNa anubhavanI apekSA rAkhe - tevo zaktino svabhAva paNa na ja hoI zake... sArAMzaH tethI utpanna zakti anupakArI paNa anubhavanI apekSA rAkhI vibhinna vikalpone utpanna kare, evuM aghaTita che. eTale anubhava dvArA zakti para upakAra to mAnavo ja rahyo. paNa utpanna zakti para anubhava dvArA koI ja atizayanuM AdhAna na thatuM hovAthI, bIjo vikalpa paNa ayogya jaNAI Ave che. je "aspeta para: zaHi UMta vinA yavara vatuM f vivekSya " - (pra. vI. rU/ 272 ). 2-2. samIkSyamAM 127-128tame pRche For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 (tRtIyaH anekAntajayapatAkA (186) nApi niruddhAyAH, tasyA evAsattvAt asatazcopakArAkaraNAt / ne ca prakArAntareNopakArakaraNaM sambhavati / evaM tAvadAdyapakSe sahakArArthAbhAva iti // . (187) etena 'pUrvasvahetoreva samagrotpannaikakAryakriyAlakSaNo''pi sahakArArtho niSiddhaH, tattvataH prathamasahakArArthAvizeSAt, 'svahetuparamparAta eva sA zaktistathA..................... ....... vyAkhyA .............. nApi niruddhAyAH, zakterupakaroti tadanubhavaH iti prakramaH / kuta ityAha-tasyA evaniruddhAyAH zakteH asattvAt, asatazca-tucchasya ca upakArAkaraNAt / na cetyAdi / na ca prakArAntareNa-uktaprakAratrayAtiriktena upakArakaraNaM sambhavati, vastutastasyaivAbhAvAt / evaM tAvadAdyapakSe upanyAsakramaprAdhAnyAt 'parasparAtizayAdhAnena santAne viziSTakSaNotpAdanalakSaNaH' ityasmin sahakArArthAbhAva iti // ___ etenetyAdi / etena-anantaroditena pUrvasvahetoreva samagrotpannaikakAryakriyAlakSaNo'pi sahakArArthaH prAnidarzitasvarUpo niSiddhaH / kuta ityAha-tattvataH-paramArthena prathamasahakArArthAvizeSAt / asya sahakArArthasya 'parasparAtizayAdhAnena santAne viziSTakSaNotpAdana ........ manetirazmi.. (186) (3) anumate niruddha vinaSTa zAnti 52 752 43, mej 59na mAnA .51ya, kAraNa ke vinaSTa zakti to avidyamAna hovAthI asatu che ane tevA asatu para upakAra thavo to biskula saMbhAvita nathI... bheTale trI vi.485 59 // mayukta che... A traNa vikalpa sivAya anya koI vikalpa nathI. phalataH te anubhava dvArA zakti para koI ja upakAra thato nathI ane upakAra na thavAno matalaba e ja ke, atizayanuM AdhAna thatuM nathI... tethI anubhava ane zaktino "paraspara atizayanuM AdhAna karI viziSTakSaNane utpanna 42vA35" sara to ghaTato 4 nathI. meTa sA2no prathama artha prastutama asaMgata cha... *(2) dvitIya sahArArthanI mastitA* __ (187) 75rota thanathI, tame sdd|2no jI artha ro cho , "potAnA pUrvana hetuothI utpanna thayelA kAryo dvArA paraspara bhegA maLIne eka kArya karavuM tene sahakAra kahevAya" - te arthano paNa niSedha thAya che, kAraNa ke A artha to prathama artha jevo ja che. (eTale prathamanA niSedhathI sAno niSedha 59 // 4 // Ave...) prazna : 59 jAlI artha, prathama artha vo zArIta ? uttara : te baMne sahakArArthanI kaI apekSAe sAmyatA che, te ApaNe joIe - (1) prathama arthamAM, be kSaNo paraspara atizayanuM AdhAna karIne viziSTa kSaNa utpanna kare che, 1. 'na vaH prakArA0' iti g-paatthH| 2. prekSyatAM 514tamaM pRSThaM / 3. IkSyatAM 517tama pRSTham / 4. prekSyatAM 513-514tame pRsstthe| 5. dRzyatAM 513-514tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 522 svabhAvotpannA' ityAdinA tu sutarAmabhedAt, pratyekaM tattathAvidhakAryajananasamartha ...... vyAkhyA lakSaNaH' prathamaH, tadayamapi 'pUrvasvahetoreva samagrotpannekakAryakriyAlakSaNaH' saMdA santAnApekSayA evambhUta eva, tasya tasya kAryasya viziSTakSaNotpAdanalakSaNatvAditi bhAvanIyam / 'svahetuparamparAta eva sA zaktistathAsvabhAvotpannA' ityAdinA tu anantaroditagranthena sutarAma ................ manetirazmi ... ane (2) bIjA arthamAM, be kSaNo potAnAM hetuthI ja evI rIte utpanna thaI che ke, chelle eka kArya utpanna 72... have bIjA arthamAM hetuo evI viziSTa kSaNane utpanna kare che ke je viziSTakSaNo bhegI thaIne se Arya 43... ve mA viziSTakSanI utpatti sArI sApekSa cha, bhane te prathama artha 4 cha... (tAtparya e ke, bIjA arthamAM rUpa, Aloka, manaskAra vigere jevA padArtho svahetuthI utpanna thayA ke jeNe jJAna utpanna karyuM. have svahetuthI AvuM viziSTa rUpa ja kema utpanna thayuM? sAmAnya rUpa kema nahIM? tenA mATe sahakArIkAraNa mAnavuM ja paDe ane to, te hetu sahakArInI apekSA rAkhe-parasparamAM atizaya kare ke jethI viziSTakSaNa utpanna thAya ema mAnavuM ja rahyuM ane te to prathama artha ja che...) Ama A aMze to baMne samAna hovAthI, jema anubhava dvArA zakti para upakAra asaMbhavita che, tema samagrotpanna padArthomAM paNa ekabIjA upara upakAra asaMbhavita che... emAMya, prathama arthamAM - utpanna zakti paranA upakAranA vikalpamAM ema jaNAvela ke - "zakti svahetuthI ja evA svabhAve utpanna thaI che ke anupakArI evA anubhavarUpa sahakAranI apekSA rAkhIne viziSTa kArya utpanna kare che..." - A vAta to bIjA arthathI sarvathA abhinna che, kAraNa ke bIjA arthamAM paNa paraspara anupakArI evI be kSaNothI ja kAryotpatti manAI che... ...........* vivaraNam ..... ___103. sadA santAnApekSA evambhUta eveti / evaMvidhA hi rupAdaya: kSaNA: pAzcAtyapAzcAtyatamairupAdAnasahakArArthakSaNairjanitA yena te viziSTajJAnotpAdakAn kSaNAn paryante janayantIti / etadevAha104. tasya tasya kAryasya viziSTakSaNotpAdanalakSaNatvAditi / tasya tasya-pAzcAtyapAzcAtyatarAde: kAryasya rUpAdikSaNalakSaNasya kimityAha-viziSTakSaNotpAdanalakSaNatvAt-agretanAgretanapratiniyatakSaNajananasvabhAvatvAt agretanAgretanapratiniyatakSaNairhi svajanakakSaNApekSayA kAryarUpaiH sadbhiratanAgretanakSaNA viziSTA eva janyante vaiziSTyaM ca sahakArisavyapekSameva, ato vizeSAbhAva eva dvayorapi sahakArArthayoH, ubhayatrApi sahakArikRtavizeSasya vidyamAnatvAt / / 1. 'mahAsantAnA0' iti dd-paatthH| 2. 'kSaNotpAdajalakSaNa0' iti gh-paatthH| 3. avalokyatAM 517tama pRSTham / 4. 'mahAsantAnA0' iti ca-pAThaH / 5. 'sahakArikSaNai0' iti kh-paatthH| 6. 'bhAvatvAt pAzcAtyapAzcAtyakSaNaihi svajanaka0' iti kh-paatthH| 7. 'kSaNAraziSTA' iti k-paatthH| 8. 'ubhayatrApi sahakArArthayoH ubhayatrApi sahakAri0' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH svabhAvetaravikalpadoSApattezca prathamapakSe kimanyonyApekSayA, ekata eva tatsiddheH / dvitIyapakSe cApekSAyAmapi tadasiddheH, pratyekamatatsvabhAvatvAt // ............... vyAkhyA .... bhedAt, dvayorapi sahakArArthayoH phalAbhedAditi garbhaH / / doSAntaramAha pratyekamityAdinA pratyekam-ekamekaM prati teSAM-samagrotpannAnAM tathAvidhaMviziSTaM yad vivakSitaM vijJAnAdi kAryaM tajjananasamarthasvabhAvazca itarazca-atajjananasamarthasvabhAvazceti vikalpau AbhyAM doSAstadApattezca kAraNAd 'dvitIyo'pi sahakArArtho niSiddhaH' iti kriyA / etaduktaM bhavati-'pUrvasvahetoreva samagrotpannaikakAryakriyAlakSaNo' dvitIyaH sahakArArthaH / tatra ca ye samagrA utpannAste pratyekaM tathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvAH syuH, na vA tathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvA iti dvayI gatiH / tatra prathamapakSe-pratyekaM te tathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvA ityasmin kimanyonyApekSayA ? ekata eva tathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvAt samagrAt tatsiddheH-tathAvidhakAryasaMsiddheH; anyathA tattatsvabhAvatvAnupapattiriti hRdayam / dvitIyapakSe ca-pratyekaM te na tathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvA ityasmin / kimityAha-apekSAyAmapi satyAM tadasiddheH-vivakSitakAryAsiddheH / asiddhizca pratyekamatatsvabhAvatvAt samagrANAm / nahi pratyekaM tailAjananasvabhAvAH sikatA'NavaH parasparApekSayA'pi * manetirazmi .... sAra e ke, sahakAranA baMne artho samAna hovAthI, prathama arthano nirAsa thavAthI, bIjA arthano 55 nirAsa thayela vo. vaNI, jI arthamA to bharapUra hoSo cha... te mA pramANe - - sahakAranA bIjA arthamAM doSaparaMparA potAnA hetuothI utpanna thayelA samagra padArthomAMnA dareka padArthomAM, zuM viziSTa (=vivakSita vizana) Aryana utpanna 42vAno svabhAva (1) che, 3 (2) na ? (-mAne viyo na ghaTavAthI 59, jI0 mathano niSedha thAya che...) (1) jo te dareka padArthamAM viziSTakAryane utpanna karavAno samartha svabhAva hoya, to teo ekabIjAnI apekSA kema rAkhe? te samagra padArthomAMthI koI ekapadArthathI ja vivakSita kAryanI utpatti thaI jaze.. (anyathAka) jo te eka padArthathI ja vivakSita kArya na thAya, to te dareka padArthamAM kAryajanana sAmasvabhAva zI rIte mAnI zakAya? eTale prathama vikalpa to na ghaTe... (2) have te darekamAM viziSTakAryane utpanna karavAno svabhAva nathI - evuM mAno, to teo ekabIjAnI apekSA rAkhatA hovA chatAM paNa, teothI vivakSita kArya na ja thaI zake... je retIomAM telane utpanna karavAno svabhAva ja nathI, teo ekabIjAnI apekSA rAkhI merU jeTalI hoya, to paNa 1. 'vikalpAbhyAM doSA0' iti gha-pAThaH / 2. 'tatra ye' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhinnAra) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 524 - > (188) teSAmata eva pratyekatvAbhAvAt apratyekatvata eva tatsvabhAvatvAdadoSa iti cet, na, anekataH sarvathaikabhavanAsiddheH, tadbhinnasvabhAvatvAt, anyathA'nekatvAyogAt / evaM cetaretarasvabhAvavaikalyena tatrAnupayogAt / (189) tatsvabhAvavikalastadrUpo cAhyA " tailaM janayanti, tadatatsvabhAvatvavirodhAditi / / teSAmityAdi / teSAM-samagrotpannAnAM samagrANAm / kimityAha-ata eva hetoHpratyekatvAbhAvAt kAraNAt apratyekatvata eva, apratyekatvenaiva samagratayetyarthaH, tatsvabhAvatvAt-tathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvatvAt adoSaH iti cet anantaravikalpayugalakopanItaH / etadAzaGkyAha-na, aneketyAdinA / na-naitadevam / kuta ityAha-anekataH-anekebhyaH samagrebhyaH sarvathaikabhavanAsiddheH, niraMzabhavanAsiddherityarthaH / asiddhizca tadbhinnasvabhAvatvAt teSAmanekeSAM bhinnasvabhAvatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame abhinnasvabhAvatvAdanekatvAyogAt / evaM cetyAdi / evaM ca-anekatve sati itaretarasvabhAva - anekAMtarazmi ... teothI telanI utpatti na ja thaI zake ! prazna : chatAM paNa teothI viziSTakArya mAnI laIe to? uttaraH to to tenA tevA svabhAvano virodha thaze. Azaya e ke, jo teo viziSTakAryane utpanna kare, to teomAM viziSTakAryane utpanna na karavAno svabhAva zI rIte manAya? eTale bIjo vikalpa paNa ghaTato nathI. (have bauddha, bIjA vikalpa aMge potAnuM prAstAvika vaktavya raju kare che, jeno graMthakArazrI yuktizaH nirAsa karaze.) - dvitIyavikalpa aMge bauddhamaMtavyano nirAsa - (188) bauddha: uparokta doSa hovAthI ja ame kahIe chIe ke, teo darekamAM tasvabhAva nathI, paNa samudAyarUpe ja teono eka vivakSita kArya karavAno svabhAva che, pratyekarUpe nahIM. (eTale pUrvokta vikalpabhAvI koI doSano avakAza nathI.) syAdvAdI A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke samudAyagata dareka padArthano svabhAva judo judo hovAthI - te dareka dvArA potapotAnA judA judA svabhAvanuM AdhAna thatAM - teo dvArA koI eka niraMza kAryanI utpatti nahIM thaI zake... prazna paNa zuM samudAyagata dareka padArthono svabhAva judo mAnavo jarUrI che? uttaraH hA, nahIMtara to teono svabhAva eka thavAthI, teomAM koI bheda ja nahIM rahe, arthAt teo badhA eka thaI jaze ! ane to pachI temAM anekatA (=samudAya aMtargatarUpe anekonuM astitva) zI rIte ghaTaze? For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH na syAnnAtatkArya iti cet, na, tatsvabhAvavikalasya tatkAryatvavirodhAt, tajjananaika - vyAkyA - vaikalyena-na ya evaikasya svabhAvaH sa evAparasya, tadabhedaprasaGgAditi itaretarasvabhAvavaikalyaM tena, tatra-sarvathaikabhavane'nupayogAt nAnekataH sarvathaikabhavanamiti / tatsvabhAvavikalaH tasyavivakSitasya kasyacit tathAvidhakAryajananasamarthasya samagrasya svabhAvastatsvabhAvaH tena vikala:rahito'paraH samagra eva tatsvabhAvavikalaH saH, tadrUpaH-adhikRtasamagrAntararUpo na syAt-na bhavet tavaikalyena, nAtatkArya:-na samagrAntarAkAryaH, kintu tatkArya eva, samagrAntaravat, tasyApi tajjananasvabhAvatvAt / iti cet, etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAhatatsvabhAvavikalasya-vivakSitasamagratathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvavikalasya, samagrAntarasyeti prakramaH / kimityAha-tatkAryatvavirodhAt-samagrAntarakAryatvavirodhAt / virodhazca - anekAMtarazmi che. bIjI vAta, samudAyagata dareka padArtha bIjAnA svabhAvathI rahita hovAthI te badhAno niraMza eka kArya karavAmAM ja upayoga (katatparatA) hoya evuM paNa asaMbhavita che... (189) bauddha samudAya aMtargata ghaNA padArtho che... paNa asatukalpanAthI ApaNe mAnI laIe ke, (1) ka, ane (2) kha nAmanA be ja padArtha che... have adhikRta samagrAntara=) kano je svabhAva che, te svabhAva (anya samagrAntaraka) khamAM na hovAthI, kha bhale karUpa na bane, arthAt bhale samudAyamAM baMne svataMtra tarIke hoya... paNa "ka"nuM je kArya che, te ja kArya to "kha"nuM paNa banI ja zake che ne? kAraNa ke vivakSita kAryane utpanna karavAno svabhAva to "kanI jema "kha"mAM paNa che ja... to pachI anekathI eka kArya kema na thAya? syAdvAdIH A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke je kArya karavAno svabhAva "ka'mAM che, te ja svabhAvane tame "kha"mAM to nathI ja mAnatAM nahIMtara to ke-kha baMneno svabhAva eka thaI jAya) ane ka"no svabhAva 'khamAM na hovAthI to, "ka'nA kAryane "kha"nA kAryarUpe mAnavuM paNa virodhagrasita ja che. te A rIte - 'ka'no vivakSita kArya karavAno svabhAva hovAthI to, ka dvArA ja vivakSita kArya thaI jaze... phalataH "kha" dvArA te kAryanI utpatti nahIM thAya... spaSTa vAta che ke, jo te kArya ka'thI ja utpanna thaI jAya, to tenI utpatti "khathI zA mATe mAnavI? bauddhaH kAryane utpanna karavAno svabhAva to baMnemAM judo judo che, arthAt "ka'nI jema "khamAM paNa che... to pachI te kAryane utpanna karavA "kha" paNa prayatna kema na kare? 1. pUrvamudrite tu 'nAnaikataH' iti pAThasyAzuddhiH, atra tu D-F-pratAnusAreNa zuddhapAThasya sthaapnaa| 2. 'samagretararUpo' rUti -paDhi: For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 526 ............. svabhAvAdeva tatastadutpatteH, anyatastadabhAvAt, tasyApi tattve'nyatvAbhAva iti nirUpyatAM samyak; anyathA kAryaikatvAnupapattiH, samagrasyaiva tasyotpatteH, anekajanyatve ca tadayogAt, (190) sarveSAM tajjanakatvAt, ekabhAvino'parabhAvAsiddheH, tadvaiyarthyaprasaGgAt, . .. vyAkhyA .......... .......... tajjananaikasvabhAvAdeva-tathAvidhakAryajananaikasvabhAvAdeva tataH-prathamasamagrAt / tadutpatte:tathAvidhakAryotpatteranyataH-samagrAntarAt tadabhAvAt-anyotpannakAryAbhAvAt, tata evotpannaM taditi kimanyasmAdutpAdena ? so'pi tajjananasvabhAva ityevaM tajjanayatItyAzaGkAnirAsAyAha-tasyApianyasya samagrAntarasya tattve-tajjananaikasvabhAvatve / kimityAha-anyatvAbhAvaH tatsvabhAvasya tattvAditi nirUpyatAM samyak; anyathA-evamanabhyupagame kimityAha-kAryaikatvAnupapattiH / kuta ityAha-samagrasyaiva-akhaNDasyaiva tasya-kAryasya utpatteH / yadi nAmaivaM tataH kimityAhaanekajanyatve ca sati kAryasya tadayogAt-samagrotpattyayogAt / ayogazca sarveSAM-samagrANAM tajjanakatvAt-vivakSitaikakAryajanakatvAt / kimevaM na samagrotpattirityAha-ekabhAvina iti ............ ................. manetirazmi .................................. syAdvAdIH jo baMnemAM tevo svabhAva hoya, to te bemAM bheda zuM rahyo? arthAt te benA bhedano vilopa thaze ! eTale mAnavuM ja rahyuM ke, eka ja kArya vize aneka padArthono vyApAra asaMbhavita che... (anyathA=) chatAM eka kArya vize paNa aneka padArthono vyApAra mAnI lo, to to kAryanI niraMza ekarUpatA ja nahIM rahe, kAraNa ke temAM pahelI vAta to e ke, akhaMDapaNe ja kAryanI utpatti thAya che, TukaDe-TukaDe nahIM... paNa jo kAryane aneka padArthathI janya mAnazo, to te kAryanI akhaMDapaNe utpatti ghaTI zaze nahI... prazna : tebhA 29 ? uttara : kAraNa e ja ke te padArtho aneka che. prazna : 59 me mAnavAmai | samA5 (25759) AryanI utpatti na ghaTe ? uttara : nA, 5||29ry me ||29||thii 4 ('5' thI. 4) samaparI utpanna thavA samartha cha, te kAryanI utpatti bIjAthI (="kha" thI ja) thavI siddha nathI. juo, eka kAraNathI ja tenI utpatti thaI jatAM bIjuM kAraNa to tenA mATe vyartha ja thAya che... mATe akhaMDapaNe kAryanI utpatti anekathI thavI. lilapura saMbhAvita nathI... ___ (180) paudha : are 55 ! abhArI vAta to saimaNo ! amAucha , Aryana 4na mAtra se nathI, 59bhane samudAya che... to pachI bhane 4thI. AryanI utpatti bha na thAya? syAdvAdIH sAMbhaLo ! jo samudAyane kAryano janaka mAno, to te samagra aMtargata eka padArtha 1. 'asamagrA0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH samagrajanakatve'pyekasyApi janakatvAt, anyathA samagrajanakatvavirodhAt, bhedazastadbhAvApatteH, anyatajjanakatve ca kutastatsvabhAvavaikalyamiti yatkiJcidetat // vyArA , ekasmAd bhavituM zIlamasyatyekabhAvi kAryaM gRhyate tasya, kimityAha-aparasmAd bhAvo'parabhAvaH, bhavanaM bhAva utpAdastadasiddheH / asiddhizca tadvaiyarthyaprasaGgAt-aparavaiyarthyaprasaGgAt / naiko janakaH samagrA eva janakA ityasadgrahavyapohAyAha-samagrajanakatve'pi sati / kimityAhaekasyApi janakatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame samagrajanakatvavirodhAt naikAdyabhAve sAmagryamiti bhAvanIyam / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-bhedazaHbhedaiH tadbhAvApatteH-kAryabhAvApatteH na tatraiko'pyajanako na cAMzajanaka iti kRtvA / athAnye'pi tadeva janayati yadekena janitamityatrAha-anyatajjanakatve ca-anyasyApi samagrasya tajjanakatve-samagrAntarajanyajanakatve cAbhyupagamyamAne / kimityAha-kutastatsvabhAvavaikalyaMsamagrAntarasvabhAvavaikalyam ? naiva, tajjanyajanakatvAnyathAnupapatteH / uktaM ca anekAMtarazmi ... paNa kAryano janaka bane ja... (arthAt te eka padArthamAM paNa kAryajanakatA Ave ja..) bAkI jo ekamAM (=kamAM) kAryajanakatA na mAno, to tenI jema bIjAmAM (=khAdimAM) paNa kAryajanakatA nA manAya... phalataH to teo koI ja kAryajanaka na banavAthI, te samagra padArtho bhegA maLIne paNa kAryajanaka na bane. AvuM hovAthI, kArya mAtra eka nahIM, paNa aneka mAnavA paDaze, kAraNa ke (samagragata) dareka padArthano kAryajanaka svabhAva hovAthI, te samagra padArtho dvArA judA judA kAryano uddabhava thaze ja... praznaH te dareka padArtho kAryanAM amuka-amuka bhAgane utpanna karI, teo bhegA maLI koI eka kArya utpanna kare evuM na bane? uttaraH nA, kAraNa ke bauddho to kAryane niraMza mAne che. eTale kAryanA evA koI judA judA bhAga ja nathI, ke jene judA judA kAraNo utpanna kare... praznaH je kAryane eka padArtha utpanna kare, te ja kAryane bIjA padArtho paNa utpanna kare evuM na bane? (jo bane, to aneka kAryo nahIM mAnavA paDe ne?) uttaraH paNa, tevuM mAnavAmAM baMne (kakha) padArthano svabhAva eka mAnavo paDaze, kAraNa ke baMneno svabhAva eka ja kArya karavAno che... bAkI jo ekasvabhAva na hoya, to kha te ka nA kAryane ja kema utpanna kare ? ane jyAre AvI hakIkata hoya, tyAre "ka no svabhAva kha mAM nathI" - evuM tame zI rIte kahI zako ? tethI, aneka dvArA kAryanI utpatti thavI bilakula saMbhavita nathI. kahyuM che ke - 2. "samagrAntaraganatve' rUti gha-pad: I For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 528 O> (191) hetubhedAt phalabheda iti cApanyAyaH / tathA ca satyayameva khalu bhedo bheda ughate smAtanAM nAcatoDapi tat | samagrabhAve sAmagryA naikaM kAryaM sunItitaH // " iti yatkiJcidetat-'tatsvabhAvavikalastadrUpo na syAnnAtatkAryaH' iti // doSAntaramAha-hetubhedAt sakAzAt phalabheda iti cApanyAyaH, taithAnekaikabhAvena / tathA - anekAMtarazmi . vijJAnAdirUpa niraMza padArtha jo ekathI utpanna thAya, to te bIjAthI utpanna na thAya. jo samagrathI utpanna thAya, to sunIti pramANe, te sAmagrI dvArA kArya mAtra eka ja nahIM thAya..." bhAvArtha vijJAnAdirUpa niraMza padArtha, samagra aMtargata ghaNAM kAraNomAMthI dhAro ke mAtra "ka'thI utpanna thAya, to tene "khathI utpanna na manAya... jo samagra aMtargata badhAthI kAryanI utpatti mAnIe, to nyAya pramANe mAtra eka kArya nahIM, paNa jeTalA janaka che, teTalA kAryo mAnavA paDe, kAraNa ke evo nyAya che ke - je svabhAvathI eka kArya utpanna thAya, te ja svabhAvathI bIjuM kArya na thAya... arthAt "kanA svabhAvathI kArya utpanna thAya, to te ja "ka"nA svabhAvathI bIjuM kArya na thAya, paNa "kha"nA svabhAvathI thAya ane judA svabhAvathI thAya eTale kArya juduM ja gaNAya. phalataH ka-kha badhAnAM kAryo judA judA mAnavA paDaze, eTale koI eka niraMza kArya ja nahIM rahe.. tethI tame je kaho cho ke - ""ka'no svabhAva khamAM na hovAthI, "kha" te "ka rUpa nathI, te badhAnuM astitva alaga-alaga che. paNa "ka"nuM kArya to "kha"nuM paNa kArya hoI zake che, eTale eka ja padArthanI anekathI utpatti thavAmAM koI bAdha nathI." - te kathana paNa akiMcitkara=asAra che. mATe anekathI ekanI utpatti mAnavI nyAyasaMgata nathI... (191) bIjI vAta, aneka dvArA ekanI utpatti mAnavAthI to "hetubhedathI phaLabheda thAya' - e nyAya paNa tUTI jaze! kAraNa ke A nyAya to e jaNAve che ke, judA judA hetuthI thanAruM kArya paNa - vivaram . 105. satvare yaramAnaMza nAcatoDA tat | samagrabhAve sAmagryA, naikaM kAryaM sunItita: // iti / utpadyate yat-jJAnAdi kAryamekasmAt-samagrAt / kIdRzamityAha-anaMzaM-niraMzaM na-naivAnyato'pidvitIyAt samagrAt tat / tataH kiM siddhamityAha-samagrasya-paripUrNasya kAryasyaikasmAdapi samagrAd bhAve sati sAmagryA: sakAzAnna-naivaikaM kAryaM yAvanta: samagrA janakAstAvanti jJAnAdikAryANi prApnuvantItyarthaH / sunItita: - yata: svabhAvato jAtamekaM nAnyat tato bhavedityAdi zobhananyAyAt / / / 6. anuEY / . prekSyanAM dhara4-1rapatane rU. 'tathAnaivai0' ti pUrvamukitapAd: I a tu pa-4: . For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 529 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH heturvA bhAvAnAM yaduta viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazcetyuktimAtram, bhAvArthazUnyatvAt, sAmagryayogAt, samagrebhyastadbhedAbhedAsiddheH tattvataH samagramAtratvAt / (192) tadupAdAnAdibhedena tadbheda iti cet, na, tatsvabhAvabhedamantareNa tadasiddheH, tadbhede cAneka vyArA ... ca sati ayameva khala bhedo bhedaheturvA bhAvAnAM yaduta viruddhadharmAdhyAso bhedaH kAraNabhedazca-bhedaheturityuktimAtram / kuta ityAha-bhAvArthazUnyatvAt / bhAvArthazUnyatvaM ca sAmagryayogAt / ayogazca samagrebhyaH sakAzAt tadbhedAbhedAsiddheH tasyAH-sAmagryA bhedAbhedAbhyAmasiddheH tattvataH-paramArthataH-samagramAtratvAt sAmagryA iti / tadupAdAnAdibhedena teSAM-samagrANAmupAdAnanimittabhedena tadbhedaH-sAmagrIbhedaH / tathAhi-rUpAlokAdisAmagryAmekatra rUpamupAdAna ......... anekAMtarazmi - ................ juduM juduM ja hoya. paNa tame to samagra aMtargata ghaNA hetuthI thanAruM kArya paNa eka mAno cho... to to te nyAyano vilopa kema na thAya? bIjuM tame je kaho cho ke - "A ja kharekhara bheda ane bhedano hetu che, ke je viruddha dharmono adhyAsa ane kAraNabheda... bhAva e ke, (1) viruddha dharmono adhyAsa ja bheda che... dA.ta. jalaagni baMnenA zIta-uSNa dharmo viruddha hovAthI ja teono bheda che, ane (2) kAraNabheda ja bhedanuM kAraNa che. dA.ta. ghaTa-paTa judA kema? to enuM kAraNa e ja ke, baMnenAM kAraNo judA judA che..." - te kathana paNa have to mAtra bolavA pUratuM ja che... kAraNa ke temAM koI ja bhAvArtha nathI... bauddhaH paNa evuM kema? syAdvAdIH kAraNa ke uparokta kathanamAM bhedano hetu kAraNabheda che, evuM tame jaNAvyuM... paNa kAraNabheda' eTale zuM? bauddhaH kAraNabheda eTale sAmagrIbheda.. syAdvAdI: paNa sAmagrI ja ghaTatI nathI (to te sAmagrIno bheda zI rIte ghaTe ?) tethI to tamAruM kathana bhAvArthazUnya ja thaze ne ? bauddhaH paNa sAmagrI kema na ghaTe ? syAdvAdIH kAraNa ke sAmagrIno samagra padArtha sAthe bheda ke abheda ghaTatA nathI. juo - samagra padArthothI sAmagrI (1) bhinna che, ke (2) abhinna ? (1) bhinna to na mAnI zakAya, kAraNa ke samagrothI alaga sAmagrI jevuM koI tattva ja dekhAtuM nathI, ane (2) abhinna mAnazo, to teno artha e ke te samagrarUpa ja che, arthAt samagra sivAya sAmagrI jevuM koI tattva ja nathI - Ama vikalpothI sAmagrInI sattA siddha thatI nathI. (192) bauddhaH paramArthathI to te sAmagrI samagrarUpa ja che... eTale rUpa-AlokAdi samagrano 2. "vADane.' ti -paTi: I rU. "masiddhi: tattvataH' ta -pad: I 2. "naitasikreTa' rUti -pAva:. 4. "tadveH tatsAmagrI' rUti -pATha: I For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 530 svabhAvatA'parAdhaH, anyathobhayostulyatApatteH, tatkAryayorapi tulyatA, sAmastyeno cAraDyA mAlokAdayo nimittam, aparatrAlokAdaya upAdAnaM rUpaM nimittamiti sAmagrIbhedaH / iti cet, etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-tatsvabhAvabhedamantareNa teSAM-samagrANAM svabhAvabhedamantareNa tadasiddheH-sAmagrIbhedAsiddheH / uktaM ca "rUpaM yena svabhAvena rUpopAdAnakAraNam / nimittakAraNaM jJAne tat tenAnyena vA bhavet / / yadi tenaiva vijJAnaM bodharUpaM na yujyate / athAnyena balAd rUpaM dvisvabhAvaM prasajyate // " iti / tadbheda ca-svabhAvabhede ca samagrANAm anekasvabhAvatA'parAdhaH mahAnayamekAntaika - anekAMtarazmi . jyAre upAdAna-nimittarUpe bheda thAya, tyAre te sAmagrIno paNa bheda thAya che. te A rIte te rUpaAlokAdi sAmagrImAM (1) koIka rUpAdi padArthanAM kArya mATe, rUpa te upAdAna bane ane AlokAdi nimitta bane, ane (2) AlokAdinAM kArya mATe, AlokAdi upAdAna ane rUpAdi nimitta bane che - Ama, upAdAna-nimittanA bhede rUpAdi samagrono bheda thavAthI, sAmagrIno paNa bheda thAya che... A rIte sAmagrIbheda=kAraNabheda abAdhita hovAthI, tame zI rIte kahI zako ke, tamAruM kathana bhAvArthazUnya che... syAdvAdI: tamArI A vAta paNa yukta nathI, kAraNa ke eka ja rUpAdi amuka ThekANe upAdAna ane amuka ThekANe nimitta tyAre ja banI zake, ke jayAre te rUpAdiomAM (upAdAnasvabhAva nimittasvabhAvAdi) judA judA aneka svabhAva hoya... bAkI svabhAvabheda vinA eka ja padArthane judA judA ThekANe upAdAna-nimitta mAnI, sAmagrIno bheda ghaTAvavo bilakula siddha nathI. A vize kahyuM che ke - "rUpa te je svabhAve rUpamAM upAdAnakAraNa bane, (1) te ja svabhAve jJAnamAM bane, ke (2) koI bIjA svabhAve ? (1) jo te svabhAve jJAnamAM nimitta bane, to jJAnanI bodharUpatA zI rIte yogya gaNAya ? (kAraNa ke te svabhAve utpanna thayeluM jema rUpa jaDa che, tema jJAna paNa jaDa bane) ane (2) jo bIjA svabhAvathI jJAnamAM nimitta bane, to - temAM judo svabhAva AvavAthI - rUpane balAt dvisvabhAvI mAnavo paDaze..." (zAstravArtAsamuccaya - sta, 4/79-80) bauddhaH to bhale ne eka ja rUpAdinA upAdAna-nimittarUpe judA judA svabhAva mAnavA paDe, 2-2. manuSTram | For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 531 anekAntajayapatAkA (tRtIya bhayajananasvabhAvAdubhayAdubhayaprasUteH, (193) tttthaatvklpnaayaastdvaicitryaapaadnenaache tyArathI ja svbhaavvaadinH| anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame ubhayoH-samagrayoriti sAmagrayupalakSaNam / kimityAha-tulyatApatteH kAraNAt tatkAryayorapi-rUpAlokAdirUpayostulyatA / kuta ityAha-sAmastyenobhayajananasvabhAvAt ubhayAt-ekasvabhAvAt samagrobhayAdubhayaprasUte:-ubhayabhAvAt / tttthaatvetyaadi| tasya-adhikRtasvabhAvadvayasya tathAtvakalpanAyAH-bhinnajAtIyobhayajananaikasvabhAvatvakalpanAyAH tadvaicitryApAdanena-adhikRtasvabhAva anekAMtarazmi paNa pachI to sAmagrIbheda ghaTaze ne? syAdvAdI are e rIte to rUpAdine anekasvabhAvI mAnavo paDaze, jyAre tame to tene ekAMta ekasvabhAvI mAno cho.. eTale tamArA mate to e (=rUpAdine aneka svabhAvI mAnavuM te) ghaNo moTo aparAdha kahevAya. bauddhaH (anyathA=) paNa upAdAna/nimittarUpe judA judA svabhAvo ja na mAnIe to? syAdvAdI : to to rUpa-AlokAdi samagra padArthomAM koI bheda ja nahIM rahe, arthAt te baMne samagra tulya mAnavA paDaze, kAraNa ke upAdAna/nimitta baMne svabhAvo eka ja hovAthI Aloka pratye jema Aloka upAdAna che, tema - rUpa bhale nimitta hoya, paNa nimittasvabhAva paNa upAdAnasvabhAva ja hovAthI Aloka pratye - rUpa paNa upAdAna banaze... te ja rIte rUpa pratye jema rUpa upAdAna che, tema - Aloka bhale nimitta hoya, paNa nimittasvabhAva paNa upAdAnasvabhAva ja hovAthI rUpa pratye - Aloka paNa upAdAna banaze... A rIte upAdAna-nimitta baMne svabhAva eka thavAthI to, rUpa-AlokamAM koI phera ja nahIM rahe, baMne tulya banaze ane tethI to te benuM rUpa-AlokarUpa kArya paNa tulya ja banaze... prazna : paNa kAraNa ? uttara : kAraNa ke te be kAryonI, je be kAraNothI utpatti thAya che, te be kAraNo saMpUrNapaNe kAryane utpanna karavAnA svabhAvavALA che... Azaya e ke, jema rUpa pratye rUpa-Aloka baMne upAdAna ane nimittarUpe kAraNa bane che, tema Aloka pratye paNa rUpa-Aloka baMne upAdAna ane nimittarUpe kAraNa bane che - Ama, kAraNasAmagrI to baMnenI samAna hovAthI, te baMne kAryo tulya ja banaze.. (193) bauddha paNa kAraNarUpa rUpa-AlokamAM eka evo svabhAve mAnI laIe, ke je svabhAvane kAraNe rUpa-AlokanI bhinnajAtIya (kaparaspara atulyarUpe) ja utpatti thAya... pachI to vAMdho nahIM ne ? upalakSaNathI e paNa samajI levuM ke, samagra ne sAmagrImAM paNa bheda nahIM rahe... & arthAta rUpa-Aloka baMne rUpa pratye upAdAna paNa che ane nimitta paNa che, kAraNa ke upAdAna-nimitta baMne svabhAva eka che... For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA yogAditi prapaJcitametadanyatra, naiha pratanyate / iti paramate sahakArArthAsiddherazobhanastadupanyAsa iti paricintyatAmetat // ( 194) bhinnavikalpasambhavAbhAvo'pi nyAyatastadavastha eva, tadanubhavasyAneka vyAkhyA dvayavaicitryApAdanena hetunA ayogAt / tathAhi - " nAcitrAt svabhAvadvayAccitradvayabhAva:, bhavannapi dvayabhAvo'citrAdekasvabhAvatayA tulya eva syAt" iti prapaJcitametadanyatra - anekAntasiddhau, neha pratanyate / iti-evaM ca paramate sahakArArthAsiddheH kAraNAt azobhanastadupanyAsaHsahakAryupanyAsa iMti paricintyatAmetat // I bhinnavikalpasambhavAbhAvo'pi nimittAntarAbhAvena pUrvokto nyAyataH tadavastha eva / * anekAMtarazmi syAdvAdI H A vAta paNa yukta nathI, kAraNa ke baMne kAryomAM judo judo svabhAva tyAre ja AvI zake, ke jyAre te baMnenAM kAraNomAM paNa vicitra svabhAva hoya... juo - kAraNarUpa rUpa-AlokanA acitra (judA nahIM paNa, saMmAna evA) be svabhAvathI, kAryarUpa rUpa-AlokanAM citra (-judA judA) svabhAva na thaI zake.. (arthAt acitrathI citra svabhAva na thaI zake.) 532 tenAthI kadAca be kArya thAya, to paNa te be kAryo ekasvabhAvI hoI tulya ja gaNAze, kAraNa ke te baMne kAryo acitrasvabhAvI kAraNathI janya che... <$0- eTale kAryonA citrasvabhAva mATe, kA2Nono paNa citrasvabhAva mAnavo ja rahyo, paNa tevuM to tame mAnatAM nathI. tethI baMne kArya ane kAraNane samAna mAnavAnI Apatti tadavastha ja raheze... A viSayano vistAra ame "anekAMtasiddhi" nAmanA graMthamAM karyo hovAthI, tyAMthI vigata jANI levI... ahIM vadhu vistArathI saryuM... sAra + niSkarSa H Ama, aneka dvArA eka kAryanI utpatti asaMbhavita hovAthI, sahakArano bIjo artha paNa ghaTato nathI... phalataH bauddhamate sahakArano artha ja siddha nathI, tethI tamAre sahakArIno upanyAsa karavo bilakula zobhana nathI... (arthAt Alayagata zakti te sahakArIrUpa anubhavanI apekSA rAkhI vikalpone utpanna kare, e vAta bilakula saMgata nathI.) eTale mAnasa ke Alayagata eke zakti dvArA vikalpanI utpatti mAnI zakAya nahIM. A rIte zaktinA baMne vikalpo pramANe, vikalpanI anutpatti batAvI... ema badhuM dhyAnathI samajavuM.. 2. 'tena' kRtyadhi -pAna: / 2. 'mAvo'mavannatti' kRti -pA: / rU. 'vaM pa60' kRti dda-pAi: / vaM vintya.' kRti -pATa: I 6. 'pUrvottanyAyata' rUti -pAi: / * bauddhamate vikalpanI anutpatti tadavastha (194) zakti sivAya bIjuM to koI evuM nimitta nathI, ke jenAthI vikalponI utpatti zakya For Personal & Private Use Only 4. 'ti Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH zaktisahakAritvavirodhAt, ekasvabhAvatvAt tasya cAnityAdyanyatamavikalpazaktisahakAritvatattvAt, anyathA tadekasvabhAvatvAsiddheH, ekAntaikasvabhAvatve ca kathamasya nityAdivikalpazaktisahakAribhAva iti cintyam / na hi nIlavijJAnajanmasahakArisvabhAvaM *vyAchA ph 533 < kuta ityAha-tadanubhavasya - prastutasvalakSaNAnubhavasya anekazaktisahakAritvavirodhAt / virodhazca ekasvabhAvatvAt / tasya ca - ekasya svabhAvasya anityAdyanyatamavikalpazaktisahakAritvatattvAt sahakAritvasvabhAvatvAt, anyathA - evamanabhyupagame tadekasvabhAvatvAsiddheH, tasya anubhavasyaikasvabhAvatvAsiddheH, citrazaktisahakAribhAvena / ekAntaikasvabhAvatve ca kathamasya anubhavasya nityAdivikalpazaktisahakAribhAva iti cintyam / naiva anityAdivikalpazaktiM vihAya sahakAribhAva ityarthaH / amumevArthaM nidarzanenAha na hItyAdinA / na .... anekAMtarazmi ... bane. phalataH anityAdi vibhinna vikalponI utpatti aghaTita ja hovAthI, pUrvokta doSa (=vikalpotpattino asaMbhava) tadavastha ja rahe... bauddha : judI judI zaktio, anubhavano sahakAra meLavI judA judA anityAdi vikalpo na banAve ? syAdvAdI : nA, kAraNa ke eka ja niraMza anubhava, aneka zaktiono sahakArI bane emAM spaSTa virodha che... (pUrve zakti ekasvabhAvI laIne doSa ApyA, have anubhava ekasvabhAvI laIne doSa Ape che...) bauddha : paNa emAM kAraNa ? syAdvAdI : kAraNa e ja ke, niraMza anubhavane tame ekAMta ekasvabhAvI mAno cho, eTale (1) anityavikalpajanaka zaktine sahakA2 ka2vAno svabhAva, (2) nityavikalpajanaka zaktine sahakAra karavAno svabhAva... ema judI judI zaktine AzrayIne judA judA sahakAra karavAnA svabhAvo mAnI zakAya nahIM, te badhAmAMthI koI eka ja svabhAva mAnavo paDe... dhAro ke tame anityavikalpajanaka zaktine sahakAra karavAno svabhAva mAno, to te anubhavamAM nityavikalpajanaka zaktine sahakAra karavAno svabhAva na manAya, nahIMtara - jo temAM bIjo svabhAva paNa mAnazo - to tenA aneka svabhAvo siddha thatAM, tenA ekAMta ekasvabhAvanI hAni thaze... ane jo tene ekAMta ekasvabhAvI ja mAnazo, to te anubhavamAM mAtra anityavikalpajanaka zaktine ja sahakAra karavAno svabhAva raheze, eTale to te anubhava mAtra anityavikalpazaktine ja sahakAra karaze, te sivAyanI bIjI zaktione nahIM.... 1. 'bhAvatvArT vA takSya' kRti -pAna: / For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 534 -7 nIlaM kadAcit rasAdivijJAnajanmasahakAritAM pratipadyate, tattattvavirodhAditi // (195) anena anekazaktisahakAryekasvabhAvatvakalpanA pratyuktA, anekagarbhasya tasyaikatvAyogAt, atiprasaGgAt, nibandhanavyavasthA'bhAvAt, vizvasyaikanibandhanatApatteH / - vyArahyA che ........................... yasmAnnIlavijJAnajanmasahakArisvabhAvaM nIlaM kadAcit rasAdivijJAnajanmasahakAritAM pratipadyate / kiM na pratipadyata ityAha-tattattvavirodhAt tasya-nIlasya nIlavijJAnajanmasahakArisvabhAvatvaM tattvaM tadvirodhAditi / / anenAnekazaktisahakAryekasvabhAvatvakalpanA pratyuktA / kathamityAha-anekagarbhasya tasya-adhikRtasvabhAvasya ekatvAyogAt / anekagarbhazcAnekazaktisahakAryekasvabhAva iti paribhAvanIyam, yoge'pyatiprasaGgAt sarvasya sarvasahakArikalpanayA / tatazca nibandhanavyavasthA'bhAvAt 'nedamasya kAraNam' iti / vyavasthA'bhAve ca vizvasyaikanibandhanatApatteH 'anekakArya - anekAMtarazmi .... jema nIla padArthano, nIlavijJAnanI utpattimAM ja sahakAra karavAno svabhAva hovAthI, te kadI rasavijJAnanI utpattimAM sahakAra na kare, nahIM to temAM nIlavijJAnajanakasahakArisvabhAva na rahe, tema anubhava paNa ekAMta ekasvabhAvI hoI mAtra anityavikalpazaktine ja sahakAra kare, nityavikalpazaktine nahIM... phalataH anubhavano sahakAra bIjI zaktione na maLavAthI, teo dvArA nityAdi vikalponI utpatti nahIM thaI zake. ' (195) bauddhaH anubhavano eka evo svabhAva mAnIe ke je svabhAvane AzrayIne te dareka zaktione sahakAra kare... pachI to vAMdho nahIM ne? syAdAdIH paNa uparokta kathanathI, tamArI A vAta paNa ayukta Thare che, kAraNa ke tevuM mAnavAmAM tenA svabhAvanuM ekAMta ekatva nahIM rahe... Azaya e ke, je svabhAva aneka zaktine sahakAra kare, te svabhAva ekAMta ekarUpa na ja hoI zake, arthAt anekazaktisahakArIsvabhAva anekarUpa=citrarUpa ja hoya... kadAca te anubhavano, anekazaktine sahakAra karavAno koI eka svabhAva mAnazo, to to atiprasaMga e Avaze ke, saMpUrNa vizva ekakAraNamUlaka ja thaI jatAM "A AnuM kAraNa che" evI kAraNavyavasthA ja asiddha thaze... bhAva e ke, jema tame kaho cho ke "te anubhavano anekazaktine sahakAra karavAno ekasvabhAva che' - tema koI ema paNa kaheze ke - "koI eka kAraNano ja aneka kAryane utpanna - 1. 'nivazvanApa:' rUti va-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 535 anekAntajayapatAkA (tRtI: iti 'svalakSaNadarzanAhitavAsanAkRtaviplavarUpA sarva eva vikalpAH' iti vcnmaatrmeva che (196) tatpratibaddhajanmatvAsiddhezca / tathAhi-kasteSAM vastunA pratibandha iti vAcyam / na tAdAtmyam, taddezAdibhedAt anabhyupagamAcca / na tadutpattiH, tadasarUpatvAt - vyArA ... .......... karaNaikasvabhAvatvAdekasya' ityapi vaktuM zakyatvAt / ityanantaroditA kalpanA pratyukteti kriyAyogaH / iti-evaM 'svalakSaNadarzanAhitavAsanAkRtaviplavarUpAH sarva eva vikalpAH' iti vacanamAtrameva, abhipretArthazUnyatvAditi garbhaH // ihaivopapattyantaramAha-tatpratibaddhajanmatvAsiddhezca-vastupratibaddhajanmatvAsiddhezca, vikalpAnAmiti prakramaH / tathAhItyupapradarzane / kasteSAm-adhikRtavikalpAnAM vastunA saha pratibandha iti vAcyam / na tAdAtmyaM pratibandhaH, taddezAdibhedAt-vastudezAdibhedAt / 'Adi'zabdAt anekAMtarazmi ... karavAno ekasvabhAva che" - ane AvuM siddha thavAthI to, vizvanA tamAma padArtho te eka kAraNathI ja thaI jaze, te sivAya bIjA koI kAraNanI jarUra ja nahIM rahe... eTale to "ghaTanuM kAraNa mATI, paTanuM kAraNa taMtu, vRkSanuM kAraNa bIja" e badhI kAraNavyavasthAo vilupta thaI jaze. niSkarSa tethI anubhavano anekazaktine sahakAra karavAno ekasvabhAva paNa mAnI zakAya nahIM. phalataH te zaktio dvArA vikalpanI utpatti aghaTita ja raheze... tethI tame je kahyuM hatuM ke - "svalakSaNadarzanathI Ahita evI vAsanA dvArA karAyelA viplavarUpa ja badhA vikalpo che" - te kathana paNa mAtra bolavA pUratuM sAbita thAya che... bAkI kharekhara to pUrvokta rIte, svalakSaNadarzana dvArA vAsanA-zaktimAM AdhAna (=atizayanuM AdhAna-sahakArIbhAva), vAsanA dvArA vikalponI utpatti vigere kazuM ja ghaTatuM nathI. ne vikalpotpattinI vastumUlatAno nirAsa - ' (196) vaLI, tame je kahyuM hatuM ke - "nitya-anityAdi dareka vikalponI utpatti vastumUlaka che, arthAt vastuthI ja teonI utpatti thAya che... - te vAta paNa siddha nathI. te A rIte - pahelA to e kaho ke, vastu ane vikalpano kayo pratibaMdha-saMbaMdha che, (1) tAdAbhya, ke (2) tadutpatti? (1) tAdAmya to na mAnI zakAya, kAraNa ke vikalpa ane vastumAM dezAdino bheda che. juo - vikalpa e aMdara rahe che, jyAre vastu bahAra rahe che... je kALe vikalpa utpanna thAya, te kALe to vastu naSTa thaiI jAya che... vikalpano svabhAva cetanarUpa che, jayAre vastuno svabhAva to jaDarUpa che. - prathamakSaNe vastu, dvitIyakSaNe nirvikalpa ane tRtIyakSaNe vikalpa... phalataH vikalpakALe vastuno nAza spaSTa ja che... 2. draSTacuM 602tAM pRSTha 2. 'tadezamerA' rUti 5-pa4i: rU. 9catAM 102tamaM pRSTha 7 For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 536 tadanantarAbhAvAcca / (197) pAramparyeNa tattadutpattiriti cet, na, vihitottaratvAt, tattadbhAve'pi tannimittatvAvizeSAt nityAdivikalpebhyo'pi tanizcitisiddheH vastuna - cahyA che. ........ * kAlasvabhAvAdigrahaH / anabhyupagamAcca / na hi pareNApi vastuvikalpayostAdAtmyamabhyupagamyate / na tadutpattiH pratibandhaH, vikalpAnAM vastunA / kuta ityAha-tadasarUpatvAt-vastvasarUpatvAd vikalpAnAm / upapattyantaramAha-tadanantarAbhAvAcca-vastvanantarAbhAvAcca kAraNAditi / pAramparyeNa-svalakSaNajJAnavyavadhAnena tattadutpattiH tasmAt-vastuno vikalpotpattiH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, vihitottaratvAt paradarzane nimittAntarAbhAvena vihitottarametat 'kathaM vA nirvikalpakatvenAbhinnAd bhinnavikalpasambhavaH' ityAdinA granthena / itazcaitanna-tattadbhAve'pi-vastuno vikalpabhAve'pi tannimittatvAvizeSAt-vastunimittatvAvizeSAt nityAdivikalpebhyo'pi sakAzAt tannizcitisiddheH-vastunizcitisiddheH kAraNAt / kimityAha anekAMtarazmi Ama, deza-kALAdino bheda hovAthI, te benuM tAdAtma mAnI zakAya nahIM ane kharekhara to tame paNa te benuM tAdAbhya mAnatAM nathI... (2) tadutpatti paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke jo vastuthI vikalpanI utpatti thatI hota, to vikalpamAM vastunAM svarUpa-AkAra dekhAvA joIe... paNa dekhAto to nathI, to pachI vikalpanI utpatti vastuthI zI rIte manAya ? vaLI, vastuthI ja utpatti thatI hota, to vastunI anaMtarakSaNe ja tenI utpatti thaI jAta, je thatI nathI... (pahelA vastu, pachI nirvikalpa, te pachI vikalpa.. evuM bauddho mAne che.) eTale tadutpatti paNa na mAnI zakAya... (197) bauddhaH vastuthI nirvikalpa ane nirvikalpathI savikalpa - Ama, vikalpanI utpatti paraMparAe to vastumUlaka ja thaI ne? (e rIte tadutpatti saMbaMdha che.) syAdvAdIH Ano uttara paNa ame ApI ja dIdho che, arthAt "nirvikalpa jevA ja mAnasajJAnathI, vijAtIya vibhinna vikalponI utpatti zI rIte thaI zake ? Alayagata zaktithI paNa nahIM... ItyAdi - graMthathI ame badhuM spaSTa jaNAvyuM che ke, tamArA mate evuM koI nimitta ja ghaTatuM nathI, ke jenA AdhAre vikalpanI utpatti saMbhavita bane... mATe paraMparAe paNa tadutpatti aghaTita ja che... | 'tugatu TurnaH nyAyathI kadAca vastuthI vikalpanI utpatti mAnI lezo, to paNa moTI Apatti e Avaze ke, nityAdi vikalpothI paNa vastuno nizcaya siddha thaze, kAraNa ke vastumUlaka hovAthI, * bauddho vikalpAMza sAmAnyAkAra mAne che, svalakSaNAkAra nahIM... 2. 'dhAnane' rUti -pAd:. 2. draSTacuM pa2tama pRSTham | rU. 'rUtyAnzina' rUti 3-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 537 anekAntajayapatAkA (tRtIya stathAtvaprasaGgAt, anekAntApatteriti / (198) na ca na nityAdivikalpAnAmapi tatpratibandhaH, teSAmapi tadbhedaprasavAbhyupagamAt, 'nAnyeSAm, tadbhedaprasave satyapi' ityAdhupanyAsAt / tadbhedaprasavazcArthabhedAdutpAdaH / sa cAnityAdivikalpAnAmivAmISAM tata iti tat kathaM na tebhyastannizcitiH ? // vyA vastunastathAtvaprasaGgAt-nityatvAdiprasaGgAt anekAntApatteriti, na naitadevamiti kriyA / na cetyAdi / na ca na nityAdivikalpAnAmapi tatpratibandhaH-vastupratibandhaH, kintu pratibandha eva / kuta ityAha-teSAmapi-nityAdivikalpAnAM tadbhedaprasavAbhyupagamAt-vastubhedaprasavAbhyupagamAt / abhyupagamazca 'nAnyeSAM tadbhedaprasave satyapi' ityAdhupanyAsAt prAk / tadbhedaprasavazca kaH? ucyate-arthabhedAdutpAdaH, svalakSaNAdityarthaH / sa cetyAdi / sa ca anityAdivikalpAnAmivAmISAM-nityAdivikalpAnAM tata iti-vastunaH tat-tasmAt kathaM na tebhyaHnityAdivikalpebhyaH tanizcitiH-vastunizcitiriti ? / / * anekAMtarazmi che kAMtarazmi ka jema anityAdivikalpothI vastuno nizcaya thAya, tema nityAdivikalpothI paNa vastuno nizcaya thaze. (vastumUlaka to teo paNa che ja..) bauddha to bhale ne nityAdivikalpothI paNa vastunizcaya thAya?" syAdvAdI: are ! to to eka ja vastuno nityAdivikalpothI nityarUpe ane anityAdivikalpothI anityarUpe - ema nityAnityarUpe nizcaya thaze ane tethI to anekAMtavAdanI Apatti Avaze ! je tamane bilakula ISTa nathI, eTale vastu dvArA koIpaNa vikalpanI utpatti mAnI zakAya nahIM.... (198) bauddha : mAtra anityAdivikalpo ja vastupratibaddha che, nityAdivikalpo nahIM.. eTale nityAdi vikalpothI vastuno nizcaya thaI zakaze nahIM... syAdvAdI: are ! bhUlI gayA ! tame to nityAdivikalponI utpatti paNa vastumUlaka mAnI che. juo, pUrvapakSamAM tame ja kahyuM hatuM ke "vastu vize nityAdivikalpone avisaMvAda nathI, kAraNa ke teo, vastubhedathI janya hovA chatAM paNa, yathArdaSTano parityAga karI.." - te kathanamAM "vastubhedathI janya' no artha e ja ke, vastuthI vikalpanI utpatti thavI... e rIte vastuthI utpatti to, anityavikalpanI jema nityavikalpanI paNa thAya che ja... to pachI teothI paNa vastuno nizcaya kema na thAya ? * nityAdivikalpothI nizcaya thAya to vastune nitya mAnavI paDe, je bauddha mATe ghaNI moTI Apatti che... te dUra karavA ja bauddha tarko Ape che, jenuM graMthakArazrI nirAkaraNa karI rahyA che... 2. 'sa venityA' kRti -paDhi: rU. 102tama pRSTham | 4. 'sa verityAdri 2. draSTaa 102tama pRSTham ! vitpanA' rUti Tu-pa4i: I For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA ( 199 ) nanUktamatraM-'yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajya kiJcitsAmAnyagrahaNena vizeSAntarasamAropAt' iti, uktamidam, ayuktaM tUktam, itaratrApyuktanyAyatulyatvAt, 'anityAdivikalpAnAmapi nityAdirUpayathAdRSTavizeSanizcayaparityAgenAvasthAbhedagrahaNato vizeSAntarasamAropeNa pravRtteH' ityapi vaktuM zakyatvAt / ( 200 ) nityasya bhedAbheda * vyAkhyA Aha-nanUktamatra prok-'yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajya kiJcit sAmAnyagrahaNena vizeSAntarasamAropAt' na tebhyastannizcitiriti / etadAzaGkyAha-uktamidam ayuktaM tUktam / kathamityAha-itaratrApi, prakramAd vastvanityatvAdau, uktanyAyatulyatvAt yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajyetyAdiH ukto nyAyaH, asya tulyatvAt / tulyatvamevAha anityAdivikalpAnAmapItyAdinA / tatra 'yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajya' ityAdi bhaGgayantareNa adhikRtapakSavipakSe yojayati-anityAdivikalpAnAmapIti / na kevalaM nityAdivikalpAnAm, nityAdirUpa - yathAdRSTavizeSanizcayaparityAgena nityAdirUpasya yathAdRSTavizeSo nityAdirUpa eva tannizcayaparityAgena / parityAgazca avasthAbhedagrahaNataH - avasthAbhedagrahaNAt kAraNAd vizeSAntarasamAropeNa-bhedaisamAropeNa pravRtteH anityAdivikalpAnAmapi ityapi - evamapi vaktuM zakyatvAt, ... aneDAMtarazmi * pUrvapakSagata bauddhamaMtavyano nirAsa (189) jauddha : are ! vastuno nizcaya nityAddivispothI prema na thAya ? se vAta to ame pahelA ja kahI hatI ke - "nityAdi vikalpo, yathArdaSTa (anityAdirUpe jovAyela) padArthanA vizeSanuM anusaraNa choDIne pUrvAparakSaNIya padArthonI sAmyatAne laIne svalakSaNamAM avidyamAna paNa sAmAnyAkArano adhyAropa karatA hovAthI, teono vastu vize avisaMvAda nathI... eTale ja teo dvArA vastuno nizcaya thato nathI..." 538 - syAdvAdI : A badhuM tame pahelA kahyuM hatuM, paNa te ayukta kahyuM hatuM, kAraNa ke tevuM kathana to anityAdi vikalpa aMge paNa zakya ja che. te A rIte - jema tame nityavAdIne kahyuM, tema nityavAdI paNa kaheze ke - "kharekhara to nityAdivikalpothI ja vastuno nizcaya thAya che, anityAdivikalpothI nahIM... kAraNa ke anityAdivikalpo to yathAdaSTa (=nityarUpe jovAyela) padArthanA vizeSanuM anusaraNa choDIne, vastunI judI judI avasthAone laIne - je avasthAo yadyapi eka ja vastunI hovA chatAM - te vikalpo vastumAM avidyamAna paNa vizeSAMtarano (=bhedano) samAropa karI vastu vize pravarte che... eTale padArthano yathAdaSTa nizcaya to nityAdivikalpathI 1. 501-502tame pRSThe 2. 501-502tame pRSThe / D- pratAnusAreNa zuddhapAThasthApanA / 3. pUrvamudrite tu 'abhedasamA0' ityazuddhapAThaH, atra tu / For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 539 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH vikalpadvAreNAvasthAbheda evAyukta iti cet, na, tatastadbhedAbhedavikalpApravRtteH, avasthAnAmutprekSitatvAt tathAtattvAnAmapi samacitranimnonnatasamAropavat tathAsamAropahetutvA vyAdhyiA nAtra jihvAntare DoGgaraH / nityasyetyAdi / nityasya vastuno bhedAbhedavikalpadvAreNa, etanmukhenetyarthaH, avasthAbheda evAyuktaH-aghaTamAnakaH / tathAhi-tAstato bhedena vA syurabhedena vA / bhede asya tA iti kaH sambandhaH ? abhede'vasthAtaivAsau avasthA vA iti nityasyAvasthAbhedAbhAvaH / iti cet, etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevaM tataH-nityAd vastunaH tadbhedAbhedavikalpApravRtteH tAsAm-avasthAnAM bhedAbhedavikalpApravRtteH / apravRttizca avasthAnAmutprekSitatvAt, avastutvAdityarthaH, tathAtattvAnAmapi-utprekSitatadbhAvAnAmapi, avasthAnA - anekAMtarazmi .... ja thAya che, anityAdivikalpothI nahIM." - AvuM kathana to nityavAdI paNa karI zake che, ema bolavA jatAM tenI jIbha vacce kaMI AvI javAnuM nathI. (200) bauddhaH paNa nityavAdI AvuM kahe, to tenA nirAkaraNa mATe amArI pAse sacoTa tarka che... syAdvAdI: bolo kayo tarka ? bauddhaH nityavAdI kahe che ke "nityapadArtha bhinna-bhinna avasthAthI judo che, eTale ja to avasthAo badalAtA paNa nityapadArtha tadavastha ja rahe che" - paNa A ja vAta ayukta che, kAraNa ke tevI koI judI judI avasthAo ja vikalpothI ghaTatI nathI. te A rIte - te avasthAo nityapadArthathI (1) bhinna che, ke (2) abhinna ? (1) jo bhinna hoya, to "A avasthAo A padArthanI che" - ema avasthA ane padArthano viMdhya-himAlayanI jema saMbaMdha ja nahIM ghaTe, ane (2) jo abhinna hoya, to - te baMne eka thaI jatAM - bemAMthI koI ekanuM ja astitva raheze, kAMto avasthAtA (=padArtha) athavA to avasthAo... A rIte avasthAo jana ghaTavAthI, nitya padArthanI judI judI avasthAo bilakula siddha nathI... nityavAdIH tamArI A vAta yogya nathI, kAraNa ke tame je vikalpo karyA ke - "nityapadArthathI avasthAno bheda che ke abheda" - te vikalponI avasthA aMge pravRtti ja nathI. bauddha : temAM kAraNa ? nityavAdIH kAraNa e ja ke te avasthAo, buddhithI mAtra unmekSita-kalpita che, arthAt asat che... ane AvA zazaviSANa jevI avasthAo vize, zuM bhedabhedanA vikalpo ghaTe ? 2. 'menTe besTa tA:' ta -pati:, Tu-pIstu "meTuM tarNa tA' tA 2. 'jhamenAvasthAnaivAsI' rUti - pad: I For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA virodhaH, AntaradoSasAmarthyAt tasya cAsaddarzanavAsanArUpatvAt, nityapramAturapi tatsvabhAvatvato'nityasyAbhedavAsanAvat tathAvAsanopapatteH / iti itaratrApyuktanyAyatulyatvamiti // *vyAbA miti prakramaH / samacitranimnonnatasamAropavaditi nidarzanam / samacitre nimnonnatasamAropa iti vigrahaH, tadvat / tathAsamAropaH-bhedasamAropastaddhetutvAvirodhaH tathAtattvAnAmapyavasthAnAmiti / kuta ityAha-AntaradoSasAmarthyAt kAraNAt tasya ca - AntaradoSasya asaddarzanavAsanArUpatvAt asaddarzanavAsanA-anityAdidarzanavAsanA tadrUpatvAt, nityapramAturapi tatsvabhAvatvataHasaddarzanavAsanAsvabhAvatvena anityasya pramAturabhedavAsanAvaditi nidarzanam, 'ttsvbhaavtvata:' rUti yogyate, tathAvAsanopapatte:-mevaprAreLa vAsanopapatteH kRti-vRmitatrApi* anekAMtarazmi 540 -> bauddha : avasthAo je spaSTa judI judI dekhAya che, te asat zI rIte manAya ? athavA asat evI avasthAthI, bhedano samAropa zI rIte thAya ? nityavAdI : juo bhAI ! samAna (=sapATa) citramAM amuka padArtho uMcA ane amuka padArtho nIcA hoya evuM che ? nathI ja, to paNa jema nimna-unnatatA dekhAya che... (arthAt amuka padArtho uMcA ane amuka padArtho nIcA hoya evuM dekhAya che...) tema avasthAo bhale utprekSita-asat hoya, to paNa AMtaradoSanA kAraNe asat paNa avasthAo dvArA bhedano samA2opa thavAmAM koI virodha nathI... arthAt "avasthAo judI judI che' evo samAropa paNa saMgata ja che... bauddha : te 'AMtaradoSa' kayo ? nityavAdI H aMsadarzananI (=anityAdidarzananI) vAsanA e ja AMtaradoSa che... Azaya e ke, bauddhAdinA vacananA je saMskAra paDyA che, te saMskAra-vAsanA ja doSarUpa che ane te doSane kAraNe ja, ekAMta sthira padArthamAM paNa judI judI avasthAnuM bhAna thAya che... bauddha : paNa AvA doSathI, zuM Avo samAropa thAya ? nityavAdI : hA, kema nahIM ? tame ja to kahetAM hatAM ke - "padArtha to anitya ja che ane te anitya padArthane jonAra pramAtAne paNa, asadarzanathI (=nityAdidarzanathI) thayela vAsanAne kAraNe, paraspara visadeza ane kSaNika paNa pUrvApara padArthomAM abhedanI vAsanA thAya che" - to AvuM kathana to bhedasamAropa aMge paNa zakya che ke - "padArtha to nitya ja che ane te nitya padArthane jonAra pramAtAne paNa, asadarzanathI (=anityAdidarzanathI) thayela vAsanAne kAraNe, nitya paNa padArthamAM anityanI=bhedanI=judI judI avasthAnI vAsanA thAya che." ane e rIte to, nityAdivikalpo ja vastu vize avisaMvAdI jAhera thAya che... have jo tame For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH ___(201) kiJca yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajya' ityatra 'tathAdRSTo nAnyathA' ityatra na pramANam / pratyakSamevAtra pramANamiti cet, na tat kasyacinnizcAyakam, tathyamapi gRhNAti na tannizcayena / kiM tarhi ? tatpratibhAsena / sa caivambhUta eva, nAnyatheti Rte atIndriyArtha >> vyArahyA vastvanityatvAdau uktanyAyatulyatvamiti nigamananidarzanametat // ihaiva dUSaNAntaramAha kiJcetyAdinA / kiJca yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajyetyatra tathAdRSTo'nityAdirUpatvena nAnyathA-na nityAdirUpatvena ityatra na pramANaM-nAsmin viSaye pratyakSaM pravartate, nApyanumAnamityarthaH / pratyakSamevAtra-tathAdRSTa iti viSaye pramANam / iti cet, etadAzaGkyAha-na tadityAdi / na tat-pratyakSaM kasyacid vastuno nizcAyakaM tathyamapi arthavizeSaM gRhNAti nai tannizcayena-evametadityevaMrUpeNa / kiM tarhi ? tatpratibhAsena-tadAkAreNa, anekAMtarazmi che evo tarka Apo ke, nityAdivikalpo to vastusaMvAdI nathI, to e tarka to anityAdivikalpa aMge paNa samAna che... sAraH vastuthI to nitya-anitya baMne vikalpo thAya che, eTale anityanI jema nityavikalpathI paNa vastuno nizcaya thaya ja... (201) bIjI vAta, tame je kahyuM hatuM ke "je rUpe=anityarUpe padArtha jovAyo hato, te anityarUpa vizeSanuM anusaraNa choDIne... nityAdi vikalpo sAmAnyAkArano Aropa kare che." - te aMge ame pUchIe chIe ke, "padArtho te rUpe=anityarUpe ja jovAyA che, anyathA=nityarUpe nahIM..." evuM tame zI rIte kahI zako? Azaya e ke, padArthanuM darzana anityarUpe ja thAya che, nityarUpe nahIM - evuM kahevAmAM (1) pratyakSa, ke (2) anumAna koI pramANa nathI... bauddhaH (1) e vAtamAM pratyakSa ja pramANa che. syAdvAdIH nA, evuM nathI, kAraNa ke pratyakSa to nirvikalpa=vicArazUnya hoI, te to koIno paNa nirNaya karanAra nathI... hA ! te vAstavika padArthane jarUra grahaNa kare che, paNa nizcayapUrvaka nahIM... (arthAt "A padArtha Avo ja che' - ema nizcayapUrvaka vastunuM grahaNa na kare...) bauddha H to te kaI rIte vastunuM grahaNa kare ? syAdvAdIH mAtra temAM AvelA grAhyanA AkAre ja, te vastunuM grahaNa kare che.. ja nityavikalpathI vastuno nizcaya na thAya e mATe tame je tarka (=AthAkUvizeSanArAM parityajya cityAgrahona vizeSAntarasamAropata) Apo cho, te tarkano graMthakArazrI have zabdazaH nirAsa karaze... 2. 'vastunatyasvAlI' ta Tu-pATha: . 2. 'nnityAdri' ti va-pAd: I rU. 'tatra nizamena' ti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:). vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 542 darzitAmatizayazraddhAM vA na vinizcayopAyaH / (202) na tadeva, sampramugdhamUkakalpatvAt / nAnumAnam, tathAvidhaliGgAsiddheH, na cAnyat, anabhyupagamAt, anityatAdirUpasyaiva - vyArA ... grAhyAkAreNetyarthaH / sa cetyAdi / sa ca-pratibhAsa evambhUta eva-anityAdirUpa eva, nAnyatheti na nityAdirUpa iti-evaM Rte-vinA atIndriyArthadarzitAM atizayazraddhAM vA vicAranirapekSAM na vinizcayopAyaH / na tadeva-pratyakSaM vinizcayopAyaH / kuta ityAha-sampramugdhamUkakalpatvAt tasya / sampramugdho hi mUkaH svapratibhAsamapi na vinizcinotIti laukikametat, ato'tra na pratyakSameva pramANamiti / anumAnaM tarhi bhaviSyatItyAzaGkAnirAsAyAha-nAnumAnam, atra pramANamiti prakramaH / kuta ityAha-tathAvidhaliGgAsiddheH-sa evambhUta evetyAdyarthAvinAbhUtaliGgAsiddheH / na cAnyat, atra mAnamiti prakramaH / kuta ityAha-anabhyupagamAt anyasya mAnasya / anekAMtarazmi bauddha : paNa jJAnamAM Avelo grAhyapratibhAsa=grAhyapadArthano AkAra zuM anitya nahIM hoya? syAdvAdI: juo bhAI, evo nizcaya, atIndriyapadArthane dekhanAra vyakti ke atizayazraddhA vinA ApaNe karI zakIe nahIM. bhAva e ke, "grAhyAkAra anitya ja che, nitya nahIM - evuM jJAna sarvajJa vinA koIne thaI zake nahIM athavA to vicAra-vimarza karyA vinA mAtra zraddhA rAkhIne ja tevuM mAnI levuM paDe... paNa AvI zraddhA-mAtrathI koI tattvavyavasthA na thAya... eTale grAhyAkAranI anityatAno nizcaya karanAra koI ja nathI. (202) bauddha : zuM pratyakSa pote ja nizcaya na karI zake, ke A grAhyAkAra anitya che ? syAdvAdI : are ! pratyakSa to bicAro mUMjhAyelo mUMgo che... ane e lokaprasiddha vAta che ke, mUMjhAyelo evo mUMgo kharekhara to potAnA AkArano paNa nizcaya na karI zake, to te grAhyAkArano nizcaya zI rIte karI zakavAno? (Azaya e ke, mANasane potAne je dekhAyuM hoya teno nizcaya bIjAne pUchIne karI zake (badhAne ekasarakhuM dekhAtuM hoya to nizcaya thAya) paNa mUMgo mANasa koIne pUchI zakato na hovAthI nizcaya karI zake nahIM, tema pratyakSa, potAne thayelA pratibhAsano nizcaya zI rIte kare ?) eTale padArtha anityarUpe ja jovAyo che - e vAtamAM pratyakSa to pramANa na ja bane... bauddha : (2) to anumAna pramANa bane. syAdAdIH nA, kAraNa ke e vAtane siddha karanAra avinAbhAvI evo koI ja hetu siddha nathI. eTale anityarUpe padArthanuM darzana anumAnathI paNa siddha nathI... ane pratyakSa/anumAna sivAya bIjuM paNa koI pramANa nathI, kAraNa ke bIjA pramANane tame svIkAryuM ja nathI.... phalataH siddha thAya che ke, te vAtamAM ( padArtha anitya hovAmAM koI ja pramANa nathI... 2. "vA na vina' kRti -paTi: I. For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH vastuni bidyamAnatvAt sa evambhUto nAnyatheti cet ? kutastatrAsyaiva vidyamAnatAsiddhiriti vAcyam / ( 203) tattathApratyakSapratibhAsAdeveti cet, so'yamitaretarAzrayadoSo'nivAritaprasaraH / kathaM vA tattatpratibhAsatve tannIlatvAdivat tadanizcayaH ? kiJcitsAmAnyagrahaNena vizeSAntarasamAropAditi cet, kimatyantabhedinAM sAmAnyam ? sadRzA ....... vyAkhyA * anityatvAdirUpasyaiva vastuni rUpAdau vidyamAnatvAt kAraNAt / saH-tatpratibhAsa evambhUtaHanityAdirUpa eva, nAnyatheti na nityAdirUpaH / iti cet, etadAzaGkyAha-kutastatra-vastuni asyaiva-anityatvAdirUpasyaiva vidyamAnatAsiddhiriti-etad vAcyam / tattathetyAdi / tasminvastuni tathA-anityAdirUpatayA pratyakSapratibhAsaH-pratyakSAkArastattathApratyakSapratibhAsaH tasmAdeveti cet, tatrAsyaiva vidyamAnatAsiddhiriti / etadAzaGkyAha-so'yamitaretarAzrayadoSo'nivAritaprasaraH / tathAhi-anityatvAdirUpatA vastunaH pratyakSapratibhAsabalena so'pi tathA vastuno'nityatvAdirUpatayetItaretarAzrayadoSaH / kathaM vetyAdi / kathaM vA tasya-pratyakSasya tatpratibhAsatve, prakramAdanityatvAdyAkAratve, tannIlatvAdivat tasya-vastuno nIlatvAdivaditi nidarzanaM vyatirekeNa, tadanizcayaH-anityatvAdyarthAnizcayaH / kiJcitsAmAnyagrahaNena, ... manetirazmi bauddha paNa vastumAM anityAdi AkAra ja vidyamAna che. eTale jJAnamAM Avato grAhyAkAravastuno AkAra paNa anitya ja hovAno ne? syAdvAdI are ! pahelA e to kaho ke, vastumAM mAtra anityAdi AkAra ja che - evuM tame zI rIte siddha karyuM? __(203) paudha : humo, pratyakSano maa|2 anityA3pe 4 hepAya che... ve hI vastumA anityAdi AkAra na hoya, to tevo AkAra pratyakSamAM paNa kema bhAse? (eTale mAnavuM ja rahyuM ke, vastumA 59 anityAhi 2 4 27do cha...) syAdvAdIH are ! AvuM kahevAthI to itaretarAzraya doSa anivAritapaNe Avaze. te A rIte + vastu bhanityAhi35 bha? to tevo (anityA35) pratyakSapratimAsa thAya cha mATe... ane tevo pratyakSapratibhAsa kema? to ke vastu anityAdirUpa che mATe... - A rIte ekabIjAnI siddhi mATe ekabIjAnI apekSA hovAthI itaretarAzraya doSa spaSTa ja che. bIjI vAta, vastunuM pratyakSa jo anityAdi AkAre ja thatuM hoya, to pratyakSa, jema vastunI nIlatAdino nizcaya kare che, tema anityatAdino nizcaya paNa kema na kare ? bauddha : te vyaktine te padArtha aMge koIka sAmAnyanuM grahaNa thAya che, arthAt svalakSaNathI ........... 1. "sa pratibhAsa' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 544 parAparotpattiriti cet, pratiniyataikagrAhijJAnatattvavAde kuto'syAH khlvvgmH?| (204) na hi kathaJcidekasyAnekagrAhiNo vijJAnasyAbhAve kenacit sadRzaH ayamiti bhavati, atiprasaGgAt, rUpagrahaNasyApi rasagrahaNasadRzatApatteH / evaM ca vyavasthAnupapattiH / .............. vyAkhyA ........ aparasadAdigrahaNenetyarthaH, vizeSAntarasamAropAt-sarvasadAdisamAropAditi cet tadanityatvAdyanizcayaH / etadAzaGkyAha-kimatyantabhedinAM sAmAnyam ? vastUnAmiti prakramaH / sadRzAparAparotpattiriti cet, prastutasAmAnyam / etadAzaGkyAha-pratiniyataikagrAhijJAnatattvavAde kSaNikatvena kuto'syA:-sadRzAparAparotpatteH khalvavagamaH ? naivetyarthaH / etadeva bhAvayati na hItyAdinA / na hi kathaJcidekasyAnekagrAhiNo vijJAnasyAbhAve anvayina ityarthaH, kenacit sadRzo'yaM, prakramAd bhAva iti bhavati / kiM na bhavatItyAha-atiprasaGgAt / enamevAha * manetirazmi ... atirikta evA sattAdi sAmAnyano vikalpa thAya che... (Azaya e ke, pUrvAparakSaNIya dareka padArthamAM "bhA sat cha - sA sat cha" - mevo samAnapo mo5 thAya che...) bhane bheTale 4 te sakSamai vizeSAMtarano (=avidyamAna paNa sattvAdi sAmAnyAkArano) samAropa thavAthI, teono anityatAdi 3pe nizcaya yato nathI... syAdvAdI tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke pahelA to tame e kaho ke, jo pUrvAparakSaNIya padArtha atyaMtabhinna hoya, to teomAM "samAnatA' zI rIte ghaTe? bauddhaH sarakhe-sarakhI uttarottara kSaNanI utpatti thavI e ja to pUrvAparaphaNIya padArthonI samAnatA cha... syAdAdIH are ! tame to pratiniyata koI eka padArthane ja grahaNa karanAruM jJAna mAno cho, to pachI uttarottara AvanArI kSaNo sarakhI che, evuM jJAna zI rIte thAya? . (204) Azaya e ke, aneka kSaNone grahaNa karanAra jo koI jJAna hoya, to te jJAna dvArA jANI paNa zakAya, ke A badhI kSaNo paraspara sarakhI utpanna thAya che... paNa tevuM koI jJAna to tame mAnatA nathI... (to te kSone adde| yAvinA tesonI samAnatA zI.rIta upAya ?) ................. vivaraNam ... ___106. aparasadAdigrahaNeneti / aparasya-svalakSaNavyatiriktasya sadAde:-sattvAde: sAmAnyasya grahaNaMvikalpanaM tena // . .. 107. sarvasadAdisamAropAditi / sarvaM sat ityAdinollekhana samAropo'vidyamAnasya sattvAde: sAmAnyasya vikalpena yojanA tasmAt / / ....... .......................... 1. 'kathaM caikasyA0' iti k-paatthH| 2. sarvatra sadAdi0' iti Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH . na rUpajJAnaM rasajJAnopAdAnam, ato'yamadoSa iti cet, na na bhavati, kvacit tathAbhAvopapatteH, rUpajJAnasamanantarabhAvino rasajJAnasya tadanupAdAnatve anupAdAnatvaprasaGgAt / kiM cAhyA .............. rUpagrahaNasyApi rasagrahaNasadRzatApatteH tena tadagrahaNAvizeSAditi bhAvaH / evaM ca-atiprasaGge sati vyavasthAnupapattiH / na rUpajJAnaM rasajJAnopAdAnaM yathA rUpajJAnopAdAnameva, ato'yamatiprasaGgadoSo'doSaH / iti cet, etadAzaGkyAha-na na bhavati rUpajJAnaM rasajJAnopAdAnam, kintu bhavatyapi kvacit sAmAnyena tathAbhAvopapatteH-rUpajJAnasya rasajJAnopAdAnabhAvopapatteH / etadevAha-rUpajJAnasamanantarabhAvino rasajJAnasya tadanupAdAnatve-rUpajJAnAnupAdAnatve anupAdAnatvaprasaGgAt / na tadaparaM jJAnamupAdAnam, na ca na bhavati rUpajJAnAnantaraM rasajJAnamiti bhAva - anekAMtarazmi ... bauddha te kSaNonuM grahaNa na thavA chatAM paNa, teonI paraspara samAnatA mAnI laIe to? syAdvAdI : to to atiprasaMga e Avaze ke, rUpajJAnane paNa rasajJAna sarakhuM mAnavuM paDaze, kAraNa ke jema pUrvApara kSaNone grahaNa karyA vinA tenI samAnatA mAnI lIdhI, tema rUpajJAna-rasajJAnanI paNa samAnatA mAnI zakAze, pachI bhale ne te benI samAnatAnuM grahaNa karanAra koI jJAna na hoya. Ama, jagatamAM badhuM samAna thavAthI to koI tattvavyavasthA ja nahIM rahe... bauddha rUpajJAna te kadI rasajJAnanuM upAdAna nathI banatuM, ethI ja siddha thAya che ke, baMne videza che... bAkI jo baMne sarakhA hoya, to rUpajJAna tenuM upAdAna kema na bane? (arthAtu mATIthI ghaTanI jema, rUpajJAnathI, rasajJAnanI utpatti kema na thAya?) eTale pUrvokta atiprasaMga asaMgata ja che... syAdvAdIH are bauddha! rUpajJAna paNa rasajJAnanuM upAdAna na bane evuM nathI, kAraNa ke kyAMka vaLI tevuM (=rasajJAnanAM upAdAna tarIke rUpajJAnanuM hovuM) paNa saMgata ja che. bauddhaH pahelA batAvo ke, evuM kyAM bane che? syAdvAdIH juo - rUpajJAnavALA vyaktine pachI tarata ja rasajJAna thayuM.. dhAro ke pAMcamI kSaNe rUpajJAna ane chaThThI kSaNe rasajJAna - have ahIM thanAra rasajJAnanuM upAdAna kAraNa koNa ? to kahevuM ja paDaze ke, pUrvakSaNamAM raheluM rUpajJAna... kAraNa ke pUrvekSaNamAM rUpajJAna sivAya bIjuM koI jJAna ja nathI, ke je tenuM upAdAna bane... have e vakhate jo rUpajJAnane paNa upAdAna na mAno, to to - bIjuM koI ja upAdAna na rahetAM - rasajJAnane upAdAnarahita=nirdetuka mAnavAnI Apatti Avaze... bIjI vAta, kadAca rUpajJAna rasajJAnarUpe na pariNamatuM hoya (rUpajJAna rasajJAnanuM upAdAna na banatuM hoya) to paNa zuM che? kAraNa ke tame, pUrvApara kSaNomAM anvaya ja mAnatA nathI. atyaMta asat 2. 'pAri0' rUti va-Tu-pATi: I 2. 'krizcita' ti -pAd: I rU. 'tavA para' rUti -Tu-pATha:I For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 546 vA tattathAbhAvAbhAve'tyantAsata eva bhavataH asyopAdAnacintayA ? tattathAbhAve cAnivArito'nvayaH / (205) etena sadA sattvopalambhaH pratyuktaH, tattvatastasyApi sAdRzyanibandhanatvAt tasya coktavad grahaNAyogAt, AntaratadvikalpabIjasyApramANa ja vyAkyA .... nIyam / kiM vA tattathAbhAvAbhAve tasya-rUpajJAnasya tathA-rasajJAnatayA bhAvAbhAve anvayAnabhyupagamena atyantAsata eva bhavato'sya-rasajJAnasya upAdAnacintayA? paramArthataH sarvatrAsat sad bhavatIti kRtvA / tattathAbhAve ca tasya-rUpajJAnasya tathAbhAve ca-rasajJAnabhAve cAbhyupagamyamAne sati / kimityAha-anivArito'nvayaH, balAdApadyata ityarthaH / etenetyAdi / etenaanantaroditena sadA sattvopalambhaH pratyuktaH / kathamityAha-tattvataH-paramArthataH tasyApisadAsattvopalambhasya sAdRzyanibandhanatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tasya ca-sAdRzyasya uktavat-yathoktaM-'pratiniyataikagrAhijJAnatattvavAde' ityAdi, tathA grahaNAyogAt, Antarata - ~- anekAMtarazmi evI ja rasajJAnakSaNa utpanna thAya che ema mAno cho, to tenA upAdAnano vicAra ja zuM karavAno? ane jo rUpajJAnanuM rasajJAnarUpe pariNamana mAnazo, to balA anvaya anugatatattva mAnavAnI Apatti Avaze. je tamane bilakula iSTa naMthI.. sAra tethI jo grahaNa vinA aneka kSaNonI samAnatA mAnazo, to te ja nyAye rUpajJAnane paNa rasajJAna sarakhuM mAnavuM paDaze... | (205) uparokta kathanathI, tame je kaho cho ke - "pUrvAparakSaNIya visadeza padArthomAM paNa pramAtAne haMmezA sattva sattArUpa sAmAnyAkAranI upalabdhi thAya che ane tethI ja te pramAtA padArthane sthira mAnI le che" - te kathanano paNa nirAsa thAya che, kAraNa ke pUrvApara visadaza kSaNomAM sattvanI ekasarakhI upalabdhi tyAre ja thaI zake, ke jayAre te kSaNomAM paraspara sAdRzya hoya... paNa uparokta rIte, tamArA mate koI sAdezya jevuM tattva ja nathI, kAraNa ke tevuM koI jJAna ja zakya nathI, ke je pUrvApara kSaNone grahaNa karI teonI sadRzatA batAve... ane sadezatA na hovAmAM, pUrvApara kSaNonI samAnasattvarUpe upalabdhi zI rIte thAya? ane samAnasattvanI upalabdhi vinA, anityapadArthomAM nityano vikalpa zI rIte saMgata gaNAya? bauddha : asadarzanathI (=nityadarzanathI) thayela vAsanArUpa bIja mAnI, te bIjane AdhAre nityAdivikalponI utpatti mAnI laIe, pachI to vAMdho nahIM ne? ....... je anvaya mAne to bauddhano mukhyamata - kSaNikatAno vilopa thAya.. 2. 'bhAve vArivArito' ti T-pATa: | 2. draSTavyuM 144tame pRSTham | For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 547 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH tvAt, tathApi tatkalpanAyAzcetaratrApi tulyatvAdityuktaprAyam // __(206) evaM pradIpaprabhodAharaNaM sarvatragatvAdanudAharaNameva / na ca dIpaprabhAyA .................... .......... vyAkhyA ................................. dvikalpabIjasya-asaddarzanavAsanAkhyanityatvAdivikalpabIjasya apramANatvAt naitad grAhakaM pramANamasti, tathApi-pramANAbhAve'pi tatkalpanAyAzca-AntaratadvikalpabIjakalpanAyAzca, itaratrApi, prakramAdanityatvAdau, tulyatvAdityuktaprAyaM-prAyeNoktam 'AntaradoSasAmarthyAt' ityAdinA granthena // ___ pUrvapakSAntaramadhikRtyAha-evamityAdi / evam-uktanItyA pradIpaprabhodAharaNaM parapraNItaM sarvatragatvAt kAraNAt vipakSe'pyupanayakaraNena kimityAha-anudAharaNameva / abhyuccayamAha ... manetirazmi *... syAdvAdI: paNa tevuM bIja - vAsanA hovAmAM koI pramANa nathI... ane pramANa vinA paNa jo tevI kalpanA karI levAnI hoya, to tevI kalpanA to nityavAdI paNa karI zakaze ke "vastu to nitya ja che, paNa asadarzanathI (=anityadarzanathI) thayela vAsanArUpa AMtarabIjane kAraNe ja temAM bhanityAviyo thAya che" - bhAI 4thana, 'AntaradoSasAmarthyAt' ityAdi graMthathI ma pUrva 4 hI gayA... tethI vastu vize avisaMvAda mAtra anityavikalpo ja dharAve che, nityavikalpo nahIM - evI vyavasthA bilakula saMgata nathI... bauddhadarzita daSTAMtano nirAsa : (206) tame 4 yuM tuM "ma pradIpanI pramAmA mahinA buddhi prAnta cha, tama anityavastumAM nityavikalpa paNa bhrAnta che" -te paNa ayukta che, kAraNa ke te daSTAMta to sarvasAdhAraNa hovAthI, vipakSamAM paNa teno upanaya karavo zakya ja che... (arthAt te daSTAMtane laIne to nityavAdI 59. potAno bhata. siddha urI cha...) bauddha : 47 zata? syAdvAdIH juo, nityavAdI paNa kaheze ke "jema pradIpanI prabhAmAM maNinI buddhi bhrAnta che, tema nityavastumAM anityavikalpa paNa bhrAnta ja che" - tethI tame ApeluM udAharaNa kharekhara to ....... vivaraNam ..... 108 vipakSe'pyupanayakaraNeneti / etadapi vaktuM zakyata eva-yathA pradIpasya prabhAyAM maNijJAnaM bhrAntam, evaM nityasvabhAve vastuni ye amI anityAdayo vikalpAste bhrAntA eveti / / 1. 540tamaM pRSTham / 2. 'parapratItaM' iti Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 548 - > maNyarthena pratibandhaH, asti ca maNiprabhAyAH, na caivamanityetarAdivikalpAnAM keSAJcideva vastunA pratibandho nAnyeSAmiti vaiSamyamapi dArTAntikena / (207) ayonizomanaskArapUrvakatvAnnityAdivikalpAnAM na vaiSamyamiti cet, na, asyApi tulyatvAt, na cetyAdinA / na ca dIpaprabhAyA maNyarthena saha pratibandho'sti, asti ca maNiprabhAyA ityubhayasiddhametat / na caivamanityetarAdivikalpAnAm-anitya-nityAdivikalpAnAm, keSAJcideva-anityAdivikalpAnAmeva vastunA pratibandho nAnyeSAM-nityAdivikalpAnAm / kiM tarhi ? avizeSeNa, 'nAnyeSAM tadbhedaprasave satyapi' ityAdivacanAt iti-evaM vaiSamyamapi dArTAntikena / ayonizomanaskArapUrvakatvAt nityAdivikalpAnAM sarvathA vastuzUnyatvAdityarthaH, na vaiSamyamiti cet dAlantikena / etadAzaGkyAha-na, asyApi tulyatvAt / anekAMtarazmi .... udAharaNa ja nathI... bIjI vAta, tame je dRSTAMta Apo cho, temAM ane dAntikamAM ghaNo taphAvata che. te A rIte - maNirUpI padArthanI sAthe pratibaMdha=saMbaMdha dIpaprabhAno nathI, paNa mAtra maNiprabhAno ja che' - AvuM kathana dASTrantikamAM ghaTatuM nathI, kAraNa ke "padArthanI sAthe saMbaMdha nityavikalpano nathI, paNa mAtra anityavikalpano ja che' - evuM to tame paNa nathI mAnatA... prazna : zuM bauddho evuM nathI mAnatAM? uttaraH nA, kAraNa ke pUrvapakSamAM teoe ja kahyuM hatuM ke, - "yadyapi nitya-anitya baMne prakAranAM vikalpo vastuthI pratibaddha-saMbaddha che, paNa.." TUMkamAM, dRSTAMta ane dAntikamAM ghaNo taphAvata che... (207) bauddha : jema dIpaprabhA maNizUnya che, tema nityAdivikalpo paNa vastuzUnya che. (ayonizamanaskArapUrvaka che.) ane jema maNiprabhA maNipratibaddha che, tema anityAdi vikalpo paNa vastupratibaddha che... e rIte to daSTAMta- dAntikamAM samAnatA ja thaI ne? syAdvAdIH A vAta paNa yukta nathI, kAraNa ke tevuM to nityavAdI paNa kahI zake ke - kharekhara to bauddhane thanArA anityAdi vikalpo, ayonisomanaskArapUrvaka hovAthI vastuzUnya ja che..." bauddha paNa AvuM kahevA mATe, teo pAse koI tarka to joIe ne? ayonizamanaskArapUrvaka' enuM tAtparya e jaNAya che ke - manaskAra ayoniza che. eTale ke, darzana anityanuM thayuM che, nityanuM nahIM. have nityadarzana vinA thayela manaskAra ( vikalpanI upAdAnabhUta jJAnakSaNa) e ayonizamanaskAra kahevAya ane tapUrvaka thayela nityAdi vikalpo vastuzunya (vastuajanya) ja kahevAya... (kAraNa ke, tevI vastunA darzanarUpa yoni vinA ja, manaskArathI tevo vikalpa thaI gayo che...) 1. draSTavyaM 501tamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH anityAdivikalpAnAmapyevambhUtabhAvasya vaktuM zakyatvAt, ubhayatra tanniyAmakatvAnupapatternibandhanAvizeSAditi, ataH sthitametat-'akhilavikalpajJAnabhrAntatAvAdinazca tatsAmotthaM vacanamapi tAdRgeva' iti duHsthitA tattvanItiH // . - vyArahyA che .. etadevAha-anityAdivikalpAnAmapi parAbhimatAnAM evambhUtabhAvasya-ayonizomanaskArapUrvakatvabhAvasya vaktuM zakyatvAt / tathAhi-anityAdivikalpA evAyonizomanaskArapUrvakA vastvasaMsparzinaH sato'sattvAnApattyA asatazca sadbhAvavirodhena vastuna evaivambhUtasyAsambhavAditi bAdhakapramANavRttiH, ataH sthitametat-'anityAdivikalpAnAmevambhUtabhAvasya vaktuM zakyatvAt' iti / ubhayatretyAdi / ubhayatra-nityAdivikalpapakSe'nityAdivikalpapakSe ca tanniyAmakatvAnupapattestasya-ayonizomanaskArapUrvakatvasya niyAmakatvAnupapatteH / anupapattizca nibandhanAvizeSAt nibandhanAvizeSazca sarveSAM tadbhedaprasavatvena iti / ataH sthitametat-akhilavikalpajJAnabhrAntatAvAdinazca tatsAmotthaM-vikalpasAmotthaM vacanamapi tAdRgeva-bhrAntameva iti anekAMtarazmi syAdvAdIH hA, che ja... juo padArthane kSaNika mAno, to asatanI utpatti ane pachI te satno vinAza mAnavo paDe... paNa (1) asanI utpatti=saddabhAva, ane (2) satno nAza=asaddabhAva mAnavAmAM spaSTa virodha che... eTale padArthane kSaNika (anitya) nahIM, paNa nitya ja mAnavo joIe ane tethI to te vize thanArA anityAdivikalpo vastune nahIM sparzanArA, ayonizomanaskArapUrvaka ja thAya. bauddhaH to paNa ame evuM mAnI laIe ke, nityavikalpo ja vastuzUnya che, to? nityavAdIH to ame paNa evuM mAnI laIe ke, anityavikalpo ja vastuzUnya che, to? syAdvAdI juo, tamArA baMnenI vAta khoTI che, kAraNa ke nitya-anityAdi baMne vikalpo jayAre vastujanya hoya, tyAre bemAMthI koI eka vastuzUnya mAnavAmAM koI niyAmaka nathI... siMhAvalokana : bauddhe kahyuM ke, badhA vikalpo brAnta che. to graMthakArazrIe pUchyuM ke, vastunI anityatAno nizcaya konAthI karazo? to bauddhe kahyuM ke, anityavikalpathI... te brAnta nathI? to ke maNiprabhAnAM udAharaNathI te vastu vize avisaMvAdI che... to graMthakArazrIe kahyuM ke, te daSTAMtathI to nityavikalpa paNa avisaMvAdI sAbita thatAM, vastunI nityatA paNa siddha thaze ! have Ano uttara ApavA bauddha pAse koI tarka nathI... niSkarSaH tethI je loko badhA ja vikalpone brAnta kahe che, te lokonuM vikalpajJAnanAM sAmarthyathI thayeluM vacana paNa brAnta ja gaNAze... ane e rIte jJAna-vacanAdi badhuM bhrAnta thavAthI to, teonA 2. 'zavacamAnatvAt' rRti -pATha: . 2. draSTacuM 46utai pRSTham ! rU. 'ti' tyadhize -pATha: For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA- vivaraNa - vivecanasamanvitA ( 208 ) bhrAntijJAnavanto'pi kAmaliprabhRtayaH zaGkhAdau saMsthAnAditattvanizcayanibandhanaM dRzyanta eveti cet, na, teSAM tatrAbhrAntatvAt, anyathA pItavarNAdivat tattatvanizcayanibandhanAbhAvaH / vikalpajJAnamapi svasaMvittAvabhrAntameveti cet, kva tarhi vyAghyA evaM duHsthitA tattvanIti // bhrAntItyAdi / bhrAntijJAnavanto'pi kAmaliprabhRtayaH - pramAtaraH zaGkAdau- prameye saMsthAnAditattvanizcayanibandhanaM dRzyanta eveti cet tatazca tad bhrAntaM ca jJAnaM tattvanizcayanibandhanaM caivamanityAdivikalpA api bhaviSyanti ityAha- netyAdi / na teSAM - kAmaliprabhRtInAM tatrazaGkhAdisaMsthAnAditattvanizcayeM, abhrAntatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha- anyathA pItavarNAdivat yathA pItavarNAdau tathA tattattvanizcayanibandhanAbhAvaH-zaGkhAdisaMsthAnAditattvanizcayanibandhanAbhAvaH sarvathA bhrAntatvAditi bhAvanA / vikalpajJAnamapi svasaMvittau kimityAha... anekAMtarazmi .. 550 -or> mate tattvavyavasthA ja duHsthita thaze, ema sthira thayuM.... bauddhakRta anyapralApanuM unmUlana (208) bauddha H kamaLAnA rogane kAraNe, vyaktine sapheda zaMkhamAM paNa pILA raMganuM bhAna thAya che... AvA bhrAntajJAnavALA vyaktione paNa, zaMkhanA saMsthAna (AkAra) Adino nizcaya thAya ja che... have ahIM kAmalIne thanArUM bhrAntajJAna paNa jema saMsthAnAdino nizcaya karAve che, tema amane anityAdivikalpo bhrAnta hovA chatAM vastuno anityarUpe nizcaya kema na karAve ? na (Azaya e ke, badhA ja vikalpo bhrAnta che, anityatvAdi vikalpo paNa... chatAM, te anityatyAdi vikalpo tattvanizcaya karAve che...) syAdvAdI H A vAta paNa yukta nathI, kA~raNa ke kAmalIne thanArUM zaMkhanuM jJAna saMsthAnAdi aMze to abhrAnta ja che... bAkI jo pIta raMganI jema saMsthAnAdi aMze paNa bhrAnta ja hoya, to pItaraMganI jema zaMkhanA saMsthAnAdino nizcaya paNa na ja thAya. eTale mAnavuM ja rahyuM ke, te bhrAntajJAna paNa saMsthAna aMze to abhrAnta ja che. jyAre anityAdi vikalpo to tame sarvathA bhrAnta mAno cho, to pachI tenA dvArA vastuno nizcaya zI rIte thaI zake ? * * kAraNa tarIke evuM paNa kahI zakAya ke, AvuM kathana to nityavAdI paNa karI zake... paNa e kAraNa pahelA na batAvI, graMthakArazrI bauddhavaktavyanuM ja unmUlana kare che... pachI pAchaLathI e vAta paNa kaheze... 1 pUrvamudrite tu 'nizcayanibandhanAbhAvaH' ityatiriktapAThaH, atra tu D- pratapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIya bhrAntamiti vAcyam / (209) kalpanAyAmiti cet, na, tasyAstadavyatirekAt; anyathA vikalpajJAnAyogAt svasaMvitterbhedakAsiddherbodhamAtrA bodhamAtrabhAvAt tadatiriktadoSA ............... cADyA ...... abhrAntameveti cet tatazca kiloktadoSAnupapattiH iti / etadAzayAha-kva tarhi bhrAntamiti vAcyam / kalpanAyAmiti ced bhrAntam, atrAha-na, tasyAH-kalpanAyAH tadavyatirekAtsvasaMvittyavyatirekAt / itthaM caitadityAha-anyathA vyatireke sati svasaMvitteH kalpanAyA vikalpajJAnAyogAt / ayogazca svasaMvitteH-cidrUpAyA bhedakAsiddheH-aJjakAsiddheH / asiddhizca bodhamAtrAt sakAzAt kAraNagatAd bodhamAtrabhAvAt / tatkArye tadeva doSasampRktaM ja anekAMtarazmi .... bauddhaH ame vikalpane sarvathA brAnta nathI mAnatAM, paraMtu svasaMvitti - svasaMvedana aMze to tene paNa abhrAnta ja mAnIe chIe.. syAdvAdIH jo svasaMvedana vize abhrAnta che, to pachI te kayA vize bhrAnta che? (209) bauddhaH kalpanA vize. syAdvAdIH are ! svasaMvedana e ja to kalpanA che, te sivAya kyAM koI judI kalpanA ja che... bauddhaH kalpanAne svasaMvedanathI judI mAnI laIe to? syAdvAdIH to to vikalpajJAna ja nahIM ghaTe, kAraNa ke e rIte to svasaMvedana zuddhabodharUpa hovAthI, teno koI bhedaka ja siddha nahIM thAya. Azaya e ke, pUrvanI nirvikalpa saMvitti karatAM A svasaMvittimAM jo koI vizeSatA hoya, to tene vikalpa kahevuM vyAjabI che, paNa kalpanArUpa vizeSatAne to tame mAnatAM nathI... (kalpanAne svasaMvitti karatAM judI mAno cho...) praznaH zuM bauddho kalpanArUpa vizeSatAne nathI mAnatAM? uttara : nA, kAraNa ke teonuM mAnavuM che ke, bodharUpa kAraNathI zuddhabodharUpa ja svasaMvittinI utpatti thAya che, kalpanAmizrita svasaMvittinI nahIM... to tevI vizeSatA vinAnI svasaMvittino vikalpa tarIke ullekha zI rIte karI zakAya? (Azaya pUrvekSaNa nirvikalpa ane uttarakSaNa savikalpa... have vikalpamAM kalpanA + svasaMvit che, e baMne jo judA hoya, to kalpanA to asata-avastu thaze eTale to mAtra svasaMvitti ja zeSa raheze ane tevI svasaMvitti to pUrvekSaNamAM hatI ja) to pUrvalaNathI mAtra uttarakSaNa ja utpanna thaI, to uttaranI svasaMvit vikalpa ane pUrvanI svasaMvit nirvikalpa evo bheda zenAthI? te bheda karanAra koIpaNa vastu mAnazo to kalpanA paNa vastu tarIke siddha thaI jaze ane to te vikalpathI abhinna ja thaze..) 2. 'tyAzAda' rUti gha-pAva: For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) . vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 552 -ON nabhyupagamAt, abhyupagame ca tadvastutvena tadyogajavikArakalpanAyA vastutvApatteriti // (210) Aha-astu doSajaM vastutvamasyAH, zaGkhapItAdipratibhAsatulyaM tu tat, saMsthAnAditattvanizcayakalpA tu svasaMvittiriti / yadi nAmaivaM tataH kimiti vAcyam / vikalpajJAnasyApyabhrAntatA / evamapi kA bhavata iSTasiddhiH? nanu tatastattvanItibhAvaH / ... vyAkhyA .... vikalpajJAnamityetannirAsAyAha-tadatiriktadoSAnabhyupagamAt-bodhamAtrAtiriktadoSAnabhyupagamAt / abhyupagame ca tadatiriktadoSANAM tadvastutvena-doSavastutvena hetunA tadyogajavikArakalpanAyAH-doSayogajavikArakalpanAyA vastutvApatteH, na teSAM tatrAbhrAntatvAt' ityato neti kriyAyoga iti // Aha-astu doSajaM vastutvamasyA:-kalpanAyAH / zaGkhapItAdipratibhAsatulyaM tu tatvastutvam, saMsthAnAditattvanizcayakalpA tu svasaMvittiriti / etadAzaGkyAha-yadi nAmaivaM tataH kimiti vAcyam / vikalpajJAnasyApyabhrAntatA / etadAzaGkyAha-evamapi kA bhavata ........ manetirazmi ... bauddhaH ame kAryarUpa bodhamAM evo koI doSasaMparka mAnI laIzuM, ke jethI teno vikalpa tarIke (85 rI. ya... 5chI to vo nahA ne ? syAdvAdI: paNa bodhathI atirikta evo koI doSa to tame mAnyo nathI. ane jo evo koI vAstavika doSa mAnazo, to te doSanA saMparkathI thayela, svasaMvedanagata kalpanAne paNa vAstavika ja mAnavI 5.ze.. phalataH svasaMvittimAM vAstavika kalpanAnuM mizraNa hovAthI, vikalpa jo kalpanA aMge brAnta che, to kalpanAmizrita svasaMvedana aMge paNa bhrAnta ja mAnavo rahyo... e rIte te koIpaNa aMze abrAnta na rahevAthI, tenA dvArA kathaMcidapi vastuno nizcaya saMbhavita nathI... (210) jauddha : hoSa4nya DovAthI, panAmale vAstavi bhAnavI 53, 59 ma svasaMvitti ane kalpanAnI AvI vyavasthA karIzuM - kalpanA te zaMkhanAM pILA raMganA pratibhAsa jevI che, ane svasaMvitti zaMkhanAM saMsthAnAdinA nizcaya jevI che. (jema pILA raMgano pratibhAsa brAnta che, tema kalpanA paNa brAnta che ane jema saMsthAnAdino nizcaya abrAnta che, tema svasaMvitti paNa abrAnta che.) - mA DovAthI, sAmane ghoSa nahIM rahe... syAdvAdI: paNa AvI vyavasthAthI tamane maLaze zuM? bauddha maLaze e ja ke, svasaMvitti aMzane AzrayIne vikalpajJAna paNa abrAntarUpe siddha thaze. .............. . 1. 'patteH Aha' iti ka-pAThaH / 2. 'doSAvastu' iti gha-pAThaH / 3. draSTavyaM 550tamaM pRSTham / 4. 'zo pItA0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 anekAntajayapatAkA (tRtIya anizcayAtmikAyAH kathamasau ? hanta kalpanAnuvedhAt / sa khalu nityatvAdikalpanayA'pi / iti vipakSasAdhAraNatvAnneSTasiddhyarthamevetyayukta eva / (211) na ca niraMzavastuvAdino yathoktakalpanaiva sambhavati, tadekasvabhAvatvena kalpanAbIjAyogAt, svabhAvabhedamantareNa vyA iSTasiddhiH ? nanu tataH-abhrAntAyAH svasaMvitteH tattvanItibhAva itISTasiddhiH / etadAzaGkyAha-anizcayAtmikAyAH svasaMvitteH kathamasau-tattvanItibhAvaH ? hanta kalpanAnuvedhAt / etadAzaGkyAha-sa khalu-kalpanAnuvedho nityatvAdikalpanayA'pi saha iti vipakSasAdhAraNatvAt kAraNAt neSTasiddhyarthameveti kRtvA ayukta eva iti na kiJcidanena / abhyuccayamAha-na ca niraMzavastuvAdinaH parasya yathoktakalpanaiva sambhavati / kuta ityAha - anekAMtarazmi ... syAdvAdI: vikalpajJAnanI abhrAntatA thavAthI paNa tamAruM iSTa zuM siddha thaze? bauddha amAruM iSTa e ke, te abrAnta svasaMvittithI ame tattvavyavasthA karI zakazuM ane e ja to amArI iSTasiddhi che... syAdvAdIH are ! paNa te svasaMvitti to anizcayAtmaka che kAraNa ke nizcayarUpa kalpanAthI tame tene judI mAnI che), to pachI tevI anizcayAtmaka svasaMvittithI tattvavyavasthA zI rIte thaI zake ? bauddha to temAM nizcayarUpa kalpanAnuM joDANa paNa mAnI laIzuM.. syAdvAdI : basa ! to tame jema anityanizcayarUpa kalpanAnuM joDANa mAno cho, tema nityanizcayarUpa kalpanAnuM joDANa paNa mAnI ja lo, kAraNa ke kalpanArUpe to te (=anityanizcayano vipakSa nityanizcaya) paNa samAna che.. Azaya vikalpa nitya-anitya baMnenA thAya che. kalpanAthI ja jo chevaTe tattvasiddhi thatI hoya, to baMnenI thAya - ekanI nahIM. ekanI thAya evuM na bane. kAraNa ke baMne vacce koI bheda nathI. (baMne vastumUlaka che vigere jaNAvI gayA chIe...) ane e rIte nitya-anitya baMne kalpanAnuM joDANa thavAthI, svasaMvitti dvArA vastunI mAtra anityarUpe ja nahIM, paraMtu nityarUpe paNa siddhi thaze.. pachI to tamArI iSTasiddhi kyAM thaze? tethI kalpanAnAM joDANathI paNa tattvavyavasthA asaMbhavita ja rahe... - bauddhamate kalpanAno ja asaMbhava - (211) pahelI vAta to e ke, tame vastune niraMza kahenArA cho, tethI tamArA mate anityatAdikalpanAono ja saMbhava nathI... bauddha : paNa emAM kAraNa? 2. " ta sva ' rUti -pAd: I For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) hetvabhedataH phalabhedAsiddheH // (212) bhavato'pi kathamekaM bhrAntAbhrAntamiti cet citrasvabhAvatvena tathAtvAvirodhAt, tattvata ekatvAsiddheH, doSasAmarthyopayogAt, avigAnatastathA tatpratIterityato vyAvyA vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 554 tadekasvabhAvatvena-niraMzavastuna ekasvabhAvatvena hetunA kalpanAbIjAyogAt / ayogazca svabhAvabhedamantareNa, prakramAdavikalpajJAnavastunaH hetvabhedataH kAraNAt phalabhedAsiddheH / phalabhedazcAvikalpajJAnAt kalpaneti bhAvanIyam // bhavato'pi kathamekaM, prakramAt kAmalizaGkhapItajJAnaM, bhrAntAbhrAntam ? iti cet, etadAzaGkyAha-citrasvabhAvatvena adhikRtajJAnasya tathAtvAvirodhAt - bhrAntAbhrAntatvAvirodhAt, tattvataH-paramArthena ekatvAsiddheH ekAnekatvAdityarthaH / hetubhedamAha - doSasAmarthyopayogAt kAmalasya sAmarthyAddhi tat tathA, tadabhAve'bhAvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-avigAnataH* anekAMtarazmi <0 syAdvAdI : kAraNa e ja ke, nirvikalpajJAna to ekAMta nirvikalpasvabhAvI che ane temAM bIjo koI evo svabhAva nathI, ke jenAthI vijAtIya paNa kalpanAnI utpatti thAya... (sIdhI vAta e che ke, judA judA svabhAva vinA eka ja hetuthI vijAtIya phaLa=kArya na thAya... morathI kadI kukaDAnA baccA thAya ?) eTale tamArA mate, ekAMta niraMza anubhavathI anityAdi judA judA vikalpono udbhava asaMbhavita che... * syAdvAdamate sarvasamaMjasatA (212) bauddha : kAmalIne thanArUM zaMkhanuM jJAna, amuka (=pItAdi) aMze bhrAnta ane amuka (=saMsthAnAdi) aMze abhrAnta - ema eka ja jJAnanI bhrAnta-abhrAnta rUpe vyavasthA to tamAre paNa mAnavI ja paDaze ne ? syAdvAdI : are ! ame zaMkhanAM jJAnane citrasvabhAvI (=anekasvabhAvI) mAnIe chIe. eTale judA judA svabhAve tene bhrAnta-abrAnta mAnavAmAM koI virodha nathI... bauddha : paNa eka ja jJAna zuM bhrAnta/abhrAnta baMne rUpa hoI zake ? syAdvAdI H juo bhAI ! 5ramArthathI to te ekAMta ekarUpa che ja nahIM, paNa ekAnekarUpa che... arthAt amuka apekSAe (jJAnatvena) ekarUpa ane amuka apekSAe (bhrAnta-abhrAntatvena) anekarUpa che... bauddha : eka ja jJAnamAM bhrAntatva-abhrAntatva mAnavAmAM hetubheda zuM ? jJAna to eka ja viSayathI utpanna thayuM che... syAdvAdI : kamaLArUpa doSanAM sAmarthyathI ja, vyaktine tevo bhrama thAya che... ane zaMkhanI For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 555 anekAntajayapatAkA (tRtIya: nirvikalpakavad vikalpakamapi akSavyApArAnusAri yathAvasthitavastuviSayamavigAnataH spaSTatulyavinizcayaM satkSayopazamajanma bAMdhavijJAnarahitamavagamAdiphalamabhrAntameSTavyam, - cAhyA avigAnena loke tathA-dauSajatvena tatpratIteH-zaGkhapItajJAnapratIteriti nirloThyAnuSaGgikam, prakRtamAha-ato nirvikalpakavaditi nidarzanam / vikalpakamapyabhrAntameSTavyamiti yogaH / kiMviziSTamityAha-akSavyApArAnusAri-akSavyApArAnusaraNazIlaM yathAvasthitavastuviSayaMsAmAnyavizeSarUpavastugocaraM avigAnataH-avigAnena spaSTatulyavinizcayaM pramAtrantaramadhikRtya, satkSayopazamajanma-viziSTakSayopazamotpAdaM bAMdhavijJAnarahitaM tathA'nubhavadADhyena, avagamAdiphalaM paricchitti-pravRtti-prAptiphalamarthamadhikRtya abhrAntameSTavyam, anyathA tadaniSTau ukta ............ anekAMtarazmi ...................... pILAzanuM jJAna doSathI thAya evuM lokamAM paNa avirodhapaNe pratIta che... tethI amuka aMze abrAntajJAnanuM paNa, doSasAmarthyathI bhrAnta hovuM asaMgata nathI... A pramANe prAsaMgika carcAno nirAsa karI, have graMthakArazrI prastuta vAtane kahe che : - sAmAnya-vizeSAtmaka vastunI nibaMdhasiddhi tethI jema tame nirvikalpajJAnane abhrAnta mAno cho, tema savikalpajJAnane paNa abrAnta mAnavuM joIe. te savikalpajJAna AvuM che - (1) indriyanA vyApArane anusAranArUM... (ta mAtra kalpanA ke zabdathI janya nathI, paNa indriyaviSayanA saMbaMdhathI janya che...) (2) sAmAnya-vizeSarUpa yathAvasthita vastune viSaya karanAruM... (3) spaSTa ane tulyarUpe nizcaya karanAruM.. (arthAt bIjA pramAtAne jevo nizcaya thAya tevo ja nizcaya AnAthI thAya. Ama sahune sarakho nizcaya hovAthI te abhrAnta che...) (4) jJAnavaraNanA viziSTa kSayopazamathI utpanna thayeluM... (5) bAdhakajJAnathI rahita.. (kAraNa ke te pote daDha anubhavarUpa hovAthI, tene bAdha karanAra koI ja vijJAna nathI...) (6) vastuno bodha te vastu vize pravRtti, vastunI prApti Adi phaLane ApanAro che... (kAraNa ke jJAnathI vastuno bodha thaye vastu vize pravRtti ane prApti paNa saMgata bane che...) AvA prakAranAM savikalpajJAnane avazya abhrAnta ja mAnavuM joIe. 2. "vadhavijJAna' ta -paDhi:. 2. 'bepanatvena' rUti Tu-pATha: rU. "vAdhavajJAna' ta -pa4i: I For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA ( 213) anyathoktavat tattattvanizcayAbhAva iti vikalpakatve'pi na bhrAntamadhikRtavijJAnamiti, ataH sAmAnyavizeSarUpavastusiddhiriti // (24) yo m-' sAmAnyamaneja vizeSA:' tyAvi taUyum, tathA jAvyAbA vat-yathoktaM tathA tattattvanizcayAbhAvaH- yathA'vasthitavastutattvanizcayAbhAva: pratyakSasyAnizcAyakatvAt, vikalpAnAM ca mitho viruddhAnAmapi pravRtteriti / iti - evaM vikalpakatve'pi sati na bhrAntamadhikRtavijJAnaM-sAmAnyavizeSAvasAyarUpamiti, ataH asmAd vijJAnAt sAmAnyavizeSarUpavastusiddhiriti // yaccoktam-'ekaM sAmAnyamaneke vizeSAH' ityAdi rmUlapUrvapakSe tadapyayuktam / kuta ' * anekAMtarazmi * (213) prazna H jo na mAnIe to ? uttara : to to pUrvokta rIte yathAvasthita vastuno nizcaya ja nahIM thAya, kAraNa ke (1) nirvikalpapratyakSa to vicArazUnya hoI anizcayAtmaka che, ane (2) vikalpo to viruddha paNa pravarte che... (arthAt vikalpo to nitya-anitya baMne prakAranA pravarte che...) eTale vikalpo dvArA paNa nityaanityarUpe vastuno nizcaya asaMbhavita che... phalitArtha : tethI vikalparUpa hovA chatAM, pUrvokta (atti: aHi) sAmAnya-vizeSAkAravALA savikalpajJAnane to "bhrAnta" na ja mAnavuM joIe, eTale te jJAna abhrAnta ja siddha thaze... ane jJAnane AdhAre zeyanI siddhi thatI hovAthI, nirbAdha siddha thAya che ke, vastu paNa sAmAnya-vizeSa rUpa ja che... (bAkI evI vastu vinA sAmAnya-vizeSAkAre saMvedana na ja thAya....) anusaMdhAna H graMthakArazrIe sau prathama vastune sAmAnya-vizeSAkAra kahI, pachI tenI siddhi jJAnane AdhIna hoI sAmAnya-vizeSAkAra savikalpa saMvedananI sacoTa siddhi karI... vacce prasaMgavazAt bauddhanI nirvikalpapratyakSanI mAnyatAnuM sacoTa unmUlana karI, savikalpanI pramANatA jAhera karI... ane chelle, vastunI sAmAnya-vizeSarUpatA nirbAdha siddha karI batAvI.... 556 -> (have anekAMtajayapatAkA graMthanI zarUAtamAM, ekAMtavAdIoe sAmAnya-vizeSAtmaka vastu vize je pUrvapakSo karyA hatAM, teono nirAsa kare che -) * maulika pUrvapakSanI mAnyatAonuM nirasana (214) tame je kahyuM hatuM ke, - "sAmAnya to eka, nitya, niravayava, niSkriya ane sarvatravyApI che. jyAre vizeSa to aneka, anitya, sAvayava, sakriya ane asarvagata che... to eka ja vastu sAmAnya-vizeSa rUpa zI rIte bane ?' - te badhuM kathana paNa ayukta che, kAraNa ke jevA 1. 'ekAdi sAmAnyaM anekAdi vizeSA:' ityevaM 39tame pRSThe pAThaH / ' For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ++++++++++ 557 anekAntajayapatAkA (tRtIya 'nabhyupagamAt / na hi yathoktasvabhAvaM sAmAnyamabhyupagamyate asmAbhiH, yuktirahitatvAt / tathAhi-tadekAdisvabhAvaM sAmAnyamanekeSu digdeza-samaya-svabhAvabhinneSu vizeSeSu sarvAtmanA vA vartate dezena vA / na tAvat sarvAtmanA, sAmAnyAnantyaprasaGgAt, vizeSANAmanantatvAt, ekavizeSavyatirekeNa vA'nyeSAM sAmAnyazUnyatApatteH Anantye caikatva ja vyArA - ityAha-tathA'nabhyupagamAt / enamevAha na hItyAdinA / na hi yathoktasvabhAvamekAdidharmakaM sAmAnyamabhyupagamyate'smAbhiH / kuta ityAha-yuktirahitatvAt / etadevAha-tathAhitadekAdisvabhAvaM sAmAnyaM ekaM nityaM niravayavaM niSkriyaM ca anekeSu digdeza-samayasvabhAvabhinneSu vizeSeSu-ghaTAdiSu sarvAtmanA vA vartate dezena vA / na tAvat sarvAtmanA vartate / kuta ityAha-sAmAnyAnantyaprasaGgAt / prasaGgazca vizeSANAmanantatvAt / doSAntaramAhaekavizeSavyatirekeNa vA anyeSAM-vizeSANAM kimityAha-sAmAnyazUnyatApatteH, ekatraiva anekAMtarazmi . sAmAnyane AzrayIne tame doSo Apo cho, tevuM sAmAnya to ame mAnatAM ja nathI. te A rIte - ame eka-nityAdidharmavALuM sAmAnya nathI mAnatAM, kAraNa ke tenuM sAmAnya to yuktirahita che... (arthAtu yukti dvArA te sAmAnyanuM astitva aghaTita che...) na anyadarzanakalita sAmAnyano nirAsa praznaH tevA sAmAnya vize yukti kema na ghaTe? uttara : juo ghaTAdi padArtho dizA, deza, kALa, svabhAvAdine AzrayIne bhinna-bhinna che... (arthAt (1) koI padArtha alaga dizAmAM, to koI padArtha alaga dizAmAM, ema (2) judA judA deza, (3) judA judA kALa, (4) judA judA svabhAva... A badhAne laIne ghaTAdi padArtho bhinnabhinna che) to AvA aneka bhinna padArthomAM, eka-nitya-niravayava ane niSkriya evuM sAmAnya zI rIte rahe che? (1) saMpUrNatayA, ke (2) ekadezathI ? (1) saMpUrNatayA rahe evuM to na mAnI zakAya, kAraNa ke tevuM mAnavAmAM anaMta sAmAnyano prasaMga Avaze... prazna : kAraNa ? uttara : kAraNa e ja ke, dareka vizeSamAM te sAmAnya saMpUrNapaNe rahevAthI to, vizeSa jeTalA sAmAnya mAnavA paDaze... ane tethI vizeSa anaMta hovAthI sAmAnya paNa anaMta thaze. athavA to koI eka ghaTarUpa vizeSamAM ja te saMpUrNapaNe rahI jatAM, te sivAyanA badhA ja vizeSa padArtho, sAmAnyathI zUnya thaI jaze ! bAkI badhA vizeSomAM sAmAnya mAnavAmAM to - vizeSa jeTalA 2. "vartatAMzena vA' rUti -pad: I For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 558 virodhAt / nApi dezena, sadezatvaprasaGgAt / ( 215) na ca gaganavad vyApitvAd vartata iti brUma ityakalaGkanyAyAnusAri cetoharaM vacaH, avicAritaramaNIyatvAt, kAtya'dezavyatirekeNa vRttyadarzanAt / ubhayavyatirekeNa nabhaso vRttiriti cet, na, asiddhatvAt, nabhasaH sapradezatvAbhyupagamAt, (216) niSpradezatve cAnekadoSaprasaGgAt / tathAhi-yena ......... cAhyA sAmAnyavRtteriti / Anantye ca sAmAnyAnAmekatvavirodhAt na tAvat sarvAtmaneti / nApi dezena vartate, sAmAnyaM vizeSeSviti prakramaH, sadezatvaprasaGgAt sAmAnyasya / na ca gaganavat iti dRSTAntaH, vyApitvAt kAraNAd vartata iti brUma ityakalaGkanyAyAnusAri cetoharaM vacaH / kuta ityAha-avicAritaramaNIyatvAt / etadevAha-kAyaMdezavyatirekeNa vRttyadarzanAt loke / ubhayavyatirekeNa-kAtya'dezobhayavyatirekeNa nabhasaH-AkAzasya vRttiriti ced bhAveSvAdheyAditvena / etadAzaGkyAha-na, asiddhatvAt, adhikRtanabhovRtteH / asiddhizca nabhasaH - anekAMtarazmi sAmAnya thaI jatAM - anaMta sAmAnya mAnavA paDaze ane tethI to sAmAnyanA ekAMta ekatvano spaSTa virodha thaze... tethI prathama vikalpa to yukta nathI... (2) dezathI vRtti mAnavI paNa asaMgata che, kAraNa ke alaga-alaga vizeSomAM alaga-alaga dezathI vRtti mAnavAmAM Ave to sAmAnyane sapradezIsAvayava mAnavo paDaze. - akalaMkamatano nirAsa - (215) pUrvapakSa : jema gagana vyApIne rahe che, tema eka evuM paNa sAmAnya vyApIne rahe to zuM vAMdho? uttarapakSaH akalaMkanA nyAyanuM athavA akalaMka evA nyAyanuM anusaraNa karanAra, manane haranAra evuM A vacana bilakula yogya nathI, kAraNa ke pahelI vAta to e ke, koIpaNa padArthanI vRtti be ja prakAre hoya che : (1) saMpUrNapaNe, ke (2) ekadezathI... ane sAmAnyanI to baMnemAMthI eke prakAre vRtti ghaTatI nathI.. pUrvapakSaH (1) saMpUrNapaNe, ke (2) ekadeza vinA paNa AkAzanI vRtti to dekhAya ja che ne? (to tenI jema sAmAnyanI vRtti paNa kema na ghaTe ?) uttarapakSa : nA, anya rIte AkAzanI vRtti asiddha che, kAraNa ke (AkAzane niudezI ja dharma e saMbaMdha bane - e nyAyabhUmikAno prasiddha padArtha che. tethI AkAza adhikaraNa hovAthI AkAzamAM adhikaraNatA Ave ane badhA padArtho adhikaraNatAsaMbaMdhathI adhikaraNatA AyitA AkAzamAM rahe che, tema AkAza paNa AyatA saMbaMdhathI badhA padArthomAM rahe che. Ama, | Aza7'padaI bIjI rIte paNa AkAzanI vRttitA to siddha ja che ne ? 2. 'tyanta nyAyAnusAri0' ti -pATha: I For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 559 anekAntajayapatAkA (tRtIya dezena vindhyena saha saMyuktaM nabho 'himavan'-'mandarAdibhirapi kiM tenaiva Ahosvidanyeneti ? yadi tenaiva 'vindhya'-'himavadA'dInAmekatrAvasthAnaprasaGgaH, niSpradezakAkAzasaMyogAnyathAnupapatteH / athAnyena, AyAtaM tarhi sadezatvamAkAzasya // - vyAhyA hatA sapradezatvAbhyupagamAt jainaiH / yadA ca sapradezaM nabhastadA deza-kAtyA'bhyAM niyogato'sya vRttiH, ubhayanimittabhAvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-niSpradezatve ca nabhaso'nekadoSaprasaGgAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhItyupaprajadarzane / yena dezena 'vindhye 'na saha-parvatena saMyuktaM nabho himavat mandarA'dibhirapi-parvataiH kiM tena eva-dezena Ahosvidanyeneti ? / kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSa ityAha-yadi tenaiva tato 'vindhya'-'himavadA'dInAM parvatAnAmekatra deze'vasthAnaprasaGgaH / kuta ityAha-niSpradezaM ca tadekAkAzaM ca tena saMyogastadanyathA ... anekAMtarazmi .. mAnavAmAM puSkaLa doSo Ave che, eTale) jaino vaDe AkAzane "sapradezI-sAvayava mAnavAmAM Avyo che ane tethI tenI baMne rIte vRtti ghaTita ja che. prazna : kaI rIte ? uttaraH kAraNa ke sapradezI hovAthI, (1) tenI ghaTAdimAM judA judA dezathI paNa vRtti thAya, ane (2) lokAlokarUpa vizvamAM sarvapradezathI paNa vRtti thAya... ema baMne rIte AkAzanI vRtti saMgata che... (eTale gagananuM dRSTAMta laI sAmAnyanI vRttitA aghaTita che...) - AkAzane niSpadeza mAnavAmAM aneka doSo : (216) pUrvapakSa: paNa AkAzane sapradezI na mAnIe to? uttarapakSa to to aneka doSo Avaze. te A rIte - AkAza je dezathI " viSNu" parvata sAthe joDAyeluM che, (1) te ja dezathI himava-meru Adi parvato sAthe joDAyeluM che, ke (2) koI bIjA dezathI ? (1) jo AkAzano eka ja dezathI badhA parvato sAthe saMyoga hoya, to vijya-himavatu-meru Adi tamAma padArthonuM eka ja ThekANe avasthAna mAnavuM paDaze, kAraNa ke viSNAdi jo judA-judA pradezomAM hoya, to AkAzanI sAthe, teono saMyoga nahIM thAya... praznaH temAM kAraNa? uttara : kAraNa e ke, AkAza to niudezI che, arthAt judA judA pradeza vinAno che, eTale judA judA pradezamAM vidhyAdi dvArA, potapotAnA pradezothI AkAzanI sAthe saMyoga thavo asaMbhavita che... phalataH AkAzanI sAthe saMyoga mAnavo hoya, to visthAdi tamAmanuM ekatra avasthAna mAnavuM paDe... vAta loka-Agama viruddha che... (2) jo AkAzano alaga-alaga dezathI badhA parvato sAthe saMyoga mAnazo, to to AkAzanA For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 560 -07 (217) syAdetadadezatvAd viyato yathoktavikalpAsambhavaH, tatraikasminneva teSAmavasthitatvAt / idamapyayuktam, vastutaH pUrvoktadoSAnativRtteH / na ca sarvavyApino 'vindhyA 'daya iti, yena 'tasminneva teSAmavasthitatvAt' iti saphalaM bhavedityato yatra 'vindhya'bhAvo yatra cAbhAva ityanayornabhobhAgayorananyatvamanyatvaM veti vAcyam / kiJcAtaH ? / yadyananyatvaM kimu sarvathA Ahosvit kathaJcit ? yadi sarvathA hanta tarhi yatra .................. vyAkhyA ........... ..... 'nupapatteriti / athAnyena etadAzaGkyAha-AyAtaM tarhi saMdezatvamAkAzasya, tathA'bhyupagamAt // syAdetat adezatvAd viyataH-AkAzasya yathoktavikalpAsambhavaH, tatra-viyatyekasminneva niSpradeze teSAM-'vindhyA'dInAmavasthitatvAt / etadAzaGkyAha-idamapyayuktam, vastutaH-paramArthataH pUrvoktadoSAnativRtte:-"vindhya'-'himavadA'dInAmekatrAvasthAnAdiprasaGgaH pUrvokto doSastadanativRtteH / enameva prakArAntareNa samarthayannAha-na ca sarvavyApino 'vindhyA'daya iti yena 'tasmin-ekasminneva teSAmavasthitatvAt' iti saphalaM bhavet, ato yatreti deze 'vindhya'bhAvo yatra cAbhAva ityanayornabhobhAgayo:-AkAzadezayoH kimityAha-ananyatvamanyatvaM veti vAcyam / kiJcAtaH ? yadyananyatvaM kiM sarvathA Ahosvit kathaJcit ? / ......................................... manetirazmi ................. aneka pradezono abhyagama thavAthI, AkAzanI sapradezatA ja siddha thaze... AkAzanI sapradezatA aMge pUrvapakSanI mAnyatAno vikalpazaH nirAsa gra (217) pUrvapakSa AkAza to apradezI che, eTale uparokta vikalpono saMbhava ja nathI, kAraNa ke te eka ja AkAzamAM, vidhya-himavat Adi dareka parvatonuM avasthAna che.. uttarapakSa: A kathana paNa ayukta che, kAraNa ke parAmArthathI "viSNu-himavatuM AdinuM ekatra savasthAna mAnaj 5ze... tyAha" - pUjata hoSona saMdhana sahI 59yatuM nathI... vaLI, vidhyAcalAdi parvato kaMI sarvavyApI (=saMpUrNa jagatamAM vyApIne rahenAra) nathI ke jethI "(sarvavyApI mevA) me. 4 mAzamA teso 2 cha" sema 46 zaya. pahelA to e kaho ke, je AkAzapradezamAM vidhyanuM astitva che ane je AkAzapradezamAM vindhyano mabhAva cha, te jane mAzaprazo, me thI (1) bhinna che, 3 (2) bhinna ? prazna : paNa AvA vikalpothI doSa zuM? - uttara : humo - (1) te jane 2051zapraTezano ko sabhe bhAnazo, to sabhe pUchI chIme 4, te ameha (ka) sarvathA bhAnazo, 3 (kha) ithaMyit ? 1. 'sapradeza0' iti ka-gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH 'vindhya'bhAvastatrApyabhAvaH syAt, tadabhAvavannabhobhAgAvyatiriktatvAt tadbhAvavanabhobhAgasya viparyayo vA / atha kathaJcidanekAntavAdAbhyupagamAt svakRtAntaprakopaH / (218) athAnyatvaM kiM sarvathA uta kathaJcit ? yadi sarvathA, anyatarasyAnabhobhAgatvaprasaGgaH, sarvathA bhedAnyathA'nupapatteH / atha kathaJcit, svadarzanaparityAgadoSa iti / syAde ja vyArA ... yadi sarvathA ananyatvaM hanta tarhi yatra 'vindhya'bhAvastatrApyabhAvaH syAt / kuta ityAhatadabhAvavannabhobhAgAvyatiriktatvAt-'vindhyA bhAvavannabhobhAgAvyatiriktatvAt / tadbhAvavanabho'bhAgasya-'vindhya bhAvavannabhobhAgasya viparyayo vA, yatrAbhAvastatrApi bhAvaprApteH / atha kathaJcidananyatvam / etadAzaGkyAha-anekAntavAdAbhyupagamAt svakRtAntaprakopaH, svasiddhAntavirodha ityarthaH / dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-athAnyatvamadhikRtanabhobhAgayoH kiM sarvathA'nyatvamuta kathaJcit ? / yadi sarvathA-ekAntenAnyatvaM tataH kimityAha-anyatarasya yatra 'vindhya'bhAvo yatra cAbhAva ityanayorekasya kimityAha-anabhobhAgatvaprasaGgaH / kuta ityAhasarvathA bhedAnyathA'nupapatteH sarvadharmavailakSaNye hi sarvathA bhedastasmizca satyekasya bhAvarUpatA anekAMtarazmi .. () jo sarvathA abheda mAno, to je AkAzapradezamAM vidhyanuM astitva che, te ja AkAzapradezamAM vidhyano abhAva mAnavo paDaze, kAraNa ke viSNunA abhAvavALA AkAzapradezanI sAthe prastuta (kavidhyanA bhAvavALA) AkAzapradezano abheda che.. Azaya e ke, jo be judA judA AdhAra hoya, to bhAva/abhAvanuM juduM juduM astitva saMbhavI zake, paNa AkAzarUpa be adhikaraNano to tame abheda mAno cho, to to AyarUpa bhAva-abhAvanuM paNa ekatra astitva mAnavuM paDaze... athavA to, je AkAzapradezamAM vidhyano abhAva che, te AkAzapradezamAM paNa vibhyanuM astitva mAnavuM paDaze, kAraNa ke viSNunA bhAvavALA AkAzapradezanI sAthe prastuta (kavidhyanA abhAvavALA) AkAzapradezano abheda che.. tethI baMne AkAzapradezano sarvathA abheda mAnavo to yogya nathI. (g) jo kathaMcit abheda mAnazo, to to anekAMtavAdano abhyapagama (=svIkAra) thavAthI, ekAMtavAdarUpa svasiddhAMtano virodha thaze. eTale te paNa na manAya.. (2) te baMne AkAzapradezano jo bheda mAnazo, to te bheda () sarvathA mAnazo, ke (a) kathaMcituM? (218) (#) jo sarvathA bheda mAno, to je AkAzapradezamAM vidhyanuM astitva che ane je AkAzapradezamAM viSNunuM nAstitva che, te bemAMthI koI ekane agaganarUpa mAnavo paDaze, kAraNa ke te beno sarvathA bheda tyAre ja kahI zakAya, ke jyAre ekamAM rahela dharmo bIjAmAM na hoya... ane tevuM For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 562 tad bhAgAnabhyupagamAd vyomno yathoktadoSAnupapattiriti / abhyupagamamAtrabhakto devAnAMpriyaH sukhaidhito nopapattiprAptAnapi bhAgAnavagacchatIti, nanu viziSTabhAvabhAvAbhAvagamyA eva bhAgA ityavagame nivezyatAM cittamityalaM prasaGgena / (219) etena nityavyApi vyArA ... aparasya sA'pi netyetadeva bhavatIti bhAvanA / atha kathaJcidanyatvamadhikRtanabhobhAgayorityatrAhasvadarzanaparityAgadoSaH, ekAntadarzanaM hi parasya svadarzanaM tatparityAgadoSa iti / syAdetad bhAgAnabhyupagamAd vyomnaH-AkAzasya yathoktadoSAnupapattiriti / etadadhikRtyAhaabhyupagamamAtrabhakto devAnAMpriyaH, mUrkha ityarthaH, sukhaidhitaH-zAstragrahaNaparizramatyAgena sukhavardhitaH nopapattiprAptAnapi 'vindhya bhAvabhAvAbhAvAbhyAM bhAgAnavagacchatIti / etadbhAvanAyaivAha-nanu viziSTabhAvabhAvAbhAvagamyA eva bhAgA viziSTabhAvo'nyavyAvRttatayA 'vindhya bhAva eva, tadbhAvAbhAvagamyA eva bhAgA vyomnaH / na hi nirbhAge paramANau kAryasya vyaNukAdeH kvacid anekAMtarazmi .. mAnavAmAM to, eka AkAzapradezamAM je bhAvarUpatA rahelI che, tenuM paNa bIjA AkAzapradezamAM nAstitva mAnavuM paDaze ane tethI to - bhAvarUpatA na rahevAthI to - te pradeza abhAvarUpa banaze! eTale teono sarvathA bheda mAnavo ucita nathI... | (a) jo kathaMcit bheda mAno, to anekAMtavAda AvI jatAM to pharI svadarzanatyAgarUpa doSa Avaze... eTale te paNa na manAya... Ama bheda-abheda baMne vikalpothI pUrvapakSInuM vacana ayukta sAbita thAya che... - AkAzane apradeza mAnanArAonI mUrkhatA pUrvapakSa: paNa ame to AkAzapradezanA koI bhAga nathI mAnatAM, to "te baMne bhAgo bhinna che ke abhinna" - evA vikalpothI thanArA doSo, zI rIte saMgata bane? uttarapakSaH are mUrkha! tuM to abhyapagamamAtrano ja bhakta che. ( vicAryA vinA mAtra khoTA zAstrone pakaDI rAkhanAro che.) tuM to sukhathI vadhelo che. ( A zAstra sAcuM ke khoTuM - evA vicArano parizrama na karanArI che.) ane eTale ja, yuktisaMgata paNa AkAzabhAgone tuM svIkAra karavA taiyAra nathI... pUrvapakSa paNa te bhAgo yuktiyukta che, evuM tame zI rIte kahI zako? uttarapakSaH juo, je nirvibhAga hoya, te padArthamAM amuka ThekANe astitva ane amuka ThekANe nAstitva na hoya... dA.ta. paramANune tame nirvibhAga (=bhAga avayavarahita) mAno cho ane tethI temAM, caNakAdinuM koIka ThekaNe astitva ane koIka ThekANe nAstitva to tame paNa nathI mAnatA.. 2. "pradIparigrahaparizrama' ti -pad: I For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 563 anekAntajayapatAkA nirdezasAmAnyavRttirapi pratyuktA // *vyAbA bhAvaH kvacinna iti svadarzanasthityA'pi avagame nivezyatAM cittamityalaM prasaGgena / etenetyAdi / etena - ekasAmAnyavRttinirAkaraNena nityavyApinirdezasAmAnyavRttirapi pratyuktA vizeSeSu, nityasyaikasvabhAvatayA kAlabhinnAsu vyaktiSu vRttyayogaH, vyApinaH sarvagatatvena nirdezasya dezAbhAveneti bhAvanIyam // ( tRtIyaH ... anekAMtarazmi have AvI jo svadarzananI mAnyatA hoya, to eka ja nirvibhAga AkAzamAM amuka ThekANe vindhyanuM astitva ane amuka ThekANe vindhyanuM nAstitva zI rIte ghaTe ? tethI je bhAgamAM vindhyano viziSTabhAva che ane je bhAgamAM vindhyano abhAva (=viziSTabhAva abhAva) che, te baMne bhAgo AkAzanA mAnavA ja rahyA... ane eTale to AkAza sabhAga=sapradezI ja siddha thaze... A rIte jyAre, svamAnyatAthI paNa AkAzanI sapradezatA siddha thAya, tyAre to temAM citta rAkho !! have A prasaMgathI saryuM. sArAMza : AkAza to sapradezI hovAthI, judA judA pradeze tenI vRtti (=AdheyatAsaMbaMdhathI bhAvomAM rahevuM) saMgata che, paNa sAmAnya to tevuM nathI, to tenI gagananI jema vRtti zI rIte saMgata bane ? * nityAdirUpa-sAmAnyanI vRttino nirAsa (219) upa2okta kathanathI, (1) nitya, (2) vyApI-sarvagata, (3) nirdeza-niravayava sAmAnyanI paNa, ghaTAdi vizeSomAM vRtti nirasta thAya che. te A rIte - (1) nitya to ekAMta ekasvabhAvI che, to judA judA kALe thanArA vizeSomAM tenI vRtti zI rIte mAnI zakAya ? kAraNa ke, "kapAlamAM rahevAno svabhAva-ghaTamAM rahevAno svabhAva" evo judo judo svabhAva to vastune anitya mAnyA vinA asaMgata che.... (2) vyApI to sarvagata hovAthI, teonuM pratiniyata vizeSomAM ja rahevAnuM niyaMtraNa kema ? Azaya e ke, mRttva to sarvagata hovAthI, te mAtra ghaTAdimAM ja kema ? jaLAdimAM kema nahIM ? (3) nirdezInA to koI ja avayavo na hovAthI, sAmAnya te amuka-amuka dezathI amukaamuka vizeSamAM rahe, evuM zI rIte manAya ? (dA.ta. mRttva te judA judA dezathI parvata-pRthvI-ghaTAdimAM zI rIte rahe ?) jo dareka vizeSamAM saMpUrNapaNe rahe, to anaMta sAmAnyo mAnavAM paDaze... tethI eka, nitya, niravayavAdirUpa sAmAnyanI vRtti aghaTita hoI tevuM sAmAnya mAnavuM bilakula yogya nathI... * bhAva to ghaNA padArthono hoI zake, paNa prastutamAM te badhAne choDIne mAtra vindhyano ja bhAva levAno che ane mATe ja ahIM 'viziSTabhAva' ema kahyuM. For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA -ON ___(220) Aha-anubhavasiddhatvAt sAmAnyasya na yujyate sahRdayatArkikasya tatpratikSepeNAtmAnamAyAsayitum, AyAsasya niSphalatvAt / tathAhi-yadi sanAtanaM vastusad vyApyekamanavayavaM sAmAnyavastu na syAt, na tadA dezakAlasvabhAvabhedabhinneSu ghaTazarAvoSTrikodaJcanAdiSu bahuSu vizeSeSu sarvatra mRnmRdityabhinnau buddhizabdau syAtAm / na *............... .................... vyAkhyA ...... Aha para:-anubhavasiddhatvAt sAmAnyasya vizeSeSu tulyabuddhibhAvena na yujyate sahRdayatArkikasya-bhAvAzUnyasya tatpratikSepeNa-sAmAnyapratikSepeNa AtmAnamAyAsayitum / kuto na yujyata ityAha-AyAsasya niSphalatvAt / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / yadi sanAtanaM-nityaM vastusat-aparikalpitaM vyApi-vizeSavyApanazIlamekaM svarUpeNa anavayavam-avayavarahitaM sAmAnyavastu na syAt / tataH kiM syAdityAha-na tadA deza-kAlasvabhAvabhedabhinneSu / keSvityAha-ghaMTa-zarAvoSTrikodaJcanAdiSu / udaJcana:-loTTakaH / 'Adi'zabdAdaliJjarAdigrahaH / bahuSu vizeSeSu sarvatra mRnmRditi-evaM abhinnau-tulyau, ekarUpAvityarthaH / kAvityAha-buddhi-zabdau syAtAm / kimiti na syAtAmityAha-na khalvi-tyAdi / naiva hima .... manetirazmi - vaizeSikakRta sAmAnyasAdhaka pUrvapakSa * (220) vaizeSita : are ! sAmAnya to anubhavasiddha cha, // 29 // 3 gha2-34vAbhi yatI tulyabuddhi A sAmAnyane kAraNe ja thAya che ane AvA sAmAnyano pratikSepa karI, sahRdaya tArkika (=hRdayamAM tarkaparipUrNa=bhAvArthathI zUnya na rahenAra) vyaktioe AtmAne kaSTa Apavo yogya nathI, kAraNa ke, anubhavasiddha sAmAnyano pratikSepa karavAmAM teno prayAsa niSphaLa che... prazna: paNa sAmAnya anubhavasiddha che, evuM tame zI rIte kahI zako? uttara : humo- (1) sanAtana=nitya, (2) vastusata aparilpita-vAstavira, (3) vizeSa padArthomAM vyApIne rahenAra, (4) mAtra ekarUpa, (5) avayavarahita + AvI jo sAmAnya nAmanI vastu nahIM mAno, to... judA judA dezamAM rahenAra, judA judA kALamAM thanArA, judA judA svabhAvavALA evA ghaTa, zarAva (=oDIyu), 6STra (=mhi2|| 2|5vaan mAna), 6yana (=ola), maliM042 (=xepAtra) Adi ghaNA vizeSa padArthomAM "mATI-mATI" - ema je sarakhuM jJAna ane sarakhA zabdo pravarte che, te nahIM pravarte..kAraNa ke te tulya buddhi-zabda jenA kAraNe thatAM hatAM, te sAmAnyano ja tame apalApa 2 najyo ... praznaH paNa tevuM sAmAnya na hovAmAM zuM tulya buddhi-zabda na thAya? 1. 'samAnataM vastu' iti ga-pAThazcintyaH / 2. 'sAmAnyaM vastu' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH khalu hima-tuSAra-karako-dakA-'GgAra-murmura-jvAlA-'nala-jhaJjhA-maNDalikotkalikA-pavana-khadiro-dumbara-badarikAdiSvatyantabhinneSu bahuSu vizeSeSvekAkArA buddhirbhavati, nApyekAkAraH zabdaH pravartata iti, ato'sya yathoktAbhinnabuddhi-zabdadvayapravRttinibandhanasya vastusataH sAmAnyasya sattvamAzrayitavyamiti // (221) atrocyate-na khalvasmAbhiryathoktabuddhi-zabdadvayapravRttinibandhanaM niSi ....................* vyAkhyA *...... tuSAra-karako-dakAni cetyanena jalabhedAnAha / aGgAra-murmura-jvAlA-'nalAzcetyanena tvagnibhedAn, jhaJjhA-maNDaliko-tkalikA-pavanAzca ityanena vAyubhedAn, khadiro-dumbarabadarikAdayazcetyanena ca vanaspatibhedAnAha / 'Adi'zabdaH pratyekaM dhArAdisaGgrahArthaH / eteSu atyantabhinneSu jAtibhedApekSayA bahuSu vizeSeSu-bhedeSu ekAkArA buddhirbhavati, tathA'nanubhavAt / nApyekAkAraH zabdaH pravartata iti mRnmRdityAdi zabdavat, ato'sya sAmAnyasyeti yogaH, yathoktaM ca-tanmRnmRdityAdirUpatayA abhinnaM ca tad buddhizabdadvayaM ceti vigrahastasya pravRttinibandhanaM-pravRttikAraNaM tasya vastusataH-pAramArthikasya sAmAnyasya sattvamAzrayitavyamiti // etadAzaGkyAha-atrocyate-na khalvasmAbhiH-jainairyathoktabuddhi-zabdadvayapravRtti .... manetirazmi ... uttara : nA, bilakula nahI... humo - uima, tuSA2, 421, 365 mahinA homai... // 2, tRni (ghAsathI thayeTa mani), bhubhu2 (=agninA theTa eyAmI), 4pAsa (=bhUta anithI chUTI 538 4pAla), anala mA bhaninA mahoma... vAta, vAta, 3mi (=pavananI saDe), 5vana mAhavAyunA mahobhA... 5.2 (2rnu A3), 7952 (= prA2rnu vRkSa), 52 (=porana 33 35) mA vanaspatimA homa... - Apa 4 48 gol ghaNA padArthomAM ekasarakhI buddhi ke zabda bilakula pravartatA nathI... (dareka vize judI buddhi ane judA zaha. 4 prayoya che..) samAM // 29 // zuM ? 29 me 4, tesomA (bhRttpa35) sAmAnya natha.... bhane ghaTa-zarAvAhi vize thanArI sarakhI buddhi ane sarakhA zabdonuM kAraNa zuM? kAraNa e ja ke, teomAM mRttvarUpa sAmAnya 2jche.. sArAMzaH tethI ghaTa-zarAvAdi vize thanArA "mATI-mATI" ema sarakhA jJAna ane zabdanuM mULabhUta kAraNa vAstavika evuM sAmAnya to mAnavuM ja joIe. * sAmAnyanI yathAvasthita saMgatikAraka uttarapakSa ne (221) syAdvAdIH ame ekasarakhI buddhi ane zabdanI pravRtti karAvanArA sAmAnyano niSedha nathI. 42i... For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 566 dhyate / kiM tarhi ? ekAdidharmayuktaM paraparikalpitaM sAmAnyamiti / tacca yathA vizeSavRttyayogena na ghaTAM prAJcati tathA lezato nidarzitameva, prapaJcatastvanyatra vRttyayogasaGkhyAdivyabhicAratadvatpratyayaprasaGgAdinA yuktikalApena nirAkRtamiti neha prayAsaH // ...........* vyAkhyA *.... nibandhanaM niSidhyate / kiM tarhi ? ekAdidharmakaM paraparikalpitaM sAmAnyamiti sAmAnya niSidhyate / tacca-ekAdidharmakaM sAmAnyaM yathAvizeSavRttyayogena hetunA na ghaTAM prAJcati-na ghaTanaM gacchati, tathA lezato nidarzitameva, prapaJcatastvanyatra-syAdvAdakucodyaparihArAdau vRttyayogazca saGkhyAdivyabhicArazca tadvatpratyayaprasaGgAdizceti samAsaH tena / kenetyAha-yuktikalApena-upapattisaGghAtena nirAkRtamiti kRtvA neha prayAsaH-neha prayatnavizeSaH / tatra vRttyayogo darzita eva 'yadekabuddhayekazabdapravRttinimittaM tat sAmAnyam' ityabhyupagame saGkhyAdibhirvyabhicAra:ekasaGkhyA'pi bhavatyekabuddhyekazabdapravRttinimittam / 'Adi'zabdAt tatsamavAyazca, na cAsau sAmAnyamiti vyabhicAraH / tathAbhAve'pi sAmAnyasya vizeSeSu tadvat pratyayaprasaGgaH "ekasAmAnyavanto vizeSAH' iti pratyayaH prApnoti, na 'samAnAH' iti / 'Adi'zabdAd vizeSavinAze tatra .............. manetirazmi ........ prazna : to ono niSedha 42 cho? uttaraH vaizeSiko je eka nityAdirUpa sAmAnya svIkAre che, teno niSedha karIe chIe, kAraNa ke tenI vizeSamAM vRtti Adi ghaTatuM nathI. e badhuM ame saMkSepathI ahIM batAvI ja dIdhuM che. te sivAya syAdvAdakucodyaparihAra Adi graMthomAM vistarazaH te sAmAnyanuM paripUrNa yuktiothI nirAkaraNa karyuM che. praznaH temAM rahela paripUrNa yuktionuM digdarzana batAvazo ? uttara : humI, (1) vRttiyoga, (2) saMdhyAhavyatmiyAra, (3) tadvatpratyayano prasaM... Adi, e badhI yuktio A rIte lagADavI - ... (1) pUrvo'tazata, vizeSa pobhA te sAmAnyanI deza 3 sarva meM zata vRtti ghaTatI nathI... (2) " 5206 Ane se buddhinu ||29'saamaany' Doya" - mej mAno, to tvasaMdhyAne paNa sAmAnya mAnavI paDaze, kAraNa ke eka zabda ane ekabuddhinuM kAraNa to te paNa che. saMkhyAdimAM mUkela AdizabdathI, ekatsaMkhyA je saMbaMdhathI padArthamAM rahe che, te samavAya saMbaMdha levo... temAM paNa vyabhicAra Ave che, kAraNa ke eka zabda-buddhinuM kAraNa to te paNa bane che... chatAM paNa jo tame tene (saMkhyA-samavAyane) sAmAnyarUpa na mAno, to adhikRta sAmAnyane paNa sAmAnyarUpa" zI rIte manAya ? . (2) 5252 sAmAnya hoya, to ghaTa-zarAvAhima ' yA samAna cha' - mevI pratAti nahIM, 59 'bhAjapA sAmAnya vANa cha' - mevI 4 pratIti thavI kome, 4 thatI natha.... 1. 'prApnotIti tathA' iti g-paatthH| 2. syaadvaadkucodyprihaaraadau| 3. 'prAyaprasaGgA0' iti ka-pAThazcintanIyaH / For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( tRtIyaH (222) AA-tti punayaMthottabuddhi-zayapravRttinivandhanamitti ? ughyateanekdhrmaatmkaanaaN vastUnAM tathAvidhaH samAnapariNAma iti / na cAtra sAmAnyavRttiparIkSopanyastavikalpayugalaprabhavadoSasambhavaH, samAnapariNAmasya tadvilakSaNatvAt, tulya 567 anekAntajayapatAkA * bALA & tatkevalagrahaNaprasaGga iti saGkSepagarbhArthaH / ityalaM prasaGgena // Ada-vi punarvathottabuddhi-zayapravRttinivadhanamiti ? punyate-anedhamAMbhAnAM sattva-jJeyatvAghapekSayA vastUnAM-paTa-gAvo-STrio-vacanAvInAM tathAvidha:-mRvRtyibhinnbuddhishbddvyprvrtkH samAnapariNAma iti / na cAtra - samAnapariNAmo sAmAnyavRttiparIkSAyAmupanyastaM ca tad vikalpayugalakaM ca, 'tathAhi - tadekAdisvabhAvaM sAmAnyamanekeSu digdezasamayasvabhAvabhinneSu vizeSeSu sarvAtmanA vA varteta dezena vA' ityetat tatprabhavAzca te doSAzca sAmAnyAnantyAdaya: teSAM sambhavaH / na ca kuta ityAha- samAnapariNAmasya tadvilakSaNa * anekAMtarazmi .. (4) bIjI vAta, vizeSamAM jo koI sAmAnya jevuM nitya tattva hoya, to te vizeSa padArtha naSTa thayA bAda, tyAM sAmAnya kema dekhAtuM nathI ? (sAmAnya to nitya hovAthI teno nAza zakya nathI...) A badhI sacoTa yuktio vaDe, anyatra ame vistArathI sAmAnyano nirAsa karyo hovAthI, ahIM vadhu prayAsa karatA nathI...... * samAnapariNAmarUpa sAmAnyanI siddhi (222) vaizaiSika : jo tevuM sAmAnya na hoya, to 'mATI-mATI' evI samAnabuddhi ane samAnazabdanI pravRttinuM kAraNa koNa ? syAdvAdI : ghaTa, zarAva, uSTrikA, udaMcana Adi vastuo sattva-jJeyatvAdi anekadharmAtmaka che... AvI vastuono 'samAnapariNAma' (=ekabIjAne samAnarUpe rahevAno svabhAva-pariNAma) te ja sAmAnya che ane te ja 'mATI-mATI' evI samAnabuddhi ane samAnazabdanI pravRttinuM kAraNa che... prazna H sAmAnyanI vRttinI parIkSA vakhate, tame je be vikalpo karyA hatAM ke - "ekAdisvabhAvavALA sAmAnyanuM raheThANa, dizA-deza-kALa-svabhAvathI bhinna-bhinna vizeSomAM (1) saMpUrNapaNe, ke (2) ekadezathI ?' - te vikalpo dvArA je doSo AvyA hatAM ke - "anaMta sAmAnya mAnavA paDaze... ityAdi" - te doSo, samAnapariNAmarUpa sAmAnyamAM paNa Avaze ja ne ? - uttara : nA, bilakula nahIM, kAraNa ke ekAdirUpa sAmAnya karatAM, samAnapariNAmarUpa sAmAnya sAva ja vilakSaNa che... prazna H temAM vilakSaNatA zuM ? 1. draDvyuM tema pRSTha | For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 568 -ON jJAnaparicchedyavasturUpasya samAnapariNAmatvAt asyaiva ca sAmAnyabhAvopapatteH, samAnAnAM bhAvaH sAmAnyamiti yat tatsamAnaistathA bhUyata ityanvarthayogAt, arthAntarabhUtabhAvasya ca tadvyatirekeNApi tatsamAnatve'nupayogAt, anyathA samAnAnAmityabhidhAnAbhAvAdayuktaiva .* vyAkhyA .... tvAt-ekAdidharmakasAmAnyavilakSaNatvAt / vailakSaNyamevAha tulyetyAdinA / tulyajJAnaparicchedyaM ca tad vasturUpaM ceti vigrahastasya samAnapariNAmatvAt / asyaiva-samAnapariNAmasya sAmAnyabhAvopapatteH / upapattizca samAnAnAM bhAvaH sAmAnyamiti yat tat samAnaistathA bhUyata iti kartari SaSThI iti-evamanvarthayogAt / nAyaM parapakSa ityAha-arthAntarabhUtabhAvasya ca sambandhapakSe samAnAnAM sambandhinaH tadvyatirekeNApi-bhAvavyatirekeNApi tadarthAntaratvena tatsamAnatve teSAMsamAnAnAM samAnatve, prakRtyaiveti bhAvaH / kimityAha-anupayogAt adhikRtabhAvasya, tamantareNaiva te samAnA iti kRtvA / anyathA-evamanabhyupagame tamantareNa tadasamAnatve prakRtyA samAnAnAmityabhidhAnAbhAvAdayuktaiva tatkalpanA-adhikRtabhAvakalpanA samAnAnAM bhAva iti eta................................ manetirazmi .............. uttara : vilakSaNatA e ja ke, tamAruM sAmAnya to alaga padArtharUpa ane ekAdidharmaka che, jyAre samAnapariNAma tevo nathI, kAraNa ke e to tulyajJAnathI jANavA yogya ghaTa-zarAvAdi vastunuM ja svarUpa cha... (ayaM mRd - ayaM mRd sevA zanI tulyana uvAya. tatpariche vastu35 me samAnaparima cha...) te sivAya asA pArtha nahI... tathA pUrvota hoSono hI saMbhava 4 nathI... AvA samAnapariNAmamAM ja "sAmAnyapaNe saMgata che, kAraNake sAmAnyano vAstavika vyutpatti martha maha 4 ghaTe che. te sA prabhArI - samAnAnAm bhAvaH sAmAnyam - arthAt samAnono bhAvate sAmAnya" - hI 'samAnAnAM' - mevI 54ii vimati [arthamA cha, meTo artha thaze - "te te samAna padArtho vaDe tevA thavAya te sAmAnya" - have AvI vyutpatti samAnapariNAmarUpa vastusvarUpamAM 4 ghaTecha, 125 / 3 ghaTa-zarAvAhivastu 14 tevA thavAya che... prazna : zuM evI vyutpatti, vaizeSikakalpita sAmAnyamAM na ghaTe ? uttara : nA, kAraNa ke teo sAmAnyane alaga padArtha mAne che ane teno samAna evA ghaTAdi padArtho sAthe saMbaMdha mAne che... paNa ame pUchIe chIe ke, ghaTAdi samAnapadArtho zuM svabhAvathI samAna (1) che, 3. (2) nahI... (1) jo atirikta sAmAnya vinA paNa, ghaTAdi padArtho svabhAvathI ja samAna hoya, to tevA sAmAnyano koI upayoga ja nathI, kAraNa ke tenA vinA paNa padArtho svabhAvathI ja samAna che... (2) anyathA=jo atirikta sAmAnya vinA ghaTAdi padArtho svabhAvathI ja samAna na mAno, to teo asamAna rahevAthI "samAnono bhAva te sAmAnya" - ema sAmAnyanI kalpanA saMgata nahIM .................................. 1. 'jJAnAbhAva0' iti ka-pAThaH / 2. 'jJAnAbhAvAt' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH tatkalpanA / ( 223 ) samAnatvaM ca bhedAvinAbhAvyeva, tadabhAve sarvathaikatvataH saMmAnatvAnupapatteriti tathAvidhaH samAnapariNAma eva samAnabuddhi-zabdadvayapravRttinimittam // ( 224 ) Aha-yathA'samAnA apIndriyAdayastathAsvabhAvatvAd rUpajJAnAdyekakArya 569 - bAbA phu = tsambandhinAmasamAnAnAmiti kRtvA / upacayamAha - samAnatvaM ca tulyatvaM ca bhedAvinAbhAvyeva ayamanena samAna iti nIteH / tadabhAve - bhedAbhAve sarvathaikatvataH kAraNAt / kimityAhasamAnatvAnupapatteH / iti-evaM tathAvidhaH-mRnmRdityabhinnabuddhi-zabdadvayapravartakaH samAnapariNAma eva samAnabuddhi - zabdadvayapravRttinimittamiti sthitam // Aha-yathA asamAnA apIndriyAdayaH - indriya-manaskArA-''lokarUpAdayo jAtibhedena tathAsvabhAvatvAt-rUpAdijJAnajananasvabhAvatvAt kAraNAt rUpajJAnAdi, 'Adi' zabdAt * anekAMtarazmi thAya, kAraNa ke jyAre koI samAna padArtha ja nathI, tyAre teono bhAva zI rIte saMgata thAya ? tethI vaizeSikamate, sAmAnyano vAstavika vyutpatti artha aghaTita che, eTale tevA sAmAnyanI kalpanA yuktisaMgata nathI... * bhedaavinAbhAvI samAnatA (223) pUrvapakSa : ghaTa-zarAvAdino jo samAnapariNAma ja hoya, to teono judA judA rUpe kema bodha thAya che ? uttarapakSa : are ! samAnatA to bhedane avinAbhAvI che, arthAt "A AnI samAna che" - evuM tyAre ja kahevAya, ke jyAre be padArtha bhinna hoya... bAkI bheda vinA to te be padArtha eka thavAthI, teomAM samAnatA ja na ghaTe... (badhA loko 'mukha caMdrasamAna che' - evuM ja kahe che, 'caMdra caMdrasamAna che' - evuM koI kahetuM nathI...) tethI samAnapariNAma hovA chatAM paNa, ghaTa-zarAvAdino kathaMcid bheda siddha ja che... sAra H tethI 'mATI-mATI' evI samAnabuddhi ane samAnazabdone pravartAvanAra, vastuno samAnapariNAma ja sAmAnya che. (kAraNa ke te ja samAna zabda-buddhinuM pravRttikAraNa che...) * asamAnathI samAnabuddhino nirAsa (224) pUrvapakSa H indriya, manaskAra (samanantarapratyaya), Aloka, rUpa Adi padArtho bhinnabhinna jAtirUpa hoI asamAna che, chatAM paNa teo, raipAdijJAnane utpanna karavAnA svabhAvavALA * AdizabdathI indriyAdi potAnI saMtAnaparaMparAmAM indriyAdine utpanna karavAnA svabhAvavALI che, evuM paNa samajI levuM. 1. 'samAnAbAnupa.' kRti -pAi: / For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA kAriNastathaite'pi bhAvAstathAvidhasamAnapariNAmavikalA api tathAvidhabuddhyAdihetavaH kiM neSyante ? / ucyate-asamAnebhyaH samAnabuddhayAdyasiddheH, tannibandhanasvabhAvavaikalyAt / tathAhi-na cakSurAdiSu samAnabuddhyAdibhAvaH, tathA'pratIteH, (225) rUpajJAnAdyeka ........... vyAkhyA ....... svasantatAvindriyAdikAryagrahaH / etadekakAryakAriNaH tathaite'pi bhAvAH-ghaTa-zarAvo-STrikodaJcanAdayaH tathAvidhasamAnapariNAmavikalA api, tAttvikasamAnapariNAmarahitA apItyarthaH, tathAvidhabuddhyAdihetavaH-samAnabuddhi-zabdadvayahetavaH kiM neSyante ? etadAzaGkyAha-ucyateasamAnebhyo jAtibhedena samAnabuddhyAdyasiddheH-samAnabuddhi-zabdadvayAnupapatteH / asiddhizca tannibandhanasvabhAvavaikalyAt-samAnabuddhayAdinibandhanasvabhAvavaikalyAt / etadevAha-tathAhina cakSurAdiSu viSayeSu samAnabuddhayAdibhAvo viSayatvena / kuta ityAha-tathA'pratIteH-cakSurAdiSu viSayatvena samAnabuddhyAdyapratIteH / nIlAdiSviva samAneSviti vyatirekeNa bhAvanA / ....... manetirazmi ...... DovAthI, ma teso 35sAna35 meM Aryana 42 cha... tema ghaTa-zarAva-uSTrikA-udaMcanAdi bhAvo paNa bhale tAttvika samAnapariNAmathI rahita hoya, to paNa teo samAnabuddhi ane samAnazabdanAM kAraNa kema na bane? uttarapakSa ghaTa-zarAvAdi asamAna padArthothI samAnabuddhi ane samAnazabda thavo asaMgata che, kAraNa ke asamAna padArthono evo svabhAva ja nathI, ke jethI teo dvArA samAna zabda buddhinI utpatti thAya... te mArIta - (1) indriya, manaskAra, Aloka AdinI kadI samAnabuddhi nathI thatI, kAraNa ke teonI samAnabuddhi apratIta che.. have teonI samAnabuddhi na thavAnuM kAraNa zuM? kAraNa e ja ke, teo asamAna che... (2) nIlaghaTa, pItaghaTa, raktaghaTa Adi padArthomAM samAnabuddhi vigere kema thAya che? to kAraNa se4, teso samAna che... eTale eka vAta to siddha thAya che ke, samAna hoya to ja teonI samAnabuddhi Adi saMgata che. * AvuM kahevA pAchaLa, pUrvapakSIno garbhita Azaya e ke, samAnabuddhi - samAnazabdanAM kAraNa tarIke samAnapariNAma" mAnavAnI koI jarUra nathI... jema asamAna paNa rUpAdi rUpajJAnane utpanna kare, tema asamAna paNa ghaTAdi samAna-jJAnane utpanna karaze... paNa graMthakArazrI asamAnathI samAnajJAna na thAya evo sacoTa khulAso rIpUrvapakSanIvAtaunmUlana 2ze... 1. 'viSayitvena' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH kAryakAritvaM cAtrAnarthakameva, siddhasAdhanatvAt / ko hi nAma tathA asamAnebhyo'pi tathaikaM kAryaM necchati ? tathAvidhasamAnapariNAmavikalAstu samAnabuddhizabdadvayapravRttihetavo na bhavanti, na tathAvidhaikakAryA ityabhidadhati vidvAMsaH / tatazcAnena na kiJcidupadrUyate, asamAnebhyaH samAnabuddhyAdyasiddheH // (226) nAsiddhiH, pradhAnezvarAdikAryatvasamAnapariNAmavikalebhyo'pi bhAvebhyaH *.... ... vyAkhyA ...... rUpajJAnAdyekakAryakAritvaM cAtra-vyatikare anarthakameva / kuta ityAha-siddhasAdhanatvAt / etadevAha-ko hi nAma-vAdI tathA asamAnebhyo'pi viziSTasamAnapariNAmApekSayA tathaikaM kArya-sAmagrIjanakatvenaikaM kAryaM necchati ? tathAvidhasamAnapariNAmavikalAH punazcakSurAdayaH samAnabuddhi-zabdadvayapravRttihetavo na bhavanti, na tathAvidhaikakAryAH, tathAvidhaikakAryA bhavantyevetyarthaH, ityabhidadhati vidvAMsaH-jainAH / tatazcAnena-anantaroditena na kiJcidupadrUyate / kuta ityAha-asamAnebhyazcakSurAdibhyaH samAnabuddhyAdyasiddheH, tatsiddhau ca no bAdheti bhAvanA / / ___Aha-nAsiddhiH, asamAnebhyaH samAnabuddhyAderiti prakramaH / kuta ityAha-pradhAne ....... manetirazmi (225) prazna : paraMtu asamAna 55 ndriyA4i, 35zAna 12 to 42 4 cha ne ? uttara : are bhAI ! e vAta to prastutamAM vyartha che. kAraNa ke e to siddhasAdhana che. (Azaya me, te pAta to 5 deg4 bhAne cha, tame 5 navI nathI 380...) prazna : zuMte vAta AdhA mAne cha? uttara : hA, kAraNa ke viziSTa samAnapariNAma na hovAmAM paNa, te asamAna padArthonI sAmagrIthI, eka kArya koNa nathI icchatuM? asamAna padArthothI eka kArya to badhA ja mAne che.. paNa prastutamAM to e vAta Ave che ke, asamAna padArthothI kadI paNa samAnabuddhi Adi na ja thAya... ane eTale ja jaina vidvAno kahe che ke te indriya, manaskAra, Aloka AdimAM viziSTa samAnapariNAma na hovAthI ja, teo samAna zabda-buddhinAM pravartaka nathI... hA ! rUpavijJAnAdi eka Aryane 42nA to teso 59 // cha... eTale jo cakSu Adi asamAnathI samAna zabda buddhi thAya, to amane cokkasa upadrava Ave, paNa tevuM to siddha nathI. tethI samAna zabda-buddhi pravartaka ghaTAdigata samAnapariNAma avazya mAnavo 2.yo... - asamAnathI sAmAnabuddhisAdhaka pUrvapakSa ne (226) pUrvapakSa : tad sesi cho3 - "asamAnathA samAnabhuddhi mAha siddha nathI" - te * mAsA pUrvapakSo jauddhanA sama4vA... 1. 'dyasiddhiriti' iti ga-pAThaH / 2. 'tathAvidhaikakAryA bhavantye0' iti gha-pAThaH / ....... For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 572 -or> 'pradhAnAdikAryAH pradhAnAdikAryA:' iti keSAJcit samAnabuddhyAdisiddheH, na, tasyAH saGketasammohahetutvAt, AvidvadaGganAdInAmavizeSeNa samAnapariNAmavadbhAveSvivAkSadarzanata eva tadapravRtteH / ( 227 ) tathA'kSadarzanamapi na tatrArthayAthAtmyataH, api tu janmA *bAbA zvarAdikAryatvasamAnapariNAmavikalebhyo'pi bhavaddarzananItyA, bhAvebhyaH-mahadAdibhyaH 'pradhAnAviAr: pradhAnAvivhAryAM:' kRti-vaM veSAzcit-sAduM cAvInAM samAnavucAvisiddheH / tavAzayAha-netyAvi / na-naitadevam, tasyA:-samAnavucAvisiSThe: sadnettasammodahetutvaat-ascchaastrsngketsmmohnibndhntvaat / kathametadevamityAha - AvidvadaGganAdInAMpramAtRRNAmavizeSeNa- sAmAnyena samAnapariNAmavadbhAveSviva-ghaTa - zarAvo-STriko-daJcanAdiSu akSadarzanata eva tadapravRtteH- pradhAnAdikAryA: pradhAnAdikAryA iti samAnabuddhyAdyapravRtteH, akSa* anekAMtarazmi .... vAta barAbara nathI, kAraNa ke sAMkhyAdi darzanakAro to ghaTAdi tamAma padArthane prakRtinuM kArya (=prakRtithI mahat, tenAthI ahaMkAra,tenAthI pAMca tanmAtrAdi...) mAne che ane keTalAka to vaLI IzvaranuM kArya mAne che... paNa tame (=jaino) ema kaho cho ke - "ghaTAdi padArtho pradhAna ke IzvarAdinuM kArya nathI" - eTale tamArA mate to ghaTAdimAM pradhAnakAryatva-IzvarakAryatvaAdirUpa samAnapariNAma nathI, arthAt teo asamAna che... chatAM paNa sAMkhyAdine, te asamAna padArtho vize paNa "A pradhAnanuM kArya,A paNa pradhAnanuM kArya, A paNa...'' - evI samAnabuddhi to thAya ja che ne ? to tame zI rIte kahI zako ke, asamAnathI samAnabuddhi Adi na ja thAya... uttarapakSa H tamArI vAta yukta nathI, kAraNa ke kharekhara to asamAnathI samAnabuddhi na ja thAya. . tame ghaTAdi asamAna padArthothI 'A pradhAnakArya - A paNa' evI je samAnabuddhi batAvI, te kharekhara ghaTAdi asamAna padArthothI nathI thatI. prazna H to konAthI thAya che ? uttara : saMmohathI... Azaya e ke, asat zAstromAM karAyelA saMketathI tevo saMmoha (bhrama) Ubho thAya ane te saMmohathI ja tevI buddhi thAya che... prazna H tevI buddhi vastuthI nahIM, paNa saMmohathI ja thAya, evu tame zI rIte kahI zako ? uttara : kAraNa ke vidvAnathI laIne aMganA sudhInA tamAma jIvone, samAnapariNAmavALA ghaTazarAva-STrika-urdUcanAdi padArthomAM, indriyajJAnathI jema 'mATI-mATI' evI samAnabuddhi thAya che, tema 'pradhAnakArya-pradhAnakArya' evI samAnabuddhi nathI thatI... bAkI jo vastuthI ja tevI buddhi thatI hota, to te badhAne thAta... For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573 anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH ntaravAsanAta iti cet, tatrApi kiM nimittamiti vAcyam / janmAntaravAsanaiveti cedanavasthA, anAditvAt tadvAsanAyA ayamapyadoSa iti cet, na, anAditathA'kSadarzanAdarthayAthAtmyasiddheH anyathA'tiprasaGgAt rUpAdyakSadarzanasyApi tatrArthayAthAtmyata etat' iti nizcayA *vyAchA darzanatazcAvizeSeNa ghaTAdiSu samAnabuddhyAdisiddhiH / Aha - tathA'kSadarzanamapi samAnatayA na tatra-ghaTAdau arthayAthAtmyataH - arthayathAtmabhAvena, api tu janmAntaravAsanAtaH / iti cet, etadAzaGkyAha-tatrApi-janmAntare kiM nimittamiti vAcyam / janmAntaravAsanaiveti cennimittametadAzaGkyAha-anavasthA, tatrApyuktadoSAnativRtteH / anAditvAt tadvAsanAyAH-tathA'kSadarzanavAsanAyA ayamapi - anavasthAlakSaNo'doSaH / iti cet, etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevam / anAdi ca tat tathA'kSadarzanaM ca, prakramAt samAnatayA'kSadarzanaM ceti vigrahastasmAdanAditathA'kSadarzanAt / kimityAha - arthayAthAtmyasiddheH anAditathAbhAvena / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA'tiprasaGgAt-evamanabhyupagame'tiprasaGgAt / enamevAha ... anekAMtarazmi eTale mAnavuM ja rahyuM ke, tevI samAnabuddhi vastuthI nahIM, paNa asat zAstranAM saMmohathI ja thAya che... # akSadarzananI arthayAthAtmyatA (227) pUrvapakSa H tamArI jema to ame paNa kahIzuM ke - 'mATI-mATI'" evI samAnabuddhi je indriyajJAnathI thAya che, te indriyajJAna, ghaTAdi padArthanI yathAtmatAthI (=ghaTAdi tevA hovAthI ja tevuM jJAna thAya evuM) nahIM, paNa pUrvajanmanI vAsanAne laIne ja thAya che... (arthAt janamAMta2mAM paNa tAdazadarzanathI paDela saMskAra e ja vAsanA ane tenA kAraNe ja tevuM jJAna thAya che...) uttarapakSa : pUrvajanmamAM paNa tevA saMskAra pADanAra darzana kema thayuM ? pUrvapakSa : te vAsanA paNa janmAMtarIya bIjI vAsanAne kAraNe thAya che. uttarapakSa H are ! to to te bIjI vAsanA paNa koIka trIjI vAsanAthI ane te paNa pAchI koI cothI vAsanAthI... e rIte to anavasthA thaze ! pUrvapakSa H indriyadarzananI vAsanA kharekhara to anAdi ja che, eTale amane anavasthA nathI... (je sAdi hoya temAM ja anavasthAdoSa ApI zakAya, nahIMtara to karmaparaMparAmAM paNa anavasthA mAnavI paDaze...) uttarapakSa H to eno matalaba e thayo ke, indriyajJAna anAdikAlIna che... eTale to tenI arthayAthAtmyatA ja siddha thaze... pUrvapakSa : (anyathA=) paNa anAdikAlIna hovA chatAM paNa, te arthanI yathAtmatAthI na hoya to zuM khabara ? For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA / 574 bhAvAt, uktavad vAsanAkalpanopapatterityalaM prasaGgena // (228) buddhyAkAra evAyamiti cet, ko'sya heturiti vAcyam / tadekakAryakAriNAmatatkAribheda iti cet, na, indriyAdibhirvyabhicArAt / (229) na rUpajJAnA * rUpAdyakSadarzanasyApi rUpAderaurdarzanaM rUpAdyakSadarzanaM tasyApi arthayAthAtmyataH-arthayAthAtmyAdetaditi nizcayAbhAvAt / abhAvazca uktavat-yathoktaM tathA vAsanAkalpanopapatteH 'rUpAdyakSadarzanamapi na tatrArthayAthAtmyataH, api tu janmAntaravAsanAtaH' ityAderapi vaktuM zakyatvAt, ityalaM prasaGgena // buddhyAkAra evAyaM-samAnAkAro ghaTAdigataH / iti cet, etadAzaGkyAha-ko'sya heturiti vAcyam / tadekakAryakAriNAmiha prakrame mRbuddhyAkhyaikakAryakAriNAM ghaTa-zarAvoSTriko-daJcanAdInAm atatkAribhedaH atatkAribhyaH-hima-tuSAra-karakAdibhyo bhedo'tatkAribheda --- anekAMtarazmi uttarapakSa: evuM mAno to atiprasaMga e Avaze ke, rUpAdinuM indriyajJAna (nItaH vi.) paNa arthanI yathAtmatAthI ja thayuM che, evo paNa nizcaya nahIM rahe, kAraNa ke ahIM paNa pUrvokta vAta zakya che ke - "rUpAdiviSayaka indriyajJAna arthanI yathAtmatAthI nahIM, paNa janmAMtarIya vAsanAthI ja thAya che." (ane ema to jJAnAdvaitanI ja Apatti Avaze) eTale indriyajJAnathI je "mRta-mRta" evI samAnabuddhi thAya che, te arthanI yathAtmatAthI ja mAnavI joIe. have A prasaMgathI saryuM... sAra H tethI samAnabuddhi asamAna padArthothI nahIM, paNa samAna padArthothI ja mAnavI joIe ane te padArthothI samAnatA tyAre ja ghaTI zake, ke jayAre teomAM "samAnapariNAma hoya... * samAnAkAranI buddhikalitatAno nirAsa : (228) pUrvapakSa ghaTAdimAM je samAnAkAra dekhAya che, te eka prakArano buddhino ja kAra che... uttarapakSa pahelA to e kaho ke, te buddhi AkAranuM kAraNa koNa? arthAt konA kAraNe tevo buddhiAkAra thAya che? pUrvapakSa ghaTa, zarAva, uSTrikA, udaMcanAdi padArtho mRjJAnarUpa eka kArya karanArA che, arthAt ekakAryakArI che... AvA padArthomAM rahela atatkArIbheda (=sRjJAnarUpa eka kAryane na karanArA, atatkArI evA hima, tuSAra, karA... Adino bheda) te ja pUrvokta buddhiAkAranuM kAraNa che... che evuM kahI pUrvapakSIne e siddha karavuM che ke, samAnAkAra to mAtra buddhikalpita che, tethI tenA mATe vastumAM koI samAnapariNAma mAnavo jarUrI nathI... For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 575 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH dyekakAryamiha gRhyate, api tu samAnajAtIyakSaNotpAdaH, teSAmatatkAribhedo'tra vivakSita iti cet, na, sarveSAmevAsau vidyate rUpajJAnAdibhAve'pIndriyAdisamAnajAtIyakSaNotpatteriti taireva vyabhicArAt // ja vyArahyA .................. iti cet asya hetuH etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevam, indriyAdibhirvyabhicArAt, indriya-manaskArA-''lokAdayastadekakAryakAriNo'tatkAribhinnAH, na ca yathoktabuddhyAkArahetavaH / Aha-na rUpajJAnAdi, 'Adi'zabdAd rasajJAnAdigrahaH, ekakAryamiha gRhyate yena tadekakAryakAritvamindriyAdInAM bhavati, api tu samAnajAtIyakSaNotpAdaH ekaM kAryamiha gRhyate, teSAM-samAnajAtIyaikakAryANAM atatkAribhyaH-samAnajAtIyaikakAryAkAMribhyo bhedo'tra-prakrame vivakSitaH / iti cet, etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-sarveSAmeva indriyAdInAmasau-samAnajAtIyakSaNotpAdo vidyate / kathamityAha-rUpajJAnAdibhAve'pi sati indriyAdisamAnajAtIyakSaNotpatteH kAraNAt taiH-indriyAdibhirvyabhicAraH / na hIndriyAdI anekAMtarazmi che. arthAt ekakAryakArI evA ghaTAdimAM rahela atatkArIbhedathI ja, tevo samAnAkArarUpa buddhiAkAra thAya che... uttarapakSa tamArU hetunuM lakSaNa vyabhicArI che, kAraNa ke indriya, manaskAra, AlokAdi paNa rUpajJAnarUpa ekakAryane kare che ane teo atatkArIthI (=rUpajJAnane utpanna na karanAra padArthathI) bhinna paNa che - Ama, indriyAdi ekakAryakArI + atatkArI bhinna hovA chatAM paNa, teothI kyAM koI samAnAkArarUpa buddhiAkAra thAya che? (indriya-AlokAdi vize samAnAkAra buddhi kadI thatI nathI...) (229) pUrvapakSa : ekakArya tarIke rUpajJAna ke rasajJAna Adi na levuM. eTale indriyAdi bhegA maLI rUpajJAnarUpa ekakArya karavA chatAM paNa, teo "ekakAryakArI nahIM kahevAya. (kAraNa ke teo je rUpajJAnane utpanna kare che, te rUpajJAna ahIM ekakArya tarIke vivakSita ja nathI...) paNa "ekakArya eTale samAnajAtIya kSaNano utpAda... (Azaya ekakArya eTale "1' kArya nahIM, paNa "samAnajAtIyakArya' ... rUpa, Aloka vigere eka jJAna utpanna kare che. ghaTa zarAvAdi, judA judA paNa samAnajAtIya jJAna utpanna kare che...) eTale je padArtho sajAtIya kSaNane utpanna kare, te ja padArtho ekakAryakArI kahevAya ane AvA padArthonA atatkArIbhedathI ja, samAnAkArarUpa buddhiAkAra thAya che... have to barAbara ne? uttarapakSaH are ! Avo pariSkAra paNa indriyAdimAM vyabhicarita che, kAraNa ke samAnajAtIyakSaNanI utpatti to indriyAdithI paNa thAya che.. te A rIte - For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 576 (230) tulyasamAnajAtIyakAryotpAdinAmatatkAribheda iha gRhyata iti cet, na, tasya tebhyo bhedAbhedavikalpAnupapatteH, bhede teSAmiti sambandhAbhAvaH, tAdAtmyAdyasiddheH, - vyArA . nAmapi samAnajAtIyakSaNotpAdo'tatkAribhedazca na vidyate, tathApi na te samAnabuddhyAkArahetava iti taireva vyabhicAraH // __tulyetyAdi / tulyaM ca tat samAnajAtIyakAryaM ceti vigrahaH, tadutpAdayituM zIlAstulyasamAnajAtIyakAryotpAdinaH teSAM atatkAribheda iha-adhikAre gRhyate / iti cet, etadAzaGkyAha-na, tasya-atatkAribhedasya tebhyaH-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdibhyo bhedAbhedavikalpAnupapatteH / enAmevAha bheda ityAdinA / bhede tulyasamAnajAtIyakAryotpAdibhyaH atatkAribhedasyAbhyupagamyamAne teSAM-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdinAM bheda iti-evaM sambandhAbhAvaH / ... anekAMtarazmi - indriya-Aloka-manaskAra... te badhA potapotAnI indriyakSaNAdirUpa samAnakSaNane utpanna kare che, eTale teothI sajAtIyakSaNanI utpatti paNa thAya che ane teo eka kAryakArI + atatkArIbhinna paNa che - Ama, saMpUrNa lakSaNa teomAM ghaTe che, chatAM paNa teo samAnAkArabuddhine utpanna na karatAM hovAthI siddha thAya che ke, tamAro pariSkAra vyabhicarita che... (230) pUrvapakSa H te padArtho je samAnajAtIya kAryane utpanna kare, te samAnajAtIya kArya paNa 'tulya' hovuM joIe, to ja teo ekakAryakArI kahevAya ane AvA padArthonA atatkArIbhedathI ja samAnAkArarUpa buddhiAkAra thAya che... prastutamAM indriyAdi padArtho, yadyapi samAna jAtIya kSaNane jarUra utpanna kare che, paNa indriyaAlokAMdirUpa je sajAtIyakSaNane utpanna kare che, te kSaNo parasparatulya nathI... eTale 'tulyasamAnajAtIyakSaNane utpanna na karatAM hovAthI ja, teo eka kAryakArI nahIM gaNAya.... ema indriyAdimAM lakSaNa na javAthI vyabhicAra nahIM rahe... ane ghaTa-zarAvAdi padArtho, "mRdu evI samAna jAtIya jJAnakSaNane utpanna kare che ane te kSaNo paraspara tulyarUpa paNa che ja. eTale ghaTAdi padArtho samAnajAtIya + tulyakAryakArI hovAthI teomAM rahela atatkArIbhedathI samAnAkArarUpa buddhiAkAra paNa jarUra utpanna thaze... (A rIte buddhiAkArano yathArthalakSaNavALo hetu nirvivAda siddha thAya che...) uttarapakSa : A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke ahIM vakSyamANa vikalpo aghaTita che. te A rIte - tulya samAnajAtIya kSaNane utpanna karanAra je padArtho che, te padArthothI "atatkArIbheda' (1) bhinna che, ke (2) abhinna? (1) jo bhinna kahezo, to "tulyasajAtIyakAryane utpanna karanArA padArthono A atatkArIbheda che" - ema tAdazapadArtha ane atatkArIbhedano saMbaMdha ja nahIM ghaTe, kAraNa ke (ka) te be vacce tAdAbhya For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 577 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH bhedamAtratvAt vastutvApattezca, abhede ta eva te / iti kathamasamAnAstaddhetavo nAma ? (231) na hi rasAdibhyaH samAno rUpabuddhyAkAraH, tathA'nanubhavAd vyavasthAnupapattezca / - vyArA ja kuta ityAha-tAdAtmyAdyasiddheH-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdinAmatatkAribhedasya ca tAdAtmyAdyasiddheH / 'Adi'zabdAt tadutpattiparigrahaH / asiddhizca bhedamAtratvAt kAraNAt tAdAtmyAsiddhiH vastUtvApattezca bhedasya tadutpattyasiddhiH // __ dvitIyavikalpamadhikRtyAha-abhede tulyasamAnajAtIyakAryotpAdibhyaH atatkAribhedasyAbhyupagamyamAne / kimityAha-ta eva te-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdina eva te kevalAH, na tadatiriktaM kiJcit / iti-evaM kathamasamAnAH prakRtyA taddhetavaH-samAnabuddhyAkArahetavo nAma ? / etadeva prakaTayati ne hItyAdinA / na hi rasAdibhyaH-prakRtyA asamAnebhyaH samAno rUpabuddhyAkAraH / kuto na hItyAha-tathA'nanubhavAt-samAnarUpabuddhyAkAratayA'nanubhavAd rasAdInAm / etatkalpAzca tulyasamAnajAtIyakAryotpAdina indriyAdaya iSyanta ityarthaH / doSAntara anekAMtarazmi ... to na ghaTe, kAraNa ke tame to te bene judA mAnyA che, ane (kha) tadutpatti paNa na ghaTe, kAraNa ke tAdazapadArthathI jo atatkArIbhedanI utpatti mAnazo, to te bhedane (atatkArIbhedane) vastu mAnavAnI Apatti Avaze ! paNa, abhAvarUpa hovAthI tame to tene vasturUpa mAnatAM nathI. ema baMneno bheda mAnavAmAM, saMbaMdhanI asaMgati thAya che, eTale prathama vikalpa to yukta nathI... (2) jo abhinna kahezo, arthAt tAdazapadArthathI atatkArIbhedano abheda mAnazo, to to baMne eka thavAthI - atatkArIbheda paNa tAdazapadArtharUpa ja thaI jatAM - "atatkArIbheda" - jevuM kaMI ja nahIM rahe... (mAtra tulyasajAtIya kArya karanArA padArtho ja zeSa raheze...) eTale to tamAruM lakSaNa tUTI-phUTI jaze... tethI samAnAkArarUpa buddhiAkAra to ja saMgata thAya, jo tenA kAraNa tarIke vastumAM samAnapariNAma mAnavAmAM Ave... bAkI te vinA teo dvArA samAnAkAra buddhi na ja thaI zake... (231) praznaH zuM asamAna padArthothI samAna buddhiAkAra na thAya? uttaraH nA, kAraNa ke svabhAvathI ja asamAna rasAdi padArthothI, samAna evo rUpabuddhiAkAra na thaI zake, kAraNa ke tevo anubhava kadI thato nathI.. (rasa paNa rUpAkAre kadI anubhavAto nathI.) Azaya e ke, rasane cATavAthI - gaMdhane suMghavAthI "A rasa-gaMdha rUpasamAna che' - evo anubhava koIne thato nathI, eno matalaba e ja ke, asamAna padArthothI samAna buddhiAkAra kadI na thAya. tulya samAnajAtIya kAryane utpanna karanArA indriya-AlokAdi paNa, rasAdinI jema paraspara 2. 'tyAdritA' rUti gha-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 ++++++ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA (232) nAnya eva tattadbhedaH, api tu ta eva tatsvabhAvA iti, atasta eva taddhetavaH, nAnye, atatsvabhAvatvAditi cet, teSAmevAsau svabhAva iti kutaH ? svahetubhya utpatteH, ja vyArA mAha-vyavasthAnupapattezca / ananubhave'pi samAnabuddhyAkAraparikalpena rasAdibhedAbhAvaprasaGgAditi bhAvaH / Aha-nAnya eva tattadbhedaH-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdibhyo'tatkAribhedaH, api tu ta eva-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdinaH tatsvabhAvAH, prakramAdadhikRtabuddhyAkArajananasvabhAvA iti / ataH kAraNAt ta eva-viziSTAstulyasamAnajAtIyakAryotpAdino ghaTa-zarAvo-STrikodaJcanAdaya ityarthaH, taddhetavaH, prakramAdadhikRtabuddhyAkArahetavaH, nAnye-indriyAdayaH / kuta ityAhaatatsvabhAvatvAt, sa:-adhikRtabuddhyAkArahetuH svabhAvo yeSAM te tatsvabhAvAH, na tatsvabhAvA - anekAMtarazmi . asamAna che, eTale ja teothI samAnAkArarUpa buddhiAkAranI utpatti na thAya... tethI je padArthothI samAnAkAra buddhi thAya, te padArthomAM samAnapariNAma mAnavo ja rahyo. prazna : tevo anubhava na hovA chatAM paNa, asamAna (samAnapariNAma vinAnA) padArthothI samAna buddhiAkAra mAnI laIe to? uttaraH to to vyavasthA ja asaMgata thaze. (Azaya e ke, rUpane rasAdithI bhinna eTalA mATe mAnavAmAM Ave che ke temano samAnAkAra bodha anubhavAto nathI. anubhava vinA samAnAkArabodha mAnazo, to rUpa-rasano bheda mAnavAnuM koI kAraNa ja na rahetAM te be abhinna thaI jaze.) sAra H tethI samAna buddhiAkAranA kAraNa tarIke paNa samAnapariNAma to mAnavo ja rahyo... nahIMtara pUrvokta (tulyasajAtIya kAryotpAdIno atatkArIbhedarUpa) kAraNanuM lakSaNa to vikalpagrasita ja che... (232) pUrvapakSa H tulya samAnajAtIya kAryane utpanna karanArA (=tAdazI padArthothI te atatkArIbheda judo nathI (eTale ke tAdaza padArtho ja vAstavika che, tethI judo atatkArIbheda nahIM...) paNa tAdeza ( tulya samAnajAtIya kAryotpAdI) padArthomAM samAna buddhiAkArano utpanna karavAno svabhAva che, eTale teothI samAna buddhiAkAra nibaMdha utpanna thaze... tethI ja, samAna buddhiAkAranuM kAraNa tAdeza ghaTa-zarAva-udaMcana Adi ja banaze, kAraNa ke teomAM ja tevo buddhiAkArane utpanna karavAno svabhAva che... paNa indriya-AlokAdi nahIM bane, kAraNa ke teomAM tevA buddhiAkArane utpanna karavAno svabhAva ja nathI... have to samAna buddhiAkAra ghaMTI jaze ne ? ja AvuM kahI pUrvapakSI saMtuSTa thAya che ke amAre "samAnapariNAma' nahIM mAnavo paDe... paNa graMthakArazrI A kathanamAM paNa samAnapariNAmanI AvazyakatA dekhADI, tenI saMtuSTatAne chInavI leze... For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIyaH na, anyeSAmapi tatprasaGgAt teSAmapi svahetubhya evotpatteH / (233 ) na tathAvidhebhyasteSAM yathAvidhebhya eSAmiti cet, kimidaM tathAvidhatvam ? tulyakAryakRjjanakatvam / nedaM tat 579 o vyAkhyA : / atatsvabhAvAH, tadbhAvastasmAditi cet, indriyAdInAm / etadAzaGkyAha- teSAmeva ghaTAdInAmasau svabhAvaH, prakramAdadhikRtabuddhyAkArajananasvabhAva iti etat kutaH ? atrAha - svahetubhyaH sakAzAdutpatteH viziSTebhya iti parAkUtam / etadanAdRtya sAmAnyameva gRhItvA''ha-netyAdi / na-naitadevam anyeSAmapi-indriyAdInAM tatprasaGgAt-adhikRtabuddhyAkArajananasvabhAvatvaprasaGgAt / prasaGgazca teSAmapi anyeSAmindriyAdInAm / kimityAha - svahetubhya evotpatteH / na hi te'pyanyahetukA ahetukA vA iti bhAvanIyam / na tathAvidhebhyasteSAmityanyeSAmindriyAdInAM yathAvidhebhya eSAm-adhikRtabuddhyAkArahetUnAM ghaTAdInAm / iti cet, etadAzaGkyAha- kimidaM tathAvidhatvaM taddhetUnAmiti ? atrAha - ha - tulyakAryakRjjanakatvaM tulyakAryakaraNazIlAstulyakAryakRta:, iha prakrame tAvad ghaTAdayasteSAM janakAstaddhetava iti prakramaH, tadbhAvastulyakAryakRjjanakatvaM tathAvidhatvamiti / etadAzaGkyAha-nedaM - tulyakAryakRjjanakatvaM tattulyasAmarthya....... aneaMtarazmi .. uttarapakSa : pahelA to e kaho ke, samAna buddhiAkArane utpanna karavAno svabhAva mAtra ghaTazarAvAdino ja kema ? pUrvapakSa : kAraNa ke potAnA hetuothI ja, tevA svabhAvavALA ghaTAdinI utpatti thAya che... uttarapakSa H are ! e rIte to indriyAdimAM paNa samAna buddhiAkArane utpanna karavAno svabhAva mAnavo paDaze, kAraNa ke indriyAdinI utpatti paNa, ghaTanI jema potAnA hetuothI ja thAya che. bIjAnA hetuthI ke hetu vinA ja teonI utpatti thatI hoya,evuM to kadI dekhAtu nathI... (233) pUrvapakSa : sAMbhaLo, tevA hetuothI indriyAdinI utpatti nathI thatI, ke jevA hetuothI (samAna buddhiAkArane utpanna karavAnA svabhAvavALA) ghaTAdinI utpatti thAya che... uttarapakSa : pahelA to je aho De, "tathAvidhahetu " = tevA hetu " - se athanathI tabhe zuM hevA iccho cho ? (arthAt kevA hetuno ullekha karavA iccho cho ?) hetumAM rahela tathAvidhatva zuM che ? pUrvapakSa : 'tathAvidha' eTale 'tulyakArya karavAnA svabhAvavALA (ghaTAdi) padArthane utpanna karanAra' - Avo hetu joIe... (1) ghaTAdinA hetuo AvA che, kAraNa ke teo tulya kArya karanAra ghaTAdine utpanna karanAra che, ane (2) indriyAdinA hetuo AvA nathI, kAraNa ke teo tulya kArya na karanAra ja indriyAdine utpanna karanAra che... * jo ke pUrvapakSI ema kahevA mAge che ke, viziSTa evA hetunA kAraNe ja ghaTAdimAM tevo svabhAva utpanna thAya che. chatAM tene avagaNIne - mAtra hetuthI utpattine laIne graMthakArazrI vyabhicAra Ape che. For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA tulyasAmarthyamantareNa / tadaGgIkaraNe cAGgIkRta eva madIyo'bhyupagamaH, ( 234 ) atulyasAmarthyebhyastulyasamAnajAtIyakAryAnutpatteH, indriyAdiSu tadadarzanAt / tadatulyasAmarthyanibandhanametat, ato'nyat tattulyasAmarthyakAraNamiti sanyAyaH / tulyasAmarthyameva ca no ja vyAdhyA mantareNa teSAM taddhetUnAM tulyasAmarthyaM vinA / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tadaGgIkaraNe catattulyasAmarthyAGgIkaraNe ca aGgIkRta eva madIyo'bhyupagamaH, tulyasAmarthyasyaiva samAnapariNAmatvAt / etadeva vipakSabodhAbhidhAnenAbhidhAtumAha-kathamaGgIkRta eva madIyo'bhyupagamaH, atulyasAmarthyebhyaH-indriyAdibhyaH tulyasamAnajAtIyakAryAnutpatteH / na rUpAdijJAnaikakAryakAribhyo'pi indriyAdibhyaH svasantatau tulyAni samAnajAtIyakAryANyutpadyante, yaduta sarvANIndriyANyeva manaskArA vetyAdIti bhAvanA / Aha ca-indriyAdiSu atulyasAmarthyeSu tadadarzanAt-tulyasamAnajAtIyakAryAdarzanAditi bhAvitametat / yadi nAmaivaM tataH kimityAha - tadatulyasAmarthyanibandhanaM ... anekAMtarazmi 580 -> uttarapakSa : tamArI vAta barAbara che, paNa pahelA amArI vAta sAMbhaLo ke - te hetuomAM jo tulyasAmarthya hoya, to ja te hetuo dvArA tulyakAryakAraka ghaTAdinI utpatti thAya, te sivAya nahIM... to ghaTAdinA hetuomAM tulyasAmarthya to mAnazo ja ne ? jo hA, to to tame amArI vAta svIkArI ja lIdhI, kAraNa ke tulyasAmarthya e ja to samAnapariNAma che. atyAra sudhI e samAnapariNAmane ja to ame svIkAravAnuM kahetAM hatAM... A ja vAtane ulaTAvIne kahe che - vipakSa rIte kahe che - (arthAt vipakSa dRSTAMta laIne samAnapariNAmano svIkAra karAve che - ) (234) je padArtho tulyasAmarthyavALA na hoya, te padArthothI tulya sajAtIyakAryonI utpatti paNa na ja thaI zake... jema ke rUpa-Aloka-manaskArAdi padArtho atulyasAmarthyavALA che (tulyasAmarthyavALA nathI) eTale teo dvArA tulya sajAtIyakAryanI utpatti paNa nathI ja thatI... prazna H paraMtu indriya-AlokAdi rUpajJAna ke rasajJAna AdirUpa eka kArya to kare ja che ne ? uttara : tamArI vAta barAbara ! paNa teo potAnI saMtAnaparaMparAmAM tulya ja sajAtIyakAryane utpanna kare evuM nathI, kAraNa ke badhAnI saMtatimAM utpanna thayelAM kAryo (indriyanI saMtatimAM indriya, Aloka-manaskAranI saMtatimAM Aloka-manaskAra) tulya nathI - badhA ja kaMI indriya nathI ke badhA ja kaMI Aloka-manaskAra nathI... paNa have temAM (=indriyAdithI tulya sajAtIyakAryanI utpatti na dekhAvAmAM) kAraNa zuM ? kAraNa e ja ke, te indriyomAM 'atulyasAmarthya' che, arthAt teo tulyasAmarthyavALA nathI ane eTale ja teo dvArA tulya sajAtIyakAryanI utpatti thatI nathI... . 'nAtIyAni AryA' kRti -pATa: I For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 anekAntajayapatAkA bhAvAnAM samAnapariNAma iti paribhAvyatAmetat // ( 235) aviSaya evAyaM buddhyAkAro'nAdivAsanAdoSAdupaplava iti cet, keyaM AvyAbA ( tRtIyaH teSAm-indriyAdInAmatulyasAmarthyanibandhanam, etat-tulyasamAnajAtIyakAryAdarzanam / ato'nyat, prakramAt tulyasamAnajAtIyakAryadarzanaM gRhyate / etacceha mRdrUpamAtratayA'dhikRtaghaTa - zarAvo-STrikodaJcanAdiviSayamevAvagantavyam, tattulyasAmarthyakAraNamiti ghaTAdInAM tulyasAmarthyakAraNamatulyasAmarthyebhyo himAdibhya eva mRdrUpatA'yogAditi sannyAyaH, anvayavyatirekabalapratiSThitatvAt tattulyasAmarthyasya / evamapi kA'STasiddhirityAha- tulyasAmarthyameva ca naH - asmAkaM bhAvAnAMghaTAdInAM samAnapariNAma iti paribhAvyatAmetat / etaduktaM bhavati - yeSAmeva bhAvAnAM piNDAdInAM tulyaM sAmarthyaM ta eva ghaTAdIn mRdrUpamAtratayA tulyAn samAnajAtIyAn kurvanti, nAnye himAdayaH, ghaTAdiSveva ca mRnmRditi samAnAkArA buddhirutpadyate, na himAdiSu, atastAttvikasamAnapariNAmanibandhaneyamiti sUkSmadhiyA''locanIyam // Aha-aviSaya eva-anAlambana eva ayaM prakrAnto mRnmRditi samAno buddhyAkAraH / * anekAMtarazmi ane (ato anyat) piMDAdithI mATIrUpe tulya evA ghaTa-zarAva-urdUcanAdi sajAtIyakArya dekhAya che, emAM kAraNa zuM ? kAraNa e ja ke, piMDAdimAM 'tulyasAmarthya' che. sabhyAya : (1) mATIrUpe tulya evAM ghaTAdi sajAtIyakAryanI utpatti piMDAdithI ja thAya che, kAraNa ke piMDAdimAM ja tulyasAmarthya che - anvaya, ane (2) tevA kAryanI utpatti himAdithI nathI thatI, kAraNa ke himAdimAM tulyasAmarthya nathI - vyatireka... Ama, tulya sajAtIyakAryotpattinAM anvaya-vyatirekathI tulyasAmarthya nirvivAda siddha thAya che... prazna H paNa AvA tulyasAmarthyathI tamAre iSTa zuM siddha thavAnuM ? uttara : iSTa e ja ke, A tulyasAmarthya ja ghaTa-za2AvAdino samAnapariNAma che... eTale samAnapariNAma rUpa iSTa abAdhitapaNe siddha thaze... A badhI vAto dhyAnathI vicA2vI... // rahasya + sArAMza H tethI je piMDAdi padArthonuM tulyasAmarthya hoya, te piMDAdi ja, mATIrUpe tulya evA ghaTa-zarAvAdi samAnajAtIya kAryane utpanna kare, te sivAyanAM hima-karAdi padArtho nahIM... ane eTale ja (=piMDAdi tulyasAmarthyavALA ane himAdi atulyasAmarthyavALA hovAthI ja) "mRt-mR" evI samAnAkAra buddhi mAtra ghaTAdi kAryo vize ja thAya che, hima-karAdi vize nahIM. tethI tAttvika evA samAnapariNAmane kAraNe ja 'mRt-mRt' evI samAnAkAra buddhi thAya che, ema siddha thayuM... A padArtha sUkSma buddhithI vicAravo. * samAnAkAranI bhrAntatAnuM nirAkaraNa (235) bauddha : 'mRta-mRt' evI je samAnAkAra buddhi thAya che, te buddhi nirAlaMbana che, arthAt For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fthAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 582 vAsanA nAma ? kiM bodhamAnaM utAnyadeva kiJcit ? yadi bodhamAtramanuttarajJAne'pi tathAvidhAkArApattiH tasyApi bodhamAtrabhAvAt / aniSTaM caitat, tatra tadanabhyupagamAt / ~ vyarahyA che. kutaH kimAtmako vA'yamityAha-anAdivAsanAdoSAt ayaM upaplavaH svarUpeNa / iti cet, etadAzaGkyAha-keyaM vAsanA nAma ? kiM bodhamAtraM-nivizeSameva utAnyadeva kiJcit-bodhAd bhinnaM vastu ? ubhayathA'pi doSamAha-yadi bodhamAtraM-nivizeSaNameva vAsanA, tataH kimityAhaanuttarajJAne'pi-bhagavataH sambandhini tathAvidhAkArApattiH, prakramAnmRnmRditi samAnabuddhyAkArApattiH / kuta ityAha-tasyApi-anuttarajJAnasya bodhamAtrabhAvAt, etadeva vAsaneti bodhA ... anekAMtarazmi ... nirviSayaka-viSaya vinAnI che, kAraNa ke te anAdikAlIna vAsanArUpa doSathI janya hoI upappavarUpa | ( bhramarUpa) che... Azaya e ke, bhramano koI viSaya na hoya. dA.ta. rajatabhrama rajatarUpa viSaya vinA ja thAya che... prastutamAM samAnAkAre buddhi paNa bhramarUpa hoI viSaya vinAnI ja che... eTale tenA viSaya tarIke samAnapariNAma mAnavAnI koI jarUra nathI... syAdvAdI pahelA to e kaho ke, A "vAsanA" zuM che? zuM te (1) mAtra zuddha (=vizeSatArUpa kaluSatAthI rahita) bodharUpa che, ke (2) bodhathI alaga koI vasturUpa ? - A bemAMthI tame kayo vikalpa svIkArazo? - vAsanAno vikalpazaH nirAsa (1) jo vAsanAne zuddha bodharUpa mAnazo, to to bhagavAnasaMbaMdhI anuttarajJAnamAM (=kevaLajJAnamAM) paNa "mRt-mRt" evo samAna buddhiAkAra mAnavo paDaze ! kAraNa ke bhagavAnanuM anuttarajJAna paNa zuddhabodharUpa ja che ane A zuddhabodhane ja tame vAsanA kaho cho... tethI jema vAsanAthI samAnabuddhi thAya, tema vAsanArUpa= zuddhabodharUpa anuttaravijJAnathI paNa samAnabuddhi thaze.. vizeSArtha: bauddho, zuddha bodhane ja vAsanArUpe mAne che, te sivAya koI alaga padArtha nahIM... tethI teonA mate "vAsanAthI samAnAkAra buddhi thAya zuddhabodhathI samAnAkAra buddhi thAya" - evuM ja sAbita thaze. eTale samAnAkAra buddhinuM upAdAna vAsanA=zuddhabodha banaze.. have anuttaravijJAna paNa AvA zuddhabodharUpa hoI te paNa samAnAkAra buddhinuM upAdAna banaze.. ja vivaram .. 109. etadeva vAsaneti bodhAdabodhavannAnyAkArAnuttarajJAnajanmeti / etadeva-nirvizeSaNaM bodhamAtrameva vAsanA vartate, na tvanyat kiJcit iti-asmAt kAraNAt bodhAt-bodhakSaNAt sakAzAt abodhavatabodhasyeva na-naivAnyAkArasya-samAnAkAravilakSaNAkArasyAnuttaravijJAnasya janma yuktam / ayamabhiprAya: For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 anekAntajayapatAkA (tRtIya (236) athAnyadeva kiJcit tadevAsya viSaya iti, kathamaviSayo nAma ? avastveva ~ ja vyApadya dabodhavannAnyAkArAnuttarajJAnajanmeti / aniSTaM caitat / kuta ityAha-tatra-anuttarajJAne tadanabhyupagamAt-tathAvidhAkArAnabhyupagamAt / / dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-athAnyadeva kiJcid vastu vAsaneti / etadAzaGkhyAhatadeva-anyat kiJcid vAsanAkhyaM asya-adhikRtabuddhyAkArasya viSaya iti-evaM kathamaviSayo nAma ayaM buddhyAkAraH ? avastveva taditi cet, anyat kiJcid vAsanAkhyam / etadA - anekAMtarazmi eTale to anuttaravijJAna (=zuddhabodha=vAsanA) dvArA paNa samAnAkAra buddhi thaze ja..." prazna : paNa mAtra anuttaravijJAnane anyAkAra ( samAnAkArathI vilakSaNa svalakSaNAkArarUpa) mAnI laIe to? uttara : paNa tevuM na mAnI zakAya, kAraNa ke chadmasthakSaNIya caramajJAnakSaNathI, jema abodha=jaDanI utpatti nathI thatI, tema anyAkAravALuM (=samAnAkArathI vilakSaNa) anuttaravijJAna paNa utpanna na thAya, arthAt samAnAkArathI ja anuttaravijJAnanI utpatti thaze. kAraNa e ke bodhatvena bodha e samAnAkAra-buddhinuM ja kAraNa che... tethI vAsanAne jo zuddhabodharUpa mAno, to anuttaravijJAnamAM paNa samAnAkAra buddhi mAnavI paDe, je tamane bilakula ISTa naeNthI... eTale vAsanAne zuddhabodharUpe mAnavArUpa prathama vikalpa to yukta nathI... (236) (2) jo vAsanAne bodhathI koI alaga vastu mAnazo, to te vasturUpa vAsanAne ja samAnAkArabuddhino viSaya mAnI laIzuM... rUpathI janya jJAna jema rUpane viSaya kare, tema vAsanAthI janya samAnAkArabuddhi paNa vAsanAne viSaya karaze... ane jo AvuM hoya, to te samAnAkArabuddhi nirAlaMbanaHnirviSayaka zI rIte kahI zakAya? bauddha : bodhathI alaga vAsanA kharekhara to avastu=asat ja che... vivaUK ... bodhamAtrameva vAsanA, na tvanyat kiJcid vastu satkarmAdi bauddhairaGgIkriyate / tato bodhAt samAnAkAraM jJAnamutpadyata ityAyAtam / evaM ca yathA bodhAdabodho na jAyate, tathA'nyAkArAnuttaravijJAnajanmApi na syAt / sugatajJAnamapi tathAvidhasamAnAkArollekhavazAdityarthaH, tatrApi bodhamAtrasyopAdAnabhUtasyAvizeSAt / / bauddho, samAnAkArane buddhikalpita-tuccha-asatu mAne che... have jo anuttarajJAnamAM paNa samAnAkArano bhAsa mAne, to te samAnAkArane vAstavika mAnavo paDe, kAraNa ke te jJAnamAM bhAsatI dareka vastu vAstavika hoya che... eTale ja teo, anuttarajJAnamAM samAnAkAranA bhAsanI asaMgati batAve che... For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA-vivaraNa- vivecanasamanvitA taditi cet, kathaM tataH sa AkAra iti vAcyam / ahetuka evAyamiti cet, sadA tadbhAvAdiprasaGgaH / viziSTaM bodharUpaM vAsanA na bodhamAtramiti cet, kiMkRtamasya vaiziSTyamiti vAcyam / anAdihetuparamparAkRtamiti cet, na, tatrApi tanmAtrAvizeSAt / ( 237 ) sa samudrormivad yatastadeva taditi cet, na, tasyApi vAyvAdinA vinA tata evAbhAvAt / *vyAdhyA............... * 1 zaGkyAha-kathaM tataH-avastunaH sa AkAra:- adhikRtabuddhyAkAra iti vAcyam / ahetuka evAyaM - buddhyAkAraH / iti cet, etadAzaGkyAha- sadA tadbhAvAdiprasaGgaH nityaM sattvamasattvaM vetiM nIteH / viziSTaM bodharUpaM vAsanA, na ca bodhamAtramaviziSTamiti cet, tatazca i yathoktadoSAbhAva iti / etadAzaGkyAha- kiMkRtamasya - bodharUpasya vaiziSTyamiti vAcyam / anAdihetuparamparAkRtam / iti cet, etadAzaGkyAha-na, tatrApi - anAdihetuparamparAyAM tanmAtrAvizeSAt-bodharUpamAtrAvizeSAt / saH- buddhyAkAraH samudrormivaditi nidarzanaM yataH * anekAMtarazmi : syAdvAdI : to tenAthI samAna buddhiAkAra zI rIte thAya ? zuM khapuSpathI samAna buddhiAkAra thAya che ? bauddha H to samAna buddhiAkArane nirhetuka mAnI laIzuM, arthAt hetu vinA ja tenI utpatti mAnI laIzuM... 584 syAdvAdI : are ! to to te AkArane sadA sat ke sadA asat mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke tevo nyAya che ke, je padArtha nirhatuka hoya, te (1) kAM'to AkAzanI jema sadA sat hoya, kAM'to (2) khapuSpanI jema sadA asat hoya... Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 585 anekAntajayapatAkA (tRtIya anAgamo vAyvAdikalpa iti cet, na, tadabhAve'pi kvacit tadbhAvopapatteH / ( 238) svavikSobhodbhavasamudrormitulyaH sa iti cet, sa eva tadA kuta iti vAcyam ? tasyaiva bodharUpAt tadeva-bodharUpaM taditi cet-vaiziSTayam / iti cet, etadAzaGkyAha-na, tasyApisamudrormervAyvAdinA vikSobhakAraNena vinA tata eva-samudramAtrAdabhAvAt, tatazca dRSTAntadArTAntikayorvaiSamyamityarthaH / anAgamaH tIrthikasambandhI vAyvAdikalpa iti cet, tato na vaiSamyamityabhiprAyaH / etadAzajhyAha-na, tadabhAve'pi-anAgamAbhAve'pi kvacit-bAlavikalpAdau tadbhAvopapatteH, prakramAdadhikRtabuddhyAkAropapatteH / svetyAdi / svavikSobhAdudbhavo yasya samudrormeH sa tathA svavikSobhodbhavazcAsau samudrormizceti samAsaH tena tulyaH sa iti anekAMtarazmi samAnAkAra bodha thAya che. ahIM je bodha dvArA tevo samAnAkAra thAya, te ja bodha viziSTarUpa che ane tene ja ame vAsanA kahIe chIe... (samudra vAsanA, samudrataraMga=samAnAkArabuddhi) have to vAMdho nahIM ne? AzayaH samudramAMthI taraMga utpanna thAya che. have taraMga pedA karanAra pANI pUrve paNa hatuM chatAM temAMthI taraMga na thayo paNa pachI thayo. tethI te pANI ja taraMgajanaka vaizistravALuM che. tema anAdithI zuddhabodha hovA chatAM koIka kSaNe samAnAkArabuddhi thAya to tenA pUrvano bodha e ja tajjanaka vizeSabodha (vAsanA) che... syAdvAdIH tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke tamArA dRSTAMta ane dASTratikamAM ghaNo taphAvata che. juo - vAyu hoya to ja samudrathI taraMgo thAya, te sivAya mAtra samudrathI ja samudranA taraMgo nahIM... (eTale dRSTAMtamAM to vAyu jevA tattvanuM astitva che...) jayAre dAtikamAM to vAyu jevI bIjI koI vastu ja nathI, ke jenA nimitte, vAsanArUpa samudrathI samAnAkAra buddhirUpa taraMgo thaI zake... to ahIM te daSTAMta zI rIte yogya gaNAya ? bauddhaH paratIrthika(jainAdi) saMbaMdhI anAgama=AgamAbhAsa te ja vAyu jevo che... vAyu dvArA jema samudrathI taraMgo nIkaLe, tema jainAdisaMbaMdhI anAgama sAMbhaLIne, vizeSabodharUpa vAsanAthI paNa samAnAkAra buddhi thAya che... svAdAdIH jo anAgama vAyu jevo hoya, to vAyu vinA taraMgonI jema, anAgama sAMbhaLyA vinA samAnAkAra buddhi paNa na ja thavI joIe, paNa thAya to che ja, kAraNa ke bALakAdine anAgamanuM zravaNa na hovA chatAM paNa, samAnAkAra buddhi to temane paNa thAya che... tethI tamArI vAta yogya nathI... (238) bauddha: juo, dareka vakhate vAyuthI ja taraMgo thAya evuM jarUrI nathI, ghaNIvAra to samudranA vikSobhathI (=khaLabhaLATathI) ja taraMgo thAya che. tenI jema vikSobhathI ja samAnAkAra buddhi 2. "tad vaizi .' rUti gha-paTi: I For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 586 tatsvabhAvatvAditi cet, na, tadavizeSeNa sadA samudromiprasaGgAt / tasya tatkSaNavizeSatvAdaprasaGga iti cet, na, tasya tanmAtratvena vizeSatvAsiddheH / UrmijananasvabhAvatvaM vizeSa ja cAraDyA cet-prastutabuddhyAkAraH, etadAzaGkyAha-sa eva-svavikSobhodbhavaH samudromistadA-tasminneva kAle kuta iti vAcyam / tasyaivetyAdi / tasyaiva-samudrasya tatsvabhAvatvAt-tadormijananasvabhAvatvAt iti cet sa eva taMdeti / etadAzajhyAha-netyAdi / na-naitadevam, tadavizeSeNasamudrAvizeSeNa hetunA sadA samudrormiprasaGgAt, tanmAtranibandho hyumiraviziSTaM ca bhedakAbhAvena parasya tanmAtratvamiti bhAvanA / tasyetyAdi / tasya-svavikSobhodbhavasamudromihetoH samudrasya tatkSaNavizeSatvAt-samudrakSaNavizeSatvAt aprasaGga iti cet / sadomiprasaGgo'nantaroditaH, sa eva kSaNastatsvabhAvaH, nAnye tatkSaNA ityabhiprAyaH / etadAzaGkyAha-na, tasya-samudrakSaNasya tanmAtratvena-samudrakSaNamAtratvena hetunA vizeSatvAsiddheH / UrmijananasvabhAvatvaM vizeSa iti anekAMtarazmi ... thaI jAya che. eTale amArA mate koI doSa nathI... (have graMthakArazrI, je daSTAMtathI bauddha potAnuM vaktavya rajU karyuM, te daSTAMtano ja nirAsa kare che...) syAdvAdIH potAnA vikSobhathI thanArA taraMgo, te ja kALe konA kAraNe thAya che? bauddha : samudrane kAraNe... kAraNa ke taraMgane utpanna karavAno svabhAva samudrano ja che... syAdvAdIH are ! samudrarUpe to badhI ja samudrakSaNo samAna che, teomAM paraspara bheda karAvanAra koI ja vizeSa nathI ane tethI to, prastuta samudrakSaNanI jema pUrvanI samudrakSaNomAM paNa taraMgajananasvabhAva-samAnapaNe hoI, haMmezA samudrathI taraMgonI utpatti mAnavI paDaze... AzayaH dhAro ke, 10 samudrakSaNo che, to ahIM AgaLanI nava samudrakSaNathI taraMgo na thAya ne mAtra dasamI kSaNathI ja taraMgo thAya evuM kema? samudrarUpe to dase dasa kSaNo samAna che... bauddha : juo, potAnA vikSobhathI taraMgone utpanna karavAno svabhAva mAtra dasamI kSaNano ja che, navAdi kSaNano nahIM... eTale pratiniyata kSaNe ja taraMgonI utpatti thaze, sarvadA nahIM... syAdvAdIH A vAta paNa yogya nathI, kAraNa ke dasamI kSaNa paNa eka "samudrakSaNa' ja hovAthI, navAdi kSaNanI jema temAM koI vizeSatA hovI siddha nathI... bauddha : are ! 'taraMgajananasvabhAva" e ja to te kSaNanI vizeSatA che... (Azaya e ke, jo dareka kSaNomAM taraMgajananasvabhAva hota, to te darekathI taraMgonI utpatti mAnavI paDe, je pratItisiddha nathI. tethI taraMgajananasvabhAva navAdi kSaNamAM nahIM, paNa mAtra dasamI kSaNamAM ja mAnavo joIe ane e ja te dasamI kSaNanI vizeSatA che...) 2. 'tavetAzarvAda' rUti -paDhi: . 2. 'hyumaviziSTa' rUti pUrvamudritapa4i:, atra tu -Tu-pa4i: I For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH iti cet, na svabhAvaH svabhAvavato'nya iti tanmAtratvameva / (239) tanmAtratve'pi tadbhedavad bheda eveti cet, na, tAdRzasyAsyAprayojakatvAt, tattadbhAve'tiprasaGgAt, - cahyA cet, tathAhi-na sarve tatsvabhAvAH sarvebhya UrmibhAvApatteH, na ceyaM tathA'darzanAditi bhAveneti / etadAzaGkyAha-na svabhAva ityAdi / na svabhAvaH svabhAvavataH sakAzAdanya iti kRtvA tanmAtratvameva-samudrakSaNamAtratvameva, tatazca 'UrmijananasvabhAvatvaM vizeSaH' iti vacanamAtrameva / tanmAtratve'pi-samudrakSaNamAtratve'pi tadbhedavat-samudrakSaNabhedavad bheda eva iti cet, vizeSa evormijananasvabhAvasya kSaNasyeti / etadAzaGkyAha-na, tAdRzasya-tulyasvarUpabhedamAtrahetoH asya-kSaNabhedasya aprayojakatvAt svabhAvabhedenormijananaM prati / etadevAha-tattadbhAve tasyabhedamAtrasya tadbhAve-svabhAvabhedenormijananaM prati prayojakatva ityarthaH / kimityAha-atiprasaGgAt / anekAMtarazmi syAdvAdI : are bhAI, svabhAva te svabhAvavALA padArthathI judo nathI, paNa te padArtharUpa ja che... eTale taraMgajananasvabhAva paNa mAtra samudrakSaNarUpa ja che, ethI judo nahIM... have jo evo koI judo svabhAva ja nathI, to tenA AdhAre samudrakSaNanI vizeSatA zI rIte manAya? tethI "taraMgajananasvabhAva ja vizeSa che" - te badhuM mAtra bolavA pUratuM jaNAya che... | (239) bauddha : jo ke dasamI kSaNa paNa eka samudrakSaNa ja che, to paNa, jema samudranI dareka kSaNo judI judI che, tema dareka kSaNono svabhAva paNa judo judo hoI ja zake che... (tethI bIjI kSaNomAM na hovA chatAM paNa, dasamI kSaNamAM tevo taraMgajananasvabhAva hovAmAM koI asaMgati nathI...) syAdvAdI : tamArI vAta ayukta che, kAraNa ke svabhAvabheda mATe kSaNabhedane prayojaka mAnavo yogya nathI. Azaya e ke, svarUpabhedanAM kAraNabhUta kSaNabheda hovA mAtrathI te tulya evI samudrakSaNono svabhAvabheda mAnavo yogya nathI... bauddha : dareka kSaNo judI judI hoI, te dareka kSaNono svabhAva paNa judo judo hovAthI, anyakSaNomAM na rahela paNa taraMgajananasvabhAva, dasamI kSaNamAM mAnI laIe to ? syAdvAdI : to to atiprasaMga Avaze, kAraNa ke jema tame kSaNabhedathI svabhAvabheda mAnI, prathamAdi kSaNanI samAna paNa dasamI kSaNano judo svabhAva mAno cho ane tethI te dasamI kSaNa dvArA ja taraMgakSaNarUpa viziSTa (pUrvakSaNavilakSaNa) kAryanI utpatti kaho cho... tema ame paNa kahIzuM ke - "koI eka padArthanI kSaNo yadyapi badhI samAna (kSaNikajananasvabhAvI) che, to paNa teo kSaNarUpe judI hovAthI, uparoktanyAye (kSaNabhedathI svabhAvabheda), teono svabhAva judo judo mAnavo paDaze, ane tethI to koI eka kSaNamAM "nityajananasvabhAva" paNa mAnI paDhi: rU. pUrvamudrita tu 'prayogawtva' tyazuddhapAd:, 2. "nadi svabhAva:' rUti -pad: 2. 'tame ' ti matra tu D-pratAnusAraNa zuddhi: tA | For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA tatsvabhAvAnAmapi keSAJcit tathAbhedAd nityatayA phalabhedApatteH // (240) na nityatA keSAJcidapi / kiM neti vAcyam / na taddhetuH tathAbhUtA .................. vyAkhyA ................ enamevAha-tatsvabhAvAnAmapi keSAJcit-padArthAnAM tathAbhedAt-tulyasvarUpabhedamAtrahetutayA bhedAt nityatayA-nityasvabhAvatvena phalabhedApatteH-samudromivadanityabhAvavilakSaNaphalabhedApatterityatisUkSmadhiyA bhAvanIyam // atrAha-na nityatA keSAJcidapi-bhAvAnAm / etadAzaGkyAha-kiM na iti vAcyam / na taddhetuH-nityabhAvahetuH tathAbhUtAt-nityaMbhAvajananasvabhAvajananasvabhAvAditi yo'rthaH hetoH ...* manetirazmi zakAze. (A svabhAva yadyapi pUrvekSaNomAM nathI, to paNa kSaNabhede svabhAvabheda mAnya hoI, pUrvekSaNamAM na rahela paNa svabhAva, prastuta kSaNamAM saMgata che...) pachI to samudrakSaNathI taraMganI jema, A kSaNa dvArA vilakSaNa evA nityakAryanI utpatti thaze, eTale to phaLabhedanI (navilakSaNakArya thavAnI) Apatti bhAvaze !" - mAj thana rIne to same nityapahArthanA 59 siddha zu... A artha vivaraNa pramANe karyo che. mULa + vyAkhyAno artha A rIte besADavo - samAna svabhAvI paNa keTalIka kSaNomAM tevo - svarUpabhedanA hetubhUta kSaNabheda hovAthI te nitya paNa thaI zakaze, ane anityakSaNa karatAM vilakSaNa evuM phaLa utpanna karaze... bhAva e ke, anityakSaNa, sajAtIya paNa sarvathA bhinna kSaNanI utpatti kare che, te tenuM phaLa che. paNa have tenA badale kSaNabhedathI koIka kSaNa nitya thaI jaze ane te potAnI ja avasthitirUpa vilakSaNa kArya utpanna karaze...) mA partha mema sUkSmabhuddhithA viyA2vo... (240) bauddha : 59 // nityatA to o rthanI nathI... syAvAhI : 59 // 5DesA me ho , ma nathI ? / bauddha H temAM kAraNa e ja ke, nityabhAvane utpanna karanAra tame je hetu mAno cho, te hetunI ....... vivaraNam ..... 110. tulyasvarUpabhedamAtrahetutayA bhedAditi / tulyaM-parasparasAdhAraNaM tacca tatsvarUpeNa bhedamAtraM ca taddhetuH-kAraNaM nityapadArthajananaM prati prayojanaM yeSAM te tathA teSAM bhAvastattA tayA kRtvA bhedAtvizeSAt, yathAhi-aviziSTAt samudrakSaNAt svarupamAtreNa pAzcAtyasamudrakSaNebhyo bhinnAt sakAzAd viziSTa UrmikSaNa utpadyate / evaM svarupamAtreNAnyebhya: padArthebhyo bhinnAt kuto'pi vastukSaNAnnityasya kAryasyotpatti: syAt, ubhayatrApi viziSTahetorabhAvAt, svarUpabhedamAtrasya ca samAnatvAt / / 111. nityabhAvajananabhAvajananaravabhAvAditi yo'rtha iti / nityabhAvajanana:-nityapadArthaniSpAdako 1.,'satsvabhAvA0' iti ka-pAThaH / 2. 'satsvabhAvA0' iti k-dd-paatthH| 3. 'pratiyojakaM yeSAM' iti ka pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 589 anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH ddhetostasyeva yaditi cet, na, mokSahetoH kaizcit tathAvidhatvAbhyupagamAt, ( 241 ) vyAkhyA kAraNAt / tasyeva, prakramAdUrmijananasvabhAvasamudrakSaNasyeva yaMditi cet UrmijananasvabhAvo hi samudrakSaNaH UrmijananasvabhAvasamudrakSaNajananasvabhAvAt samudrakSaNAdutpanna iti vidyate, asya tathAbhUto hetu:, Fei nityabhAvajananasvabhAvajananasvabhAvo heturasti, tnnitytvvirodhaaditybhipraayH| etadAzaGkyAha - netyAdi / na- naitadevaM mokSahetoH - viziSTajJAnAdeH kaizcitnaiyAyikAdibhiH tathAvidhatvAbhyupagamAt nityabhAvajananasvabhAvatvAbhyupagamAt, tathA'hetorapi ...aneDAMtarazmi tevA hetuthI utpatti nathI thaI, ke jevA hetuthI taraMgajananasvabhAvI samudrakSaNanI utpatti thaI che... bhAvArtha : taraMgajananasvabhAvI samudrakSaNano tathAvidha (=taraMgajananasvabhAvI samudrakSaNane utpanna karavAnA svabhAvavALo) samudrakSaNarUpa hetu vidyamAna che, jyAre nityajananasvabhAvI padArthakSaNano tathAvidha (=nityajananasvabhAvI padArthakSaNane utpanna karavAnA svabhAvavALo) koI ja hetu vidyamAna nathI... (eTale nityajananasvabhAvI hetunuM astitva ja haju nizcita nathI...) :: prazna H to tevo (=nityajananasvabhAvI padArthane utpanna karanAra) koI hetu mAnI laIe to ? uttara : are ! to to padArthanI nityatAno virodha Avaze... bhAva e ke, jo tevo koI hetu mAno, ane jo te (=nityajananasvabhAvI) padArtha dvArA nityanI utpatti mAno, to to tenI nityatA ja nahIM rahe, kAraNa ke utpanna thanAra nitya zI rIte ? sAra H tethI evo koI hetu nathI, ke jenAthI viziSTa (=nityajananasvabhAvI) kSaNa utpanna thAya... kheTale nitya padhArthanI siddhi tha zaze nahIM... syAdvAdI : tamArI vAta asaMgata che, kAraNa ke naiyAyikAdi keTalAka darzanakAro, mokSanA kAraNabhUta viziSTajJAnAdine nityajananasvabhAvI (=mokSarUpa nityapadArthane utpanna karavAnA vivaraNam yo'sau bhAvaH-padArthastajjananasvabhAvo yasya sa tathA tasmAt / UrmijananasvabhAvasya samudrakSaNasya heturasti / evaM na nityabhAvaheturnityabhAvajananasvabhAvAddhetorutpanna: samastIti bhAvArtha: / / 112. yaditi cediti / atra yacchabdo yasmAdarthe || 113. naivaM nityabhAvajananasvabhAvajananasvabhAvo heturasti tannityatvavirodhAditi / na-naivaM UrmijananasvabhAvabhAvavat nityabhAvajananabhAvajananasvabhAvaH nityapadArthajanakapadArthajananasvarUpo hetu:janako'sti / kuta ityAha- tannityatvavirodhAt / tasya janyatayA'bhimatasya padArthasya hi nityatvavirodhAt / yo hi janyate sa kathaM nityo bhavitumarhatIti // 1. 'yaditi tadUmmi0' iti ka-pATha: / 2. 'tasya' iti ka- pAThaH / 3. 'nityabhAvanajananasvabhAvo' iti capAThaH, ka-pAThastu 'nityabhAvagAnabhAvajanana-bhAvajananasvabhAvaH' iti / 4. 'tannityatva0' ita ca pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 590 ahetorapi tathAbhAvakalpanA'virodhAt asyApyarthakriyopapatteH tatkaraNasvabhAvatvAt anityatvAdeH sarvataH sarvArthakriyA'bhAvenehAprayojakatvAt / tatkaraNasvabhAvatvasya ca cAhyA . avidyamAnahetorapyanAdyaNvAdeH, kimityAha-tathAbhAvakalpanA'virodhAt tathAbhAvaH-nityabhAvastatkalpanA'virodhAt / tathAhi-ahetureva kazcit saMtsvabhAvaH sannitya iti kimatra kSuNNam ? | nityasya krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodha ityAzaGkA'pohAya Aha-asyApi-adhikRtanityasya arthakriyopapatteH / upapattizca tatkaraNasvabhAvatvAt-arthakriyAkaraNasvabhAvatvAt / ayaM cAtra pradhAna iti vipakSe bAdhAmAha-anityatvAdeH / iha-arthakriyAyAmaprayojakatvAt iti yogaH / aprayojakatvaM ca sarvataH sarvArthakriyA'bhAvena / na hyanitya ityeva sarvo bhAvaH sarvAmarthakriyAM karoti, nitya ityeva vA, tathA adarzanAt, ato yo yadarthakriyAkaraNasvabhAvaH sa tAM karotIti tatkaraNasvabhAvatvamevAtra prayojakamiti / ata evAha-tatkaraNasvabhAvatvasya ca-arthakriyA eka anekAMtarazmi " svabhAvavALo) mAne che... eTale nityajananasvabhAvI koI ja padArtha nathI evuM na kahI zakAya... (241) bIjI vAta, "tevo =nityajananasvabhAvI) hetu na hovAthI, koI paNa padArtha nitya nathI.." evuM paNa na kahI zakAya, kAraNa ke anAdikAlIna paramANuono koI nityajananasvabhAvI hetu na hovA chatAM paNa, teo nitya-sasvabhAva to kahevAya ja che... (bhAva e ke, hetu vinA ja koI sasvabhAvI hovA sAthe nitya hoya, to temAM vAMdho zuM?) (eTale hetu na hovA mAtrathI nitya padArthanuM nAstitva na kahevAya.) tethI to nitya padArthanI nibaMdha siddhi thaze... bauddha : paNa nitya padArthamAM to (1) krama, ke (2) yugapatu=akrama eka rIte arthakriyA ghaTatI nathI, to tene zI rIte manAya ? - syAdvAdI: are bauddha ! nityapadArthamAM paNa arthakriyA saMgata ja che, kAraNa ke arthakriyA karavAno svabhAva to teno paNa che... A arthakriyA karavAno svabhAva ja arthakriyAmAM prayojaka che, nityatvaanityatvAdi nahIM... (Azaya e ke, te svabhAvathI ja arthakriyA thAya che, anityasvAdi hoya to ja arthakriyA thAya evuM nathI...) prazna : paNa evuM kema ? uttara : kAraNa ke padArtha "nitya hoya ke anitya hoya teTalA mAtrathI teo badhI ja arthakriyA kare evuM nathI, kAraNa ke tevuM kyAMya dekhAtuM nathI... bhAva e ke, jo anityAdi ja arthakriyAmAM prayojaka hoya, to bauddhanI dRSTie badhA padArtho anitya hovAthI - arthakriyAnA prayojaka hovAthI - teo dvArA badhI ja arthakriyAo thavI joIe... 2. ' svabhAva:' ti i-pAsa: . 2. "zUnam' ta i-pa: 1 rU. " kriyA' ti -pATi: I For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 591 anekAntajayapatAkA (tRtIya prayojakatvAt tadvaicitryeNa paroditadoSAsiddheH kramayogapadyArthakriyAkaraNasvabhAvatvAt tasya ca paryanuyogAyogAt, anyathA samAnatvAditi / samudrormikalpazcAdhikRto buddhyA karaNasvabhAvatvasya ca prayojakatvAt, 'iha' iti vartate / tathAhi-yato'rthakriyAkaraNasvabhAvaH ato'rthakriyAM karoti, kimatrAnityatvAdinA ? satyapyasmin sarvataH sarvArthakriyA'siddheriti / tathA tadvaicitryeNa-svabhAvavaicitryeNa paroditadoSAsiddheH-krama-yaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodha iti parodito doSastadasiddheH / asiddhizca krama-yogapadyArthakriyAkaraNasvabhAvatvAt / tatazca kramasAdhyAM krameNa karoti yaugapadyasAdhyAM yaugapadyena iti na kazcid doSaH, tathAsvabhAvatvAt / tasya ca-svabhAvasya paryanuyogAyogAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA samAnatvAt UrmijananasvabhAvatvaparikalpitasvabhAvasyApi paryanuyogaprApteH, iti-evaM samudrormeH apya anekAMtarazmi ... eTale to paTathI paNa jalAharaNarUpa arthakriyA, ghaTathI paNa zItatrANAdirUpa arthakriyA... ItyAdi mAnavuM paDe, je kadI dekhAtuM naMthI... tethI mAnavuM ja rahyuM ke, arthakriyA mAtra nityatA ke anityatAdithI nahIM, paNa arthakriyA karavAnA svabhAvathI thAya che. tethI je padArthano je arthakriyA karavAno svabhAva che, te padArtha te ja arthakriyA kare che... ethI ja graMthakArazrI kahe che - arthakriyA karavAno svabhAva ja arthakriyAmAM prayojaka che, kAraNa ke te padArthanI arthakriyA te svabhAva para ja nirbhara che. to have temAM anityAdi mAnavAthI zuM? kAraNa ke anityatAdi hovA chatAM paNa teo badhI ja arthakriyA kare evuM to siddha nathI... eTale arthakriyAkaraNasvabhAva jo nityamAM hoya, to te nitya padArtha paNa arthakriyA karaze ja... bIjI vAta, te arthakriyAkaraNa svabhAva vicitrarUpa hovAthI, tame je kahyuM hatuM ke te "krama ke yugapad eka rIte temAM arthakriyA ghaTatI nathI" - te doSa paNa nahIM Ave, kAraNa ke te nitya padArthano kramasAdhya arthakriyAne kramathI karavAno ane yugapasAdhya arthakriyAne yugapatarUpe karavAno svabhAva ja che... bauddha paNa pahelA to e kaho ke, te padArthano Avo (=krama/yugapat rUpe arthakriyA karavAno) ja svabhAva kema? syAdvAdIH juo bhAI, svabhAva aMge koI ja prazna na thaI zake, nahIMtara to evo paNa prazna ja Avo doSa, arthakriyAnA prayojaka tarIke nityatAne mAnavAmAM paNa samajI levo.. 2. "bhAvastha vArivAnvita' ti va-pati: | For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 fdhavAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA kAraH ( 242) sa yadaivaM na yujyate svasaMvedanasiddhazca pratipramAtR, ato yathoktanibandhana eveti yuktamabhyupagantum, anyathA taducchedApatteriti tathAvidhaH samAnapariNAma eva, samAnabuddhizabdadvayapravRttinimittam // (243) yadyevaM kathaM kvacit tadvyatirekeNApyasya pravRttiH ? nanu cAsyetya .... cAhyA ... bhAvApatteH / samudromikalpazcAdhikRto buddhyAkAraH-samAnabuddhyAkAraH, sa yadaivam-uktanItyA na yujyate svasaMvedanasiddhazca pratipramAtR-pramAtAraM pramAtAraM prati, ataH-asmAt kAraNAd yathoktanibandhana eva-tathAvidhasamAnapariNAmanibandhana eva iti yuktamabhyupagantum, anyathA-evamanabhyupagame taducchedApatteH-samAnabuddhyAkArocchedApatteH / iti-evaM tathAvidhaHvAstavaH samAnapariNAma eva samAnabuddhi-zabdadvayapravRttinimittamiti nigamanam // yadyevamityAdi / yadyevaM kathaM kvacit-pradhAnezvarAdikAryatvAdau tadvyatirekeNApipradhAnezvarAdikAryatvavyatirekeNApi asyeti prakramAt samAnabuddhizabdadvayasya, pravRttirbhavatIti ... anekAMtarazmi ... thaze ke - "samudrakSaNamAM taraMgajananasvabhAva kema?" - ane eno uttara na hovAthI to, samudranA taraMgono paNa abhAva thaI jaze... ) jo tevo svabhAva mAno, to padArthanI nityatA siddha thaze, ane (2) jo tevo svabhAva na mAno, to tenI jema taraMgajananasvabhAva paNa nahIM ghaTe - AvI viSamasthitimAM bauddha zuM karaze? e jANavA mATe ja, amAruM mana talasI rahyuM che...) (242) tamArA mate "samAna buddhiAkAra' te samudranA taraMgasamAna che, paraMtu uparokta rIte jayAre te daSTAMta (=samudrataraMganuM astitva) ja ghaTatuM nathI, tyAre te taraMgasamAna samAnAkArabuddhi paNa zI rIte ghaTe? paNa samAna buddhiAkAra to dareka pramAtAone svasaMvedanasiddha che, eTale to te buddhiAkArane vastunA samAnapariNAmapUrvaka ja mAnavo rahyo... bAkI jo tene samAnapariNAmamUlaka na mAno, to - te sivAya bIjuM to koI ja kAraNa na hovAthI - samAna buddhiAkArano uccheda thaI jaze... niSkarSaH tethI "mRta-mRta" evA samAna zabda buddhinI pravRttinAM kAraNa tarIke, vAstavika evo samAnapariNAma mAnavo ja joIe... - samAnapariNAma vize vyabhicArano nirAsa - (243) pUrvapakSa: jo samAnapariNAmathI ja samAna zabda/buddhinI pravRtti thatI hoya, to tamArA mate koIpaNa padArtho, yadyapi pradhAnakArya ke IzvarakArya nathI, eTale teomAM yadyapi pradhAnakAryatva ke IzvarakAryavarUpa samAnapariNAma nathI, to paNa teo vize (sAMkhyAdine) "A pradhAnanuM kArya - A 2. 'tti:' rUti Tu-pIDha: 2. 'phevamu$0' kRti i-Tu-pATha: . For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( tRtIya yuktam, vastunibandhanasya tadvyatirekeNa kadAcidapyapravRtteH, tathAtadarzanasya ca tadAbhAsaviSayatvenAvirodhAt, anyathA pratyakSasyApi aviSayatvApattiH / iti samAnapariNAma eva sAmAnyam // yathoktaM prAgiti / etadAzaGkyAha-nanvityAdi / nanu cAsyetyayuktam / kathamityAhavastunibandhanasya-samAnabuddhi-zabdadvayasya tadvyatirekeNa-vastuvyatirekeNa kadAcidapyapravRtteH ghaTa-zarAvAdiSviva himAGgArAdiSvadarzanAditi bhAvanA / tathAtadarzanasya ca-saGketavipralambhadvAreNa samAnabuddhizabdadvayadarzanasya ca pradhAnezvarAdikAryatvAdau tadAbhAsaviSayatvena-samAnabuddhizabdadvayAbhAsaviSayatvena avirodhAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame pratyakSasyApi nirvikalpakasya kimityAha-aviSayatvApattiH avigAnena tathA'nubhavAderadhikRta anekAMtarazmi .. paNa pradhAnanuM kArya - evI samAna zabda buddhinI pravRtti kema thAya che? e parathI jaNAya che ke, samAnapariNAmanI kAraNatA vyaMtirekavyabhicAragrasita che... syAdvAdI : pradhAnakArya AdimAM (ca=) samAna zabda buddhinI pravRtti thAya che, e ja vAta ayukta che... kAraNa ke eka vAta spaSTa che ke, samAna zabda buddhi baMne vastumUlaka che, tethI jo vastu haze to ja te benI pravRtti dekhAze, te vinA nahIM.. eTale ja to mATI-mATI' evI samAna zabdabuddhi, ghaTa-zarAvAdi vastu vize ja thAya che, hima-aMgArAdi vize nahIM... tethI asat zAstragata saMketanA vipralaMbhane (=ThagAIne) kAraNe, pradhAna-IzvarakAryarUpa padArtha vize je samAna zabda buddhinI pravRtti dekhAya che, te samAna zabda buddhi AbhAsarUpa ja mAnavA joIe, vAstavika nahIM, kAraNa ke pradhAna-IzvarakAryarUpa koI vastu ja na hovAthI, te zabda buddhi nirviSayaka che... (eTale samAnapariNAma vinA paNa, jo AvA AbhAsarUpa samAna zabda/buddhinI pravRtti thAya, to paNa amArI kAraNatAmAM koI vyabhicAra nathI, kAraNa ke amAruM kahevuM eTaluM ja che ke, samAnapariNAma hoya to ja vAstavika samAna zabda buddhi pravRtti thAya..). - sAra + phalitArtha tethI samAnAkArabuddhine vastumUlaka ja mAnavI joIe, (anyathA=o nahIMtara jo ene nirviSayaka mAno, to tenI jema nirvikalpabuddhine paNa nirviSayaka mAnavI paDaze. have jo ema kahezo ke - nirvikalpamAM to viSayano abAdhita anubhava thAya che - to evuM kathana to, adhikRta buddhiAkAra vize paNa zakya che, kAraNa ke ahIM paNa viSayano abAdhita anubhava thAya che *kAraNAbhAve'pi kAryasya sattvam - prastute samAnapariNAmasyAbhAve'pi samAnabuddhi-zabdadvayapravRttirUpasya kAryasya sattvam, tena vyatirekavyabhicAraH / For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 594 (244) yatazcaivamato na ya evAsAvekasmin vizeSe sa eva vizeSAntare / kiM tarhi ? samAnaH / iti kutaH sAmAnyavRttivicAroditabhedadvayasamutthAparAdhAvakAza iti ? / na caivaM sati parasparavilakSaNatvAd vizeSANAM samAnabuddhi-zabdadvayapravRttyabhAvaH, satyapi >> vyAhyA ja buddhyAkAre'pi bhAvAt tasya ca nirviSayatvAt, na caitadevam / iti-evaM samAnapariNAma eva sAmAnyamiti mahAnigamanam // yatazcetyAdi / yatazca evamato na ya evAsau-samAnapariNAmaH ekasmin vizeSa-ghaTAdau sa eva vizeSAntare-zarAvAdau / kiM tarhi ? samAnaH / iti-evaM kutaH sAmAnyavRttivicAroditaM ca tad bhedadvayaM ca-dezakAtya'rUpaM vikalpadvayamiti vigrahaH, tatsamutthAzca te'parAdhAzcasadezatvaprasaGgAdayaH teSAmavakAzaH kutaH ? naiva, samAnapariNAmasya tadvilakSaNatvAditi / na caivamityAdi / na caivaM sati parasparavilakSaNatvAd vizeSANAM-ghaTa-zarAvAdInAM samAnabuddhizabdadvayapravRttyabhAvo himA-'GgArAdInAmiva / kuta ityAha-satyapi vailakSaNye samAnapariNAma ...............anekAMtarazmi ... ja... chatAM paNa te buddhiAkArane jema tame nirviSayaka kaho cho, tema nirvikalpane paNa nirviSayaka kahevuM ja paDaze, paNa tevuM to che ja nahIM... tethI mAnavuM ja rahyuM ke, samAna buddhiAkAra saviSayaka ja che, tenI utpatti vastumUlaka ja che. Ama, vastunA samAnapariNAmane kAraNe ja samAna zabda buddhinI pravRtti thatI hovAthI, vAstavika rIte to A samAnapariNAma ja sAmAnya che, evo aMtima niSkarSa thayo... vaizeSikakalpita sAmAnyabhAvI doSono anavakAza - (244) je kAraNathI pUrvokta samAnapariNAma siddha thAya che, te kAraNathI ame kahIe chIe ke, ghaTAdigata samAnapariNAma ja zarAvAdigata nathI... prazna : to zarAvAdimAM zuM che? uttaraH temAM ghaTagata samAnapariNAma jevo ja bIjo samAnapariNAma che. eTale amArA mate ghaTAdi darekano samAnapariNAma judo judo che, koI eka-vyApI sAmAnya nathI. tethI vaizeSikakalpita sAmAnyanI vRttinA vicAra vakhate "te saMpUrNapaNe raheze ke dezathI?" - evA be vikalponAM kAraNe "sapradezI mAnavAno prasaMga Avaze" evA je doSo AvatA hatA, te doSono ahIM bilakula avakAza nathI, kAraNa ke samAnapariNAma to vaizeSikakalpita sAmAnya karatAM sAva ja vilakSaNa che... - syAdvAdamate samAna zabda/buddhinI nibaMdha saMgati - pUrvapakSa : jo ghaTa-zarAvAdimAM koI eka sAmAnya na hoya, to to te padArtho vilakSaNa sAbita thaze ane tethI to jema hima-aMgArAdimAM samAna zabda/buddhi nathI thatI, tema ghaTa-zarAvAdimAM samAna For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 595 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH vailakSaNye samAnapariNAmasAmarthyataH pravRtteH, asamAnapariNAmanibandhanA ca vizeSabuddhiriha / iti yathoditabuddhizabdadvayapravRttiH / (245) tathA coktam "vastuna eva samAnaH pariNAmo yaH sa eva sAmAnyam / / / asamAnastu vizeSo vastvekamanekarUpaM tu // " tatazca tad yata eva sAmAnyarUpam, ata eva vizeSarUpam, samAnapariNAma ...................... vyAkhyA ............... sAmarthyataH pravRtteH kAraNAt samAnabuddhi-zabdadvayasyeti / vyatirekamAha-asamAnapariNAmanibandhanA ca vizeSabuddhiriha, prakrame ghaTa-zarAvAdibuddhivat / iti-evaM yathoditabuddhizabdadvayapravRttiH, samAnabuddhi-zabdadvayapravRttirityarthaH / tathA coktamityadhikRtArthaprasAdhakaM jJApakamAha-vastuna eva-ghaTAdeH samAnaH pariNAmo yaH-mRdAdiH sa eva sAmAnyam, asamAnastu vizeSaH-UrdhvatvAdiH / vastvekamanekarUpaM tu-sAmAnyavizeSobhayarUpamapi tadanekatvato'nekarUpamityarthaH // tatazcetyAdinA mUlapUrvapakSagranthaM pariharati-tatazca tat-vastu ghaTAdi yata eva sAmAnyarUpaM mRdAdyAtmakatayA ata eva kAraNAd vizeSarUpamUrkhAdirUpApekSayA / kuta ityAha-samAna . .. manetirazmi ......... za/buddhi nahIM thAya... syAdvAdI tamArI vAta yogya nathI, kAraNa ke ghaTa-zarAvAdi vilakSaNa hovA chatAM paNa, teomAM rahela samAnapariNAmanA sAmarthyathI ja, teo vize samAna zabda buddhinI pravRtti thaI jaze... A ja vAtane graMthakArazrI vyatirekadAMtapUrvaka kahe che - ghaTa-zarAvAdimAM rahela asamAnapariNAma=vizeSa pariNAmane kAraNe, jema "A ghaTa - A zarAva" ema vizeSa zabda buddhi thAya che, tema teomAM rahela samAnapariNAmane kAraNe "mATI-mATI - ama samAna za0/muddhinI pravRtti 55 saMgata 4 che... ___ (245) // 4 pAtane siddha 42nAra se lo yo cha - " vastuno 4, 'bhATI' Adi samAnapariNAma che, te ja "sAmAnya che ane "urdhvatA' di je vizeSa pariNAma che, te ja 'vizeSa' che... tathA sAmAnya-vizeSa35 me vastu 59l, vizeSo mane DopAthI bhane che..." *mUlapUrvapakSano yuktiH parihAra tethI ghaTAdi padArtho, je kAraNathI mRdAdirUpe sAmAnyarUpa che, te ja kAraNathI udgadirUpe vizeSarUpa patA-muM23j-yA-nIyAsa-81315-pahogA'AhighaTano asamAnaparizamacha. 25 tevI yA mAhinI pArthamA nathI... 1. AryA / 2. 'pravRttiH tatsamAna0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 596 syAsamAnapariNAmAvinAbhUtatvAt, yata eva ca vizeSarUpamata eva sAmAnyarUpam, asamAnapariNAmasyApi samAnapariNAmAvinAbhAvAditi / na cAnayorvirodhaH, anyonyavyAptivyatirekeNobhayorasattvApatteH, ubhayorapi svasaMvedanasiddhatvAt, saMvedanasyobhayarUpatvAt, ubhayarUpatAyAzca vyavasthApitatvAt // ........ pariNAmasya prastutasya, asamAnapariNAmAvinAbhUtatvAt, vizeSapariNAmAvinAbhUtatvAdityarthaH / yata eva ca kAraNAd vizeSarUpamUrdhvApekSayA ata eva sAmAnyarUpaM mRdAdyAtmakatayA / bhAvanAmAha-asamAnapariNAmasyApi-UrdhvAdirUpasya samAnapariNAmAvinAbhAvAt-mRdAdipariNAmAvinAbhAvAditi / na cAnayoH-samAnAsamAnapariNAmayorvirodhaH / kuta ityAhaanyonyavyAptivyatirekeNa vinA ubhayoH-samAnAsamAnapariNAmayorasattvApatteH, ApattiH prAk pradarzitaiva, tathA ubhayorapi svasaMvedanasiddhatvAt tathA'nubhavabhAvena / ata evAhasaMvedanasyobhayarUpatvAt sAmAnyavizeSobhayApekSayA, ubhayarUpatAyAzca saMvedanasya vyavasthA - anekAMtarazmi che, kAraNa ke samAnapariNAma te asamAnapariNAma=vizeSa pariNAmane avinAbhAvI che. arthAt mRdAdi te udhvadine avinAbhAvI che... eTale jo temAM samAnapariNAma haze to vizeSa pariNAma paNa haze ja... ane teo je kAraNathI udgadirUpa vizeSarUpa che, te ja kAraNathI mRdAdirUpe sAmAnyarUpa che, kAraNa ke vizeSa pariNAma te samAnapariNAmane avinAbhAvI che, arthAt udhvadi te mRdAdine avinAbhAvI che... eTale jo temAM vizeSa pariNAma haze, to samAnapariNAma paNa haze ja... A rIte vastumAM samAna-asamAna baMne pariNAma hovAthI, vastu sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa siddha thAya che... prazna : paNa eka ja padArthamAM, zuM samAna-asamAnapariNAmano virodha na Ave ? uttara H nA, kAraNa ke samAna/asamAna baMne pariNAmano jo sahabhAva-avinAbhAva na mAno, to te baMneno abhAva thaI jaze... (e Apatti ame pahelA ja batAvI gayA...) ane vaLI, te be to svasaMvedanasiddha che, tethI paNa temano virodha nathI... A prazna : paNa teo svasaMvedanasiddha zI rIte ? uttara : kAraNa ke saMvedana sAmAnya-vizeSAkAre thAya che. have saMvedanamAM Avo sAmAnyavizeSAkAra konI apekSAe Ave ? to kahevuM ja rahyuM ke, vastugata samAna-asamAnapariNAmanI apekSAe... (arthAt vastugata samAna-asamAnapariNAmane AzrayIne ja saMvedanamAM sAmAnyavizeSAkAra Ave che...) eTale baMne pariNAma svasaMvedanasiddha ja che... ane "saMvedana sAmAnya * 2. 'vinA' ta pADo nAti i-pustaH | For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 597 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (246) yaccoktam-'sAmAnyavizeSobhayarUpatve sati vastunaH sakalalokaprasiddhasaMvyavahAraniyamocchedaprasaGgaH' ityAdi tadapi jinamatAnabhijJatAsUcakameva kevalam, na punariSTArthaprasAdhakamiti / na hi 'madhuraka-laDDukAdivizeSAnarthAntaraM sarvathaikasvabhAvamekamanavayavaM sAmAnyam' ityabhidadhati jainAH, ataH kimucyate-'na viSaM viSameva, modakAdyabhinnasAmAnyAvyatirekAt' ityAdi / kiM tarhi ? samAnapariNAmaH / sa ca bhedAvinA... .......................... ..... vyAkhyA ................ pitatvAdadhaH, 'na cAnayovirodhaH' iti kriyAyogaH // / yaccoktaM pUrvapakSagranthe-sAmAnyavizeSobhayarUpatve sati vastunaH-ghaTAdeH sakalalokaprasiddhasaMvyavahAraniyamocchedaprasaGga ityAdi, tadapi kimityAha-jinamatAnabhijJatAsUcakameva kevalam, na punariSTArthaprasAdhakaM vastvanupapattiriSTo'rtha iti na tatprasAdhakam / kathamityAha-na hItyAdi / na yasmAnmadhuraka-laDDukAdivizeSAnarthAntaramabhinnaM sarvathaikasvabhAvamekamanavayavaM sAmAnyamityabhidadhati jainAH-bhaNantyArhatAH / ataH kimucyate'nabhyupagatopAlambhaprAyaM yaduta 'na viSaM viSameva, modakAdyabhinnasAmAnyAvyatirekAt' ityAdi / * manetirazmi ... vizeSa myaa|2 cha" - 20 pAta to sabhe paDeTA 4 siddha 42rI... , sAra H tethI ghaTAdi eka ja vastumAM, samAnaasamAna baMne pariNAma hovA aviruddha che... - syAdvAdamate vyavahAranuM niyaMtraNa (246) sau prathama pUrvapakSamA tame 4 yuM tuM - "vastune Tho samAna-samAna maya35 mAno, to sakalalokaprasiddha vyavahAraniyaMtraNano uccheda thaze, arthAt modaka Adino arthI modaka vize ja pravarte evuM nahIM rahe... vigere" - te badhuM kathana mAtra jinamatanI anabhijJatAne ja sUcave che, arthAt jinamatane (=syAdvAdamatane) yathArtha na jANavAnuM ja pariNAma che, bAkI AvA kathanathI tamArUM je iSTa che ke - syAdvAdamate vastunI asaMgati thAya" - te siddha nahIM thAya, kAraNa ke syAdvAdamate to sarvavyavahAra sabhaMsa 4 cha... te mAre - same haino - "bha524 (=viSa), sAvo hi yA vizeSo sAthe aminna, it ekasvabhAvI, niravayava, eka sAmAnya che evuM nathI kahetAM, to tame phogaTano upAlaMbha zA. mATe Apo cho ke - "modakAbhinna sAmAnya te viSa sAthe abhinna hovAthI, viSa mAtra viSa nahIM 23, 59 bho67 59 janaze... Aha." Azaya e ke, jo ame modaka - viSane sAmAnyane eka mAnIe, to tame Apela Apatti 12 / 72 3 - "viSa te bho64 59 janaze, 125 3 te viSano moha sAmAnyanI sAthe ameha cha..." 1. 39tame pRSThe / 2. 'deva' iti Ga-pAThaH / 3. 39tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA bhUtatvAt na ya eva viSAdabhinnaH sa eva modakAdibhyo'pi, sarvathA tadekatve samAnatvAyogAt // (247) syAdetat samAnapariNAmasyApi prativizeSamanyatvAdasamAnapariNAmavat tadbhAvAnupapattiriti / etadapyayuktam, satyapyanyatve samAnAsamAnapariNAmayobhinna- vyartha che. ............. kiM tarhi ? samAnapariNAmaH sAmAnyamityabhidadhati jainA iti / sa ca-samAnapariNAmaH kimityAha-bhedAvinAbhUtatvAt kAraNAnna ya eva viSAdabhinnaH sa eva modakAdibhyo'pi / kathaM netyAha-sarvathA tadekatve-samAnapariNAmaikatve samAnatvAyogAt / na hyekaM samAnamiti mAvanA || syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase samAnapariNAmasyApi-mRdAdyAtmakasya prativizeSa-vizeSaM vizeSa prati ghaTa-zarAvAdilakSaNam, anyatvAt kAraNAt, asamAnapariNAmavaditi nidarzanaM tadbhAvAnupapattiH-samAnapariNAmabhAvAnupapattiriti / etadAzaGkyAha . anekAMtarazmi .... paNa ame benA sAmAnyane eka mAnatAM ja nathI... prazna: to tame zuM mAno cho ? uttara : ame "samAnapariNAma ja sAmAnya mAnIe chIe ane A samAnapariNAma bhedane avinAbhAvI che... (arthAtu teomAM bheda hovAmAM ja samAnapariNAma ghaTe...) eTale je samAnapariNAma viSathI abhinna che, te ja samAnapariNAma modakAdithI abhinna nathI, kAraNa ke viSamodaka baMneno samAnapariNAma jo eka mAno, to to temAM samAnatA ja na rahe... prazna : kAraNa? uttara : kAraNa e ja ke, be judA padArthonI ja samAnatA batAvAya, eka padArthanI nahIM... ('mukha caMdrasamAna che' evuM batAvAya, paNa "caMdra caMdrasamAna che' evuM nahIM...) sAra : jo viSa-modakAdino samAnapariNAma eka mAno to teo eka thaI jatAM, teomAM samAnatA ja na rahe... tethI baMneno samAnapariNAma alaga-alaga ja mAnavo rahyo... eTale pachI viSa te modaka nahIM bane.. - samAnapariNAma aMge pUrvapakSInI AzaMkAno nirAsa - (247) pUrvapakSa: jo ghaTa-zarAvAdigata darekano samAnapariNAma judo judo hoya, to jema asamAna =vizeSa) pariNAma samAnapariNAma nathI, tema samAnapariNAma paNa samAnapariNAmarUpa nahIM rahe, kAraNa ke vizeSa pariNAmanI jema, jo te paNa dareka padArthamAM judo judo hoya, to tene samAnapariNAma zI rIte kahevAya ? (tene paNa asamAnapariNAma ja kahevo joIe...) For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 599 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH svabhAvatvAt / tathAhi-samAnadhiSaNAdhvaninibandhanasvabhAvaH samAnapariNAmastathA viziSTabuddhyabhidhAnajananasvabhAvastvitaraH / (248) iti yathoktasaMvedanAbhidhAnasaMvedyAbhidheyA eva ca viSAdaya iti pratItametat, anyathA yathoktasaMvedanAdyabhAvaprasaGgAt / ato yadyapi ................................. vyAkhyA ..... ........ etadapyayuktam / kathamityAha-satyapyanyatve samAnapariNAmasya prativizeSaM samAnAsamAnapariNAmayoH uktalakSaNayorbhinnasvabhAvatvAt / bhinnasvabhAvatvamevAha tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / samAnadhiSaNA-dhvaninibandhanasvabhAvaH-tulyabuddhi-zabdahetusvabhAvaH samAnapariNAmo yataH khalu ghaTa-zarAvAdiSu mRnmRdityavizeSeNa bhavato dhiSaNA-dhvanI tathA viziSTabuddhyabhidhAnajananasvabhAvastvitaro'samAnapariNAmaH, yataH khalu ghaTAdiSveva ghaTaH zarAvamityAdivizeSeNa bhavato buddhayabhidhAne / iti-evamadhikRtodAharaNApekSayA bhAvArthamabhidhAya pUrvapakSopanyastabhedApekSayA prakrAntanigamanAyAha-yathoktasaMvedenetyAdi / yathokte ca te saMvedanA'bhidhAne ca tayoH saMvedyAbhidheyA iti vigrahaH, evambhUtA eva ca viSAdayaH / tathAhi-sat saditi viSAdayaH saMvedyante abhidhIyante ca, tathA viSamodaka iti-evaM ceti pratItametat, ............. manetirazmi .................. syAdvAdI: tamArI A vAta paNa yukata nathI, kAraNa ke ghaTAdi dareka padArthamAM samAnapariNAma alaga-alaga hovA chatAM paNa, tene asamAnapariNAma na kahevAya.. praznaH to baMne pariNAmamAM taphAvata zuM? (dareka padArthamAM bhinnatvanI apekSAe to baMne samAna che...) uttara : tAvata me 4 4, te janeno svabhAva ho ho cha. te 2 // zata - (1) smaan529|| te samAna zabda buddhine utpanna karavAnA svabhAvavALo che, kAraNa ke tenA kAraNe ja, ghaTa-zarAvAdimAM 'bhATI-bhATI' sevA samAna za6/muddhinI pravRtti thAya cha, ane (2) vizeSaparizamate. vizeSa 06/ buddhine utpanna karavAnA svabhAvavALo che, kAraNa ke tenA kAraNe ja ghaTAdimAM "A ghaTa - A zarAva" evI vizeSa zabda buddhinI pravRtti thAya che.. sAma, baneno svabhAva bhinna-bhinna hovAthI, te menu sabAdhita mastitva siddha thAya che... (A pramANe graMthakArazrIe, ghaTazarAvAdi udAharaNane laIne bhAvArtha batAvyo.. have pUrvapakSanA upanyAsanI viruddhamA prastuta (=viSa-mohanI) vAtano niSTharSa 3 cha - ) (248) tethI (1) viSa-modakAdine paNa samAnasaMvedanathI saMvedya ane samAnazabdathI abhidheya bhAnavA 4 263 / , (253 tamo 'sat-sat sevA samAna za6/saMvehanathI thita/saMhita thAya che... ane (2) teone vizeSa saMvedanathI saMvedya ane vizeSa zabdathI abhidheya paNa mAnavA ja rahyA. kAraNa ke teo "viSa-modaka' evA vizeSa zabda/saMvedanathI kathita/saMvedita thAya che - Ama viSAdi samAnavishess za6/saMvehanathI mabhidheya-saMvedha tarI pratAtisiddha che... For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 600 dvayamapyubhayarUpaM tathApi viSArthI viSa eva pravartate, tadvizeSapariNAmasyaiva tatsamAnapariNAmAvinAbhUtatvAt, na tu modake, tatsamAnapariNAmAvinAbhAvAbhAvAt tadvizeSapariNAmasyeti, ataH prayAsamAtraphalA pravRttiniyamocchedacodaneti // (249) etena 'viSe bhakSite modako'pi bhakSitaH syAt' ityAdyapi pratikSipta ............... vyAkhyA .............. anyathA-yathoktasaMvedanAbhidhAnasaMvedyAbhidheyatvAbhAve yathoktasaMvedanAdyabhAvaprasaGgAt / 'Adi'zabdAd yathoktAbhidhAnagrahaH / ato yadyapi dvayamapi-viSaM modakazceti ubhayarUpaM-sAmAnyavizeSarUpaM tathApi viSArthI-pramAtA viSa eva pravartate / kuta ityAha-tadvizeSapariNAmasya eva-viSavizeSapariNAmasyaiva tatsamAnapariNAmAvinAbhUtatvAt-viSasamAnapariNAmAvinAbhUtatvAt, na tu modake-na punarmodake / kuta ityAha-tatsamAnapariNAmAvinAbhAvAbhAvAtmodakasamAnapariNAmAvinAbhAvAbhAvAt tadvizeSapariNAmasyeti-viSavizeSapariNAmasyeti / ataH uktanyAyAt prayAsamAtraphalA pravRttiniyamocchedacodanA pUrvapakSasambandhinI iti // etenetyAdi / etena-anantaroditena granthena 'viSe bhakSite modako'pi bhakSitaH syAt' ..sanehAMtarazmi .... chatAM paNa, jo tame tevuM =viSAdine samAna-vizeSa zabda-saMvedanathI abhidheya-saMvedya tarIke) na mAno, to 'sat-sat athavA viSa-mo64' - sevA samAna-vizeSa za06-saMvehanano samAva thaze ! meTale tevU to mAnaj 4 2j... tethI viSa-modaka baMne padArtha (1) samAna zabda-buddhithI saMvedya-abhidheya hovAthI sAmAnyarUpa cha, bhane (2) vizeSa 20-buddhithA mabhidheya-saMvedha hovAthA vizeSa35 cha... (mema sAmAnya-vizeSa utmaya35.cha...) che to paNa viSano arthI pramAtA, mAtra viSa aMge ja pravRtti karaze, kAraNa ke viSanA vizeSapariNAmano ja viSanA samAnapariNAma sAthe avinAbhAva ( niyatasaMbaMdha) che... (jo avinAbhAva na Dota, to te vyastinI hAya te vize pravRtti na 59 thAta.... 55 te to nathI...) ane te vyakti modaka viSe pravRtti nahIM kare, kAraNa ke viSanA vizeSa pariNAmano modakanA samAnapari ma sAthe avinAmA (=niyatasaM05) nathI... ( savinAmA Dota, to hAya tenI tyAM 59 pravRtti thAta... 59 tevU nathI...) sAra : A rIte syAdvAdamate sakalalokaprasiddha vyavahAranI abAdhita saMgati thatI hovAthI, pUrvapakSImeTa yuM tuM. - "pravRttina niyamano che thaze" - te 'thana mAtra prayAsa pUratuM che... - pUrvapakSInA anyakathanono nirAsa re (248) 52rIta thanathI, pUrvapakSInu hu~ 4 4 tuM 3 - "viSa mAvAthI sAtha-sAthe 1. "vinA bhAvAt' iti Ga-pAThaH / 2. 'anuktanyAyAt' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 601 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH mavagantavyam, tulyayogakSematvAditi / yaccApareNApyuktam-"sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH" ityAdi tadapi kUTanaTanRttamiva avibhAvitAnuSThAnam, na viduSAM manoharamityapakarNayitavyam, vastutaH pradattottaratvAt, ( 250) sAmAnyavizeSarUpasya vastunaH samyagvyavasthApitatvAt, anyatraM ca prapaJcena nirAkRtatvAt / tathA coktam vyArA . ityAdyapi pUrvapakSoktaM pratikSiptamavagantavyam, tulyayogakSematvAditi / yaccApareNApyuktam"sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH" ityAdi, tadapi kUTanaTanRttamiveti nidarzanam, avibhAvitAnuSThAnaM darzanabhAvArthaparijJAnazUnyatvena na viduSAM manoharamiti kRtvA'pakarNayitavyam-na zrotavyam / kuta ityAha-vastutaH pradattottaratvAt, tathA sAmAnyavizeSarUpasya vastunaH samyag vyavasthApitatvAt, anyatra-syAdvAdakucodyaparihArAdau prapaJcena nirAkRta - anekAMtarazmi .... modaka paNa khavAI ja jaze... vigere" - te kathana paNa pratikSipta jANavuM, kAraNa ke AnI pratikSepa prakriyA paNa uparanI jema ja che... (viSanA vizeSa pariNAmano viSasamAnapariNAma sAthe ja niyatasaMbaMdha che, modakasamAnapariNAma sAthe nahIM... tethI viSa vAparatAM mAtra viSanuM ja bhakSaNa thaze, modakanuM nahIM...) vaLI, pUrvapakSamAM bIjAonuM je kahevuM hatuM ke, - "jo badhA padArtha ubhayarUpa hoya, to vastunA vizeSarUpanuM nirAkaraNa thavAthI - vizeSarUpa paNa padArtha sAmAnyarUpa banatAM - "dahIM khA" ema prerAyela vyakti UMTane khAvA kema doDato nathI?" - te paNa khoTA naTanA nRtya jevuM abhAvita anuSThAna che... (jainadarzananA bhAvArthane jANyA vinAnuM, mAtra vAcAlatArUpa anuSThAna che...) AvuM anuSThAna vidvAnone bilakula manohara na hovAthI, sAMbhaLavuM joIe nahIM... prazna : paNa A kathanamAM khoTuM zuM ? uttaraH kharekhara to Ano uttara ame pahelA ja ApI dIdho che... (dahIMnA vizeSa pariNAmano saMbaMdha mAtra dahIMnA samAnapariNAma sAthe che, bIjA sAthe nahIM... eTale te vyakti mAtra dahIM vize ja pravarte, UMTa vize nahIM...) (250) tathA, sAmAnya-vizeSarUpa vastunI to ame sacoTa yuktiothI vyavasthA karI dIdhI che... (tethI te vize doSonI ubhAvanA karavI bilakula saMgata nathI...) ane A ApattionuM syAdvAdakucoghaparihAra' vigere graMthomAM vistArathI nirAkaraNa karyuM che... tethI pUrvapakSInuM vacana sAMbhaLavA jevuM nathI... 2 sAmAnya-vizeSarUpatAnI niravatAsAdhaka zloko : uparokta vAto A 18 zlokomAM kahI che - 1. 44tame pRSThe / 2. syaadvaadkucodyprihaaraadau| 3. draSTavyaM 40tamaM pRSTham / 4. 44tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA-vivaraNa- vivecanasamanvitA "samAnetarabuddhizca prativastUpajAyate / sanuSTraH saddadhItyAdirUpA tannizcayAtmikA // 1 // nauSTyAdi sattvabhinnaM cet nanu tat kena ceSyate ? | abhede na vigAnaM ced dhiyAM tat kiMkRtaM nanu ? // 2 // 2 * vyAkhyA 602 tvAt aparasyoktasya / tathA coktamiti jJApakamAha-samAnetarabuddhizca samAnavizeSabuddhizca prativastu-vastu vastu prati prativastu upajAyate / kiMviziSTetyAha-sannuSTuH saddadhItyAdirUpA tannizcayAtmikA-uSTrAdinizcayAtmikA |1| nauSTyAdi sattvabhinnaM cet au~STyamuSTratvam, 'Adi'zabdAd dravyatvAdigrahaH, sattvabhinnaM cet, tatazca sanmAtramevairtadityabhiprAyaH / etadAzaGkyAha-nanu tat kena ceSyate nauSTyAdi sattvabhinnamiti ? abhede na vigAnaM cedauSTyAdisattvayoH sanmAtramevaitadevamiti bhAvaH / etadAzaGkyAha-dhiyAM- buddhInAM tat-vigAnaM kiM ... aneaMtarazmi Bo (1) 6hIM jAhirai vastubhAM "jA Ta sat che - khA chahIM sat che" - jevI viziSTa buddhi thAya che. A buddhi sAmAnya-vizeSano nizcaya karavAnA svabhAvavALI che. arthAt 'sat-sat' ema sAmAnyano ane 'dahIM-UMTa' ema vizeSano nizcaya karanArI che. (Azaya se 3, chahIM-aMTa vagere hare vastumAM samAna jane vizeSa jaMne buddhi thAya che - 'sat uSTra:', 'sat dadhi:' khevI... jane temAM sat jevI buddhi sAmAnyaviSaya che, sAmAnyano nizcaya 'rAve che bhane 'uSTra: dadhiH' jevI buddhi vizeSaviSaya che, vizeSano nizcaya urAvanArI che...) (2) pUrvapakSa: uSTratva-dravyatva vigere sattvarthI bhinna nathI, arthAt sattva35 4 che. uttarapakSa : paNa 'uSkRtvAdi sattvathI bhinna nathI" evuM konA vaDe manAya ? (arthAt koI mAnatuM nathI.) pUrvapakSa H evuM badhA ja mAne che, kAraNa ke uSkRtvAdi ane sattvano abheda hovAmAM koI virodha nathI. (jeTale uSTratvAhi sattva35 4 che...) uttarapakSa : jo uSkRtvAdi sattvarUpa ja hoya, to teonI buddhimAM vilakSaNatA zenA kAraNe thAya che ? (khAzaya se 3, bhe tekhono meha hoya, to chuTTI kuTTI buddhi na 4 thavI bhese.. pe| uSTra, .. vivaraNam . 114. tannizcayAtmiketi / sAmAnyavizeSanizcayasvabhAvA sannityAdikA sAmAnyanizcayarUpA; uSTra ityAdikA tu vizeSanizcayasvarUpA ityarthaH / / For Personal & Private Use Only // 1- 2. anuSTup / 3. 'samAnabuddhivizeSazca' iti Ga-pATha: / 4. 'auSTrAmuSTra0' iti ka-pAThaH / 5. pUrvamudri tu 'sattvaM bhinnaM' ityazuddhapAThaH, atra tu DI- pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / 6. 'diti bhAvaH / etadA0' iti Ga-pAThaH / 7. pUrvamudrite tu 'tannityA0' iti pATha:, atra tu N - pratAnusAreNa zuddhapAThasthApanA / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 603 anekAntajayapatAkA (tRtIya (ra12) e tu tasavaeN vet : vikramAditra vastuni ? | kathaM tadbhAva iSTazced bhedAbhedavikalpataH // 3 // anyonyavyAptitazcAyaM sattvoSTratvAdidharmayoH / siddha ekAntabhedAdityAgAjjAtyantarAtmakaH // 4 // vyathA - kRtam ? nanu asti caitadAsAmuSTa-dravya-sadbuddhInAM mitho vailakSaNyena / 2 / bheda ityAdi / bhede punarauSTyAdi-sattvayoH tadasattvaM cedauSTrayAdyasattvaM sattvAdanyatvena / etadAzaGkyAha-kaH kimAha atra vastuni ? bhede sati tadasattvameva bhavatItyarthaH / kathaM tadbhAvaH-auSTrayAdisattAlakSaNaH iSTazcet etadAzaGkyAha-bhedAbhedavikalpataH bhedAbhedAtmako vikalpaH, vikalpa:bhedastataH / sattvAt kathaJcid bhedeneti yo'rthaH / 3 / anyonyavyAptitazca kAraNAdayaM-bhedAbhedavikalpaH sattvoSTratvAdidharmayoH siddhaH-pratiSThita ekAntabhedAdityAgAt-sarvathA bhedAbheda ... anekAMtarazmi ... dravya, sat evI judI judI buddhi to thAya che ja...) (251) (3) pUrvapakSa paNa jo uSTravAdi ane sattvano bheda mAno, to - uSTravAdi sattvathI bhinna thatAM - uSTravAdine asat mAnavA paDe... uttarapakSa tamArI vAta barAbara che, kAraNa ke tevuM mAnavAmAM to uSTrAdine asat mAnavuM ja paDe. e vize koNa zuM kahe che? pUrvapakSa (jo bheda-abheda baMne pakSe doSa hoya) to uSTravAdi ane sattvanuM zI rIte astitva iSTa che? uttarapakSa teonuM astitva bhedAbhadavikalpathI ISTa che, arthAt utpAdino sattvathI kathaMcid bheda ane kathaMci abheda che. (kathaMcit bheda hovAthI paraspara vilakSaNa buddhi paNa saMgata thaze ane kathaMcit abheda hovAthI uSTravAdi sattvarUpa paNa banaze..) (4) upUtvAdi ane sattvadharmano ekAMta bheda ke abheda na ghaTavAthI, alaga ja jAtirUpa (=prakArano) A "bhedabheda=kathaMcit bheda ke kathaMcit abheda" pratiSThita thAya che - A bhedabheda anyonyavyAptinA kAraNe che... (Azaya e ke, bheda ane abhedanI anyonyavyApti che. bheda vinA abheda na hoya, abheda vinA bheda na hoya, eTale sattva-uSTrAdino ekAMta bheda paNa na hoI zake (abheda vinA bheda na hoya) ekAMta abheda paNa na hoI zake (bheda vinA abheda na hoya) Ama baMneno bhedabheda siddha thAya che, je jAtyantara che. arthAt bheda ane abheda be nathI, paNa svataMtra bhedAbheda che.) 2-2. manuSTram ! rU. 'sarvoaucAddhi0' ti gha-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 604 ( 252 ) na sattvaM kiJcidauSTyAdidharmAntaravivarjitam / tad vA sattvavinirmuktaM kevalaM gamyate kvacit // 5 // tato'sat tat tathA nyAyAdekaM cobhayasiddhitaH / anyatrAto virodhastadabhAvApattilakSaNaH // 6 // . evaM cobhayarUpatve tdvishessniraakRtiH| asiddhA nAnyato'bhinnaM yadanyatrApi vartate // 7 // .....* vyAkhyA .. tyAgAt jAtyantarAtmaka iti / 4 / etadbhAvanAyaivAha-na sattvamityAdi / na sattvaM kiJcidauSTyAdidharmAntaravivarjitaM tat-auSTyAdi vA sattvavinirmuktaM kevalaM gamyate kvacit 5 / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tato'sat tat-sattvAdi tathA-itaretarabhedena nyAyAt-nyAyena kevalAnavagamanAt, ekaM ca asat tat ubhayasiddhitaH-sattvauSTyAdhubhayopalabdheH, anyatra-ekAntabhedAdau ato virodhastadabhAvApattilakSaNaH tayoH-sattvauSTratvAdyorabhAvApattiH saiva lakSaNaM yasya sa tathA / 6 / evaM cetyAdi / evaM ca-uktanItyA ubhayarUpatve satyuSTrAdeH, kimityAhatadvizeSanirAkRtiH-uSTratvAdivizeSanirAkRtiH asiddhA / kathamityAha-nAnyataH-dadhnaH abhinnaM sattvaM yat-yasmAdanyatrApi-uSTrAdau vartate / kiM tarhi ? AtmIyameva / 7 / tatazca pravRttiniyamo - manetirazmi have te beno, ekAMta bheda ke abheda kema na manAya? te kahe che - (252) (5) uSTravAdi bIjA dharmothI rahita kevaLa sattva ke sattvathI rahita kevaLa uSTravAdi 5. 54 49 nathI... (6) tathA (= zate meDI vinA (itaretarabheTena) sevA na bhagata DovAthI) mayanI ja siddhi thAya che, eTale te baMne eka che e vAta asat che ane jo baMneno ekAMta bheda mAno to baMneno abhAva thaI javArUpa spaSTa virodha che... ___(7) mA zata 2 vigere vastu, 4yAre sAmAnya-vizeSa maya35 loya, tyAre tame ho - "Gi2 vigaire vastumI sAmAnya35 DovAthI, tesona 6STratva35 vizeSatuM ni2|429|| yathe" - tote. siddha nathI, kAraNa ke dahIMthI abhinna sAmAnya te (anyatra=) UMTamAM hotuM ja nathI, arthAt UMTanuM sAmAnya ja UMTamAM varte, bIjAnuM nahIM... (tethI sAmAnyarUpa hovA chatAM paNa, tenI vizeSarUpatA to sapApita 4 che...) 1-3. anussttp| 4. 'dibhedAntaravivajitaM' iti k-paatthH| 5. 'ekaM vA'sat' iti ng-paatthH| 6. 'sattvauSTra0' iti gh-paatthH| 7. pUrvamudrite tu 'sattvoSTratvAdyayo0' ityazuddhapAThaH, atra tu D-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605 anekAntajayapatAkA (tatIya pravRttiniyamo'pyevaM dadhi khAdeti yujyate / coditasyeha danyeva yadvizeSeNa codanA // 8 // (ra3) matoDaphyuziyastatra vena mena vartate . sa dadhyevetyado neti sadravyatvAnuvedhataH // 9 // tataH so'sti na cAnyatra na cApyanubhayaM param / evaM tattvavyavasthAyAmavadyaM nAsti kiJcana // 10 // - vyArahyA .. 'pyevaM dadhi khAda iti-evaM yujyate coditasyeha dadhyeva / kuta ityAzaGkyAha-yadvizeSeNa codanA dadhi khAdetyevam, na punaruSTaM dhAveti / 8 / ata ityAdi / ato'styatizayaH-vizeSapariNAmaH tatra-dadh iyena kAraNena bhedena vartate, tathA coditaH puruSaH / na caivamapi pareSTasiddhirityAha-sa dadhyevetyado na etannaikAntena / kuta ityAha-sadravyatvAnuvedhataH kAraNAt kevalasya dadhiparyAyasyAbhAvAdityarthaH / 9 / tata ityAdi / tataH so'styatizayo dani, na cAnyatra-uSTre'sau, anekAMtarazmi . (8) vaLI, A rIte "dahIM khA" ema kahevAthI prerAyela vyaktinI, dahIM vize ja pravRttinuM niyamana paNa yogya che, kAraNa ke te vyaktine "dahIM khA" ema viziSTarUpe ja preraNA karAyela che, "UMTa tarapha doDa" e rUpe nahIM. (253) (9) "dahIM khA" ema prerAyela vyakti dahIM vize ja pravRtti kare che, UMTa vize kema nahIM? tenuM kAraNa e ja ke, dahIMmAM koI vizeSa atizaya che... (ane e atizaya ja vizeSapariNAmarUpe siddha hovAthI, vizeSa pariNAmanI nirAkRti nathI...) pUrvapakSaH are ! ethI to amArI iSTasiddhi ja thaI ne? (kAraNa ke ame e ja to kahIe chIe ke, mAtra vizeSa pariNAma ja mAno, samAnapariNAma nahIM - AvuM mAno to ja pravRttinuM niyamana rahe...). uttarapakSa: nA, kAraNa ke ekAMte mAtra "A dahIM ja che' evI pratIti nathI thatI... dahIMno sattva-dravyatva Adi sAthe anuvedha (=joDANa) hovAthI, mAtra dahIM paryAyanuM astitva asaMgata che... eTale temAM "samAnapariNAma" paNa mAnavo ja rahyo. (10) "dahIM khA" ema prerAyela vyakti dahIM vize ja pravarte, UMTa vize nahIM... tenuM kAraNa e ja ke, te atizaya=vizeSa pariNAma mAtra dahIMmAM ja niyata che, UMTamAM nahIM... eTale dahIM AdimAM "vizeSapariNAma" paNa mAnavo ja rahyo.. Ama, badhI ja vastuo samAna-asamAna ubhayapariNAma 2-3. manuSTapu ! 4. "pravartatai' rUti i-Tu-pa4i: 6. 'tadnta ' ta gha-pATi: I For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 115 adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA -00 ( 254) sarvathA kSaNikatve ca pratItyotpAdavAdinaH / sarvasya sarvakAryatvaprAptyA'bhedo bhavedapi // 11 // kSIroSTrAnantaraM bhUteAyAd dadhyuSTrayoryataH / dvayakAryatvayogena niyamAt tulyarUpatA // 12 // ................... vyAkhyA *. tanniyatatvAt / na cApyanubhayaM paraM tattvam, uktavat samAnAsamAnobhayapariNAmarUpatvena / evaM tattvavyavasthAyAM satyAM avayaM-pApaM nAsti kiJcana / 10 / parapakSe tvayaM doSa evetyAhasarvathetyAdi / sarvathA kSaNikatve ca, niranvayakSaNikatva ityarthaH, pratItyotpAdavAdinaH parasya, sarvasya-dadhyAdervastuna iti prakramaH, sarvakAryatvaprAptyA-uSTrAdikAryatvaprAptyA hetubhUtayA abhedo dUSaNametad bhavedapi / 11 / etadevAha-kSIroSTrAnantaraM bhUteH-utpatteAyAjjagati sadA tadbhAvena dadhyuSTrayoH, yato dvayorapIha prakrame, dvayakAryatvayogena hetunA niyamAt, tulyarUpatA, paranItyA ...... . manetirazmi *.... DopAthI, bhej o' tattva nathI, 3 4 anumaya35 (=ubhayalita - sAmAnya/vizeSa bane vinAna) Doya. niSkarSa : A pramANe vastune samAna/asamAnapariNAma mAnavArUpa tattvavyavasthA siddha thaye, pUrvosta oghoSono sa1 nathI... - anyadarzanakAronA mate asamaMjasatA : __ (254) (11) ko vastune niranvaya (=pUrvA52kSobha ananuta35) kss| bhAno, to TaeNtItya-samutpAdavAdI bauddhamate, dahIM Adi badhI ja vastuo UMTa Adi badhI ja vastuonuM kArya janavAthI - 6STrIyatvena 66 59 iztulya janatai - 66 Tano sameha thaze 4... have dahIM paNa UMTanuM kArya zI rIte bane? te kahe che - (12) jauddhabhate pUrvakSata pArtha 129 jane - se niyama prabhArI, 4gatamA sarvahaH (1) prathamakSaNe dUdha + UMTa che ane tyArabAdanI (2) dvitIyakSaNe dahIM + UMTanI utpatti thAya che, to ahIM pUrvokta niyama (=uttarakSaNIya padArtha pUrvekSaNIyapadArthanuM kArya bane - e niyama) pramANe dahIM paNa janenu (= 5 + Gity) Arya janaze sane 62 59 janenuM Arya janaze... mane // zata to, (= 5 + 6Ta) parthanA Arya35 660-612 jane tulya janaze ! .. ..... vivaraNam ....... 115. tanniyatatvAditi / tasmin-dani niyatastasya bhAva:-tattvaM tasmAt / / * kAraNaM pratItya kAryasya samutpAda:=pratItyasamutpAdaH bauddha, // 25 // 4 ||253pe utpanna thAya che bhej nayA mAnato, paNa kAraNane AzrayIne asata evA kAryanI utpatti mAne che... .............. 4. 'dvaye kArya0' iti Ga-pAThaH / 5. 'dadhani 1-2. anuSTup / 3. 'kSaNika ityarthaH' iti gha-pAThaH / yatastanniyatastasya' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 607 anekAntajayapatAkA (tRtIya na cet tattatsvabhAvatvAt na tat tAbhyAM pRthaGmatam / taccAviziSTaM sarveSAmasatAmiti bhAvyatAm // 13 // ( 255) viziSTatatsvabhAvatvakalpanA ca na yujyate / viziSTopAdhyabhAvena bhAve cAsyAnvayo dhruvaH // 14 // dvayorapi tadvayAdutpatterityarthaH / 12 / na cedityAdi / na cet tulyarUpatA tattatsvabhAvatvAttayordadhyuSTrajananasvabhAvatvAt / etadAzaGkyAha-na tat-tatsvabhAvatvaM tAbhyAM-dadhyuSTrAbhyAM pRthaGmataM-arthAntarabhUtamiSTam / kiM tarhi ? dadhyuSTrAveva dvAvapi tatsvabhAvatvam / tacca-tatsvabhAvatvaM ca tattattvarUpameva aviziSTa-tulyaM sarveSAmasatAM-khara-viSANAdInAmiti bhAvyatAmetat / tatazca tayordadhyuSTrajananasvabhAvatvAdityetadevAsat, kintu tayorasajjananasvabhAvatvAditi nyAyyamiti / 13 / tathA cAha-viziSTetyAdi / viziSTatatsvabhAvatvakalpanA ca-dadhyuSTrajananasvabhAvatvakalpanA ca na yujyate / kena hetunetyAha-viziSTopAdhyabhAvena, tadA sarvathA dadhyAdya - anekAMtarazmi . (13) bauddha baMne tulya nahIM bane, kAraNa ke kSIra ane UMTa baMneno, dahIM-UMTa baMnene utpanna karavAno svabhAva che... (tathI kSIra-UMTathI dahIM-UMTarUpa be judA judA padArtha ja utpanna thaze, eTale te baMne kArya ekarUpa banavAnI Apatti nahIM Ave...) syAdvAdI paraMtu dahIM-UMTane utpanna karavAno svabhAva karaNarUpa dahIM-UMTakSaNathI judo nathI, paNa dahIM-UMTakSaNarUpa ja che... (paNa kSaNikamate kAraNakSaNe to kAryarUpa dahIM-UMTakSaNanuM astitva ja nathI, to paNa tevA asat dahIM-UMTakSaNane utpanna karavAno svabhAva, kAraNarUpa dahIM-UMTalaNamAM mAno, to tevo (asajanano svabhAva to kharaviSANAdi dareka asat vastu vize samAna che... (eTale teono svabhAva, jema asat dahIM-UMTane utpanna karavAno che, tema asat kharaviSANAdine utpanna karavAno paNa mAnavo ja paDaze...) phalataH kAraNarUpa dahIM-UMTakSaNano, dahIM-UMTane utpanna karavAno svabhAva nahIM, paNa asat (=dahIM-UMTa-kharaviSaNAdi) jananasvabhAva ja siddha thaze... (255) (14) bauddha paNa dahIM-UMTamAM kharaviSaNAdine nahIM, paNa mAtra dahIM-UMTane ja utpanna karavAno, koI viziSTa svabhAva mAnI laIe to ? syAdvAdI: paNa tevuM mAnavuM yogya nathI, kAraNa ke dahIMkSaNamAM dahIMjananasvabhAva UMTakSaNamAM je pahelA graMthakArazrIe kAraNa tarIke kSIra - UMTa batAvelA... paNa have dahIM-UMTanI uttarottara kSaNa pratye pUrva-pUrvekSaNa kAraNa banatI hovAthI, kAraNa tarIke pUrvekSaNIya dahIM-UMTano ja ullekha karyo che, e khAsa dhyAnamAM levuM... 2-2. bag5 | rU. 'tasvarUpameva' rUti gha-paTi: I 4. "nAmapi bhAvyatA ' rUti -pATha:I For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA abhinnadezarUpAdibhAve'pyeSo'nivAritaH / na caikAntika evAyaM dhUmAdAvanyathekSaNAt // 15 // ( 256 ) evaM sanyAyataH siddha ubhaye'pyubhayodbhave / codane'nyatarasyeha pravRttau niyamaH kutaH ? // 16 // *vyAbA 608 bhAvenetyarthaH / bhAve cAsya - viziSTasyopAdheH kimityAha - anvayo dhruvaH bhAvikAryArthAzUnyatayA, tasyaiva tathopAdhitvayogAditi / 14 / abhinnetyAdi / abhinnadezarUpAdibhAve'pi dadhyAdeH eSaH-anvayo'nivAritaH parasya / na caikAntika evAyam - abhinnadezarUpAdibhAvaH / kuta ityAha-dhUmAdAvanyathekSaNAt -bhinnadezarUpAdibhAvekSaNAt / 15 / evamityAdi / evaM sannyAyataH siddhe sati ubhaye'pi dadhyuSTrobhaye ubhayodbhave-dadhyuSTro bhayodbhave, ubhayamubhayajananasvabhAvamiti tulyAt svabhAvadvayAt upajAyamAnamubhayamapyetat tulyameva bhavatIti / evaM codane'nyatarasyeha dadhi khAdetyevaM pravRttau niyamaH kutaH ? ubhayostadubhayasvabhAvajanyatvena tulyatvAditi / 16 / * anekAMtarazmi Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 609 - anekAntajayapatAkA ubhayostulyarUpatvAd niraMzatvAcca sarvathA / vizeSAsambhavAd dhvAntamavadhUya vicintyatAm // 17 // ( 257 ) evaM sarvatra saMyojyaH pravRttyaniyamo budhaiH / prakrAntArthAnusAreNa lezatastu nidarzitaH // 18 // ityAdi / *bAlA Tra ata evAha-ubhayorityAdi / ubhayo:-dadhyuSTrayostulyarUpatvAt tadubhayajanakatvena niraMzatvAcca sarvathA ekasvabhAvatvena, evaM vizeSAsambhavAt kAryadadhyuSTrayoriti sAmarthyam, dhvAntamavadhUya vicintyatAM pravRttiniyamaH kuta ityetat | 17| evamityAdi / evam uktanItyA sarvatraviSa-modakAdau saMyojyaH pravRttyaniyamo budhaiH paNDitaiH prakrAntArthAnusAreNa dadhyuSTrayoH pareNopa-nyastatvAt lezatastu nidarzitaH pravRttyaniyama ityAdi // * anekAMtarazmi ane tethI to bauddhamate zI rIte niyamana rahevAnuM ? (17) bauddha : paNa ame dahIM ane UMTa baMne kAryomAM evI koI vizeSatA mAnI laIe to ? syAdvAdI : paNa tevI vizeSatA mAnavI saMbhavita nathI, kAraNa ke teonA dahIM-UMTa baMne kAraNo ubhayajanakarUpe tulya che... Azaya e ke, bene utpanna karavArUpa svabhAva baMne kAraNono tulya che ane tethI teonuM kArya paNa tulya ja rahevAnuM... spaSTa vAta che ke, kAraNabhedAt kAryabheda..., paNa prastutamAM tevuM nathI...) ane te kAraNo sarvathA ekasvabhAvI hoI niraMza che... (eTale teomAM bIjo koI vizeSasvabhAva nathI, ke jethI teo baMne kAryomAM judI judI vizeSatAnuM AdhAna kare...) sAra H tethI bauddhamate kAryarUpa dahIM-UMTano vizeSa asaMbhavita che... eTale ekavAra ajJAnanuM aMdhArUM dUra karIne vicAro ke - "vastune huM kSaNika mAnIza, to pravRttinuM niyamana zI rIte raheze ?... ityAdi.' (257) (18) prastutamAM pUrvapakSIe dahIM-UMTanuM dRSTAMta kahyuM hatuM, eTale tene anusarI ame paNa (bauddhAdine), dahIM-UMTa vize ja pravRttinI aniyamitatA, ahIM lezathI=saMkSepathI batAvI che... paNa uktarIte paMDitoe, viSa-modakAdi vize paNa pravRttinI aniyamitatA ghaTAvI levI... anusaMdhAna H tethI syAdvAdamate pravRtinuM niyamana nahIM rahe e vAta khoTI che... vAstavikatA e che ke, kSaNikAdimate ja pravRtinuM niyamana nathI... (eTale amArA mate koI doSano avakAza nathI...) 1-2. anuSTup / ( tRtIya: For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA (258) yaccoktam- ' sarvavastuzabalavAdinaH kvacidanyAsaMsRSTAkArabuddhyasiddheH tathAvAcakAbhAvAt saMhAravAdAnupapattiH, tatsiddhau vA tata eva tatsvabhAvabhedAt tadekarUpataiva' ityetadapyayuktam, sarvavastuzabalabhAve'pi tathAkSayopazamavatpramAturguNapradhAnabhAvena kvacidanyAsaMsRSTAkArAyA buddheH siddheH, sannikRSTaviprakRSTayoH pramAtroruSTra eva * vyArA * 610 -> yaccoktaM mUlapUrvapakSai-'sarvavastuzabalavAdinaH' ityAdi yAvat ' tatsiddhau vA tata eva tatsvabhAvabhedAt tadekarUpataiva' iti etat prAg vyAkhyAtameveti na vyAkhyAyate / atra tu dUSaNamabhidhAtumAha-etadapyayuktam / kathamityAha - sarvavastuzabalabhAve'pi sati tathAkSayopazamavatpramAtuH, citrakSayopazamavata ityarthaH, guNapradhAnabhAvena - vakSyamANodAharaNagatena kvacit-vastuni anyAsaMsRSTAkArAyA iva buddheH siddheH - upalabdheH / ihaiva bhAvArthamAha... anekAMtarazmi . // meM syAdvAdamate syAdvAdaasaMgatino nirAsa te (258) mULapUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke - "je loko vastune anekAMtarUpa mAne che, lokonA mate pratiniyata zabda-buddhi paNa na ghaTatAM, saMhAravAda ja asaMgata thaze... Azaya e ke, sAmAnyarUpe badhA AkArono abheda thaI jatAM, dahIM AdithI asaMsRSTa (=asaMbaddha) pratiniyata UMTAdinI buddhi ke zabda ghaTI zakaze nahIM, to 'syAt sat raSTra:' evA jJAna ane zabdarUpe syAdvAda paNa zI rIte ghaTe ? jo anya-asaMsRSTa AkAra-buddhi mAno, to - te beno svabhAva bhinna thavAthI - teonI mAtra eka vizeSarUpatA ja siddha thaze... phalataH teo ubhayarUpa na banavAthI syAdvAda asaMgata ja sAbita thaze..." - te badhuM kathana ayukta che, kAraNa ke badhI ja vastuo zabala=ekabIjA sAthe mizrita hovA chatAM, vicitra kSayopazamavALA pramAtAne gauNa-pradhAnabhAve, dahIM Adi vastu vize, anyathI (UMTAdithI) asaMsRSTa AkAre buddhi thatI dekhAYa ja che. te A rIte - bhAvArtha : dhAro ke UMTarUpa vastu eka ja che, paNa te vastune dekhanAra pramAtA be che : (1) eka dUra Ubho che, ane (2) bIjo najIka Ubho che... temAMthI pahelAne UMTanI mAtra sarUpe buddhi thAya * A badhI vAto AgaLanA graMthathI spaSTa thaze... * AvI buddhi siddha hovAthI 'svAduSTro dhiH' evA jJAnarUpa syAdvAda paNa siddha thAya che, evuM AgaLa batAvaze... tethI hamaNAM to pahelA anyaasaMsRSTa AkAre buddhinI saMgati kare che... * ahIM khAsa dhyAna rAkhavuM ke graMthakArazrIne mULa to e siddha karavuM che ke, zabalarUpa vastu mAnavAmAM avirodhapaNe pratiniyata zabda-buddhi ghaTI zake, eTale saMhAravAdanI asaMgati nathI... 2. prekSyatAM 47-48tame pRH / 2. 'zamavata: pramAtu.' kRti -pAH / rU. prekSyatAM 47-48tame puH / 4. 'zamavata: pramAtu.' kRti -pATa: I For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH saduSTrAdibuddhibhedadarzanAd, ( 259) viprakRSTo hi tatra pramAtA tathApratipattivIryato'pradhAnaguNabhUtamapi bhAvena guNabhUtoSTratvAdivizeSaM paTupratItyapekSApAditapradhAnabhAvaM sanmAtramavaiti, yathA viziSTavastrAdau raktAdi, sannikRSTastvanyathApratipattibalena uktarUpamapi ....... .... vyAkhyA ...... ...... sannikRSTaviprakRSTayoH pramAtroruSTra eva vastuni, saduSTrAdibuddhibhedadarzanAt / kathametadevamityAha-viprakRSTo hi tatra-uSTra pramAtA tathApratipattivIryataH-sAmAnyapratipattisAmarthyena apradhAnaguNabhUtamapi bhAvena-paramArthena 'sanmAtramavaiti' iti yogaH / kiviziSTamityAhaguNabhUtoSTratvAdivizeSaM guNabhUtaH-apradhAnabhUta uSTratvAdivizeSo yasmistat tathA / etadeva vizeSyate paTupratItyapekSayA-nizcayapratItyapekSayA ApAditaH pradhAnabhAvo yasya tat tathA / evambhUtaM sanmAtramavaiti / nidarzanamAha-yathA viziSTavastrAdau paTAdirUpe raktAdi raktaM kimapIti / sannikRSTaH punaH pramAtA anyathApratipattibalena-tathApratipattivIryApekSayA, vizeSapratipattisAmarthyenetyarthaH, uktarUpamapi tattvataH-apradhAnaguNabhUtamapi paramArthena 'uSTratvAdi' iti yogaH, ............. manetirazmi.... che, jyAre bIjAne UMTAdirUpe buddhi thAya che... Ama eka ja vastu vize alaga-alaga pramAtAne sala-alaga buddhi yatA hepAya che... (258) prazna : 59 // OM 4 vastu vize salaga-marA buddhima ? uttara : humo, (1) dUra rahela pramAtAmAM sAmAnyanI ja buddhinuM sAmarthya hovAthI, paramArthathI apradhAnagauNa (=jemAM koI pradhAna-gauNa nathI) evuM (arthAt paramArthathI UMTamAM sattva gauNa che ke upUrva pradhAna che evuM nathI, paNa nizcayanI apekSAe pradhAna banela sattva, ke jemAM uSTravAdi vizeSa gauNa banela che, tene ja te jANe che. (dUrathI UMTano nizcaya thaI zakato na hovAthI nizcayanI apekSAe sarvapradhAna panIya che...) sA sa635tA vIche ? te satAve cha - (5) 4bhaSTravAha vizeSo gaupradhAna cha... (bheTale 4 to 92 238 pramAtAne tamono bhuNya35 po5 yato nathI...) bhane (5) 5TupratIti nizcayatAtinA apekSA bhuNya35 cha... (bheTale 4 to te sa635tAno bhuNya35. nizcaya thAya che...) jema dUra rahela vyakti, sAme koI vastu dekhAya che - e jANato nathI, paNa tenI lAlAzAdi to jANI ja zake ke - "sAme kaMIka lAla che" tema dUra rahela pramAtA, sAme kaI vastu che - e jANato nathI, 59 05 sat pArtha cha' - me to 4 za cha... (2) najIka rahela vyakti, vizeSabuddhinA sAmarthyathI (saMnikRSTatva e ja vizeSabuddhinuM sAmarthya 1. apradhAnamata eva guNabhUtamityarthaH / 2. 'viziSyate yaduta pratItya0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) 612 raktAdAviva vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA tattvatastathAgrahaNaguNopanatamukhyabhAvamupasarjanIkRtasattAsamAnarUpamuSTutvAdi viziSTaM vastrAdIti / ( 260 ) tathAkSayopazamavattvaM ca pramAtuH prabhAsvarasya prakRtyA bodhahrAsavRddhyupalabdheH, AgantukakarmamalabhAvena dravyAdyavAptito'viruddhameva / ( 261 ) na caitad buddhidvayamapi na tannimittam, tadbhAvabhAvitvAvizeSAt / evamapyekasyAH anyathA jubAbA x. 'avaiti' iti kriyAnuvRttiH / etadeva vizeSyate - tathAgrahaNaguNena - vizeSagrahaNopakAreNa upanato mukhyabhAvo yasya tat tathA / etadeva vizeSyate - upasarjanIkRtaM sattAsamAnarUpaM yasmiMstat tathA uSTratvAdyavaiti / raktAdAviva viziSTaM vastrAdIti nidarzanam, 'paTo'yam' iti / tathAkSayopazamavattvaM ca-citrakSayopazamavattvaM ca pramAtuH, 'aviruddhameva' iti yogaH / prabhAsvarasya prakRtyA-svabhAvena bodhahrAsavRddhayupalabdheH kAraNAt, kimityAha - AgantukakarmamalabhAvena hetunA dravyAdyavAsita:-dravya-kSetra-ga-mava-mAvAvAze:, aviruddhameva 'tathAkSayopazamavattvam' iti kriyA nidarzitaiva / na caitadityAdi / na caitad buddhidvayamapi saduSTrAdipratibhAsam, na * anekAMtarazmi .. che, tenAthI) paramArthathI apradhAnagauNa, chatAM vizeSagrahaNanA kAraNe mukhya banela uSkRtvane (jemAM sattA gauNa banela che tevAne) grahaNa kare che... jema najIka rahela vyakti, lAlaraMga sAthe "A kapaDuM che" ema viziSTarUpe vastune jANe che, tema saMnikRSTa vyakti, 'A UMTAdi che' ema viziSTarUpe vastune jANe che. * kSayopazamavicitratAnI aviruddhatA (260) prazna H paNa eka ja vastu vize, zuM alaga-alaga pramAtAne vibhinnabuddhikA2ka alagaalaga kSayopazama thAya ? uttara H hA jarUra ! kAraNa ke juo, jJAna to svabhAvathI ja bhAsvazIla=prakAzazIla che, chatAM paNa te jJAnano hrAsa (=hAni) ane vRddhi to dekhAya che ja... to A hAni-vRddhi konA kAraNe ? to mAnavuM ja rahyuM ke, te jJAnanuM AvaraNa karanAra AgaMtuka evo karmamaLa che ane e karmamaLano (1) dravya, (2)kSetra, (3) kALa, (4) bhAva, ane (5) bhavarUpa nimittanI prApti thaye viziSTa kSayopazama thAya che... tethI judA judA pramAtAne vibhinnabuddhikA2ka vicitra kSayopazama hovAmAM koI virodha nathI. * buddhiyanI vastunimittakatA (1) sat-sat, ane (2) A UMTa che - e baMne buddhi UMTarUpa vastunimittaka nathI evuM nathI, arthAt vastunimittaka ja che, kAraNa ke UMTarUpa vastunA astitve ja sad-uSTra evI buddhi thAya che... (261) Ama, jyAre baMne buddhi vastunimittaka hoya, tyAre tame (=bauddha) ema kaho ke - For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH kalpane'tiprasaGgateti tathAvAcakasyApi bhAvAt, kathaJcit pravRttinimittabhedAt tathA *bAbA. 613 < 116 tannimittaM-noSTranimittam / kiM tarhi ? uSTranimittameva / kuta ityAha-tadbhAvabhAvitvAvizeSAt / tathAhi-yathA sadbuddhiH uSTrabhAvabhAvinI, evamuSTrabuddhirapi / evamapyekasyAH, prakramAt sabuddheH, anyathAkalpane-atannimittatvakalpane'tiprasaGgaH, uSTrabuddherapyatannimittatvaprasaGgAt / nAvikalpabuddherabhede vikalpabhedo nyAyya iti / tatazca sthitametat - evaM 'sarvavastuzabalabhAve'pi tathAkSayopazamavatpramAturguNapradhAnabhAvena kvacidanyAsaMsRSTAkArAyA iva buddheH siddheH' iti / tathA * anekAMtarazmi "sarUpe thatI buddhi vastunimittaka nathI" - to atiprasaMga e Ave ke, UMTarUpe thanArI vastubuddhi paNa vastunimittaka nahIM manAya.. A pramANe sad/uSTra baMne rUpe vikalpabuddhi thavI siddha che... have jo nirvikalpabuddhimAM abheda hoya, arthAt sadAkA2-uSTrAkAra baMnene bhAsita na mAno, to vikalpamAM paNa te be AkAra na bhAsI zake, paNa tethI 'sat-uSTra' ema judA judA utpanna thatAM vikalpayugalathI, ame anumAna karIe chIe ke, nirvikalpabuddhimAM paNa te vastu sAmAnya/vizeSa rUpe ja bhAse che... (A artha vivaraNa pramANe karyo che. kharekhara svopannavyAkhyAno phalitArtha e che ke, tame (bauddho) savikalpa avastunimittaka mAno cho ane uSTravikalpa vastunimittaka mAno cho . - A rIte vikalpamAM bheda karo cho. baMnenuM nirvikalpa to sarakhuM ja che - uSTradarzana ja che... e rIte sarakhA avikalpamAMthI utpanna thatA vikalpamAM A rItano bheda nyAyasaMgata nathI...) * syAdvAdamate sarvasamaMjasatA tethI je loko vastune zabalarUpa=anekAMtarUpa kahenArA che, teonA mate yadyapi dareka vastu zabalarUpa hovA chatAM paNa, vicitra kSayopazamavALA pramAtAne gauNa-pradhAnabhAve, anyathI (dahIM AdithI) asaMsRSTa AkAre buddhi thatI siddha ja che... * vivarAm 116. nAvikalpabuddherabhede vikalpabhedo nyAyya iti / na- naivAvikalpabuddheH abhede sati vikalpabhedo nyAyyaH-ghaTamAnakaH, sannuSTra iti bhedenotpannAd vikalpayugalAdanumimImahe yaduta nirvikalpabuddhAvapi tadvastu dvisvabhAvaM pratibhAsitamiti / / * A kathana bauddhanA khaMDana mATe che, kAraNa ke teonuM evuM mAnavuM che ke, nirvikalpamAM mAtra svalakSaNarUpa vizeSAkAra bhAse, sAmAnyAkAra nahIM... 6. 'prasaGga" kRti' kRti jJa-pATa: / 2. 'yavA' kRti -pAH / rU. 'sya; pramAt' kRti dda-pAi: / 4. 'siddhiriti' rUti -pAi: / 8. prekSyatAM 610tama pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dhinnAra) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 614 saMhAravAdopapattiH / ( 262) zeSaM cAnabhyupagamAdeva na naH kSatimAvahati, kevalagrahaNapurassarasaMhAravAdAsiddheH, narasiMhamecakavad vastuno jAtyantarAtmakatvAbhyupagamAt, eka - vyArahyA che vAcakasyApi bhAvAt tathA-tena prakAreNa kvacidanyAsaMsRSTAkArasyeva vAcakasyApi-zabdasyApi bhAvAt / bhAvazca kathaJcit pravRttinimittabhedAt guNapradhAnabhAvena, 'viprakRSTo hi tatra pramAtA tathApratipattivIryato'pradhAnaguNabhUtamapi bhAvena guNabhUtoSTratvAdivizeSaM paTupratItyapekSApAditapradhAnabhAvaM sanmAtramavaiti' ityuktamityAdi / tatazcAsti kathaJcit pravRttinimittabhedo vAcakasyeti bhAvanIyam / tathAsaMhAravAdopapattiH tathA-pradhAnaguNabhAvena saMhAravAdopapattiH 'sannuSTraH sad dadhi' iti / zeSamityAdi / zeSaM tu pUrvapakSoktam-'tatsiddhau vA tata eva ca tatsvabhAvabhedAt tadekarUpataiva' ityAdi, anabhyupagamAdeva kAraNAt na naH kSatimAvahati-nAsmAkaM pIDAM prApayati / etadevAha-kevalagrahaNapurassarasaMhAravAdAsiddheH / asiddhizca narasiMha-mecakavat iti anekAMtarazmi . . e ja rIte, zabdanAM pravRttinimittano gauNa-pradhAnabhAve kathaMcit bheda hovAthI, anyathI asaMsRSTarUpe zabdanuM astitva paNa siddha ja che... bhAvArtha paramArthathI uSTrava/sattvAdi guNa/pradhAna na hovA chatAM paNa (1) dUra rahela pramAtA, sAmAnyane grahaNa karavAnA upayogavIryathI (ka) jemAM uSTratyAdi vizeSo gauNa che, ane (kha) nizcayapratItinI apekSAe je mukhya che, tevA "sanmAtratAne jANe che ane pachI sattvarUpa nimittane laIne "sa" zabdanI pravRtti thAya che... ane (2) najIka rahela pramAtA, vizeSane grahaNa karavAnA upayogavIryathI (ka) jemAM sattvAdi sAmAnya gauNa che, ane(kha) nizcayapratItinI apekSAe je mukhya che, tevA uSTravAdi vizeSane jANe che ane pachI vizeSarUpa nimittane laIne "UMTa' zabdanI pravRtti thAya che... Ama, judA judA zabdanI pravRtti mATe, vastumAM kathaMcit nimittabheda siddha ja che... - sAra + niSkarSa uparokta rIte gauNa-pradhAnabhAve anyathI asaMtRSTa AkAre sat-uSTra baMne zabda/buddhinI pravRtti thatI hovAthI "sahuNo saddha" - ema saMhAravAda paNa saMgata ja che... - pUrvapakSInA anyakathanano nirAsa - (262) bIjuM tame temAM je kahyuM hatuM ke "jo dahIM-UMTano anyAsaMsUjha buddhi-zabda mAno, to baMneno svabhAva bhinna-bhinna sAbita thatAM, vastunI mAtra vizeSarUpatA ekarUpatA ja siddha thaze" - te kathana paNa amane kSatikAraka - pIDAkAraka nathI, kAraNa ke ame tevuM mAnatA ja nathI... graMthakArazrI A ja vAtane kahe che ke - - anyAsaMsRSNa buddhi-zabda thAya che, paNa vastunuM mAtra anyAsaMskRSTa (vevata) grahaNa ame mAnatA ja nathI, kAraNa ke mAtra tenA grahaNapUrvakano syAdvAda ame nathI mAnatAM, paNa narasiMha ke mecakamaNivat - 2. "zeNaM tvanaJpa0' ti -paDhi: 2. 622tame pRcherU. 48tame pUche For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 615 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH svabhAvatve tu kAryadvayAyogena dhIdhvanyabhAva eva, hetvabhede phalabhedAsiddhaH // (263) etena 'sarvAtmatve ca bhAvAnAm' ityAdyapi pratyuktam, tulyayogakSematvAt, nirUpitavastuna eva tasya jJApakatvenAbhidhAnAt / evaM cAkrameNApyanekadharmake ....... vyAkhyA ......... ........ ...... nidarzanam, vastunaH-dadhyAdeH jAtyantaratvAbhyupagamAt / parasya tvayaM doSa eveti nidarzanAyAhaekasvabhAvatve tu vastuno'bhyupagamyamAne kAryadvayAyogena hetunA, kimityAha-dhI-dhvanyabhAva eva-dvayordhI-dhvanyorabhAva eva / kuta ityAha-hetvabhede phalabhedAsiddheH kAraNAt / tatazcAjJAnAnabhidhAnena saMhAravAdAdicintA'nupapattiriti bhAvanIyametat / / / etena-anantaroditena vastunA 'sarvAtmatve ca bhAvAnAm' ityAdyapi pUrvapakSoktaM pratyuktam / kuta ityAha-tulyayogakSematvAt anantaroditena ata eva Aha-nirUpitavastuna eva tasya-'sarvAtmakatve ca bhAvAnAm' ityAdeH jJApakatvenAbhidhAnAt pUrvapakSe / evaM cetyAdi / ............... manetirazmi ............. jAtyantararUpa mizra vastunuM (saMsRSTa-asaMskRSTa ubhayAtmaka vastunuM) ja grahaNa mAnIe chIe... (eTale svabhAvame 3 me 35tAno hoSa 4 nathA...) - paramate buddhi-zabdanA abhAvanuM ApAdAna - hA, tamArA mate e doSa Avaze, kAraNa ke vastu eka ja svabhAvI hoya to tenAthI be kArya thaI na zake ane tenuM ane 3: evI be buddhi ke zabdo utpanna na thaI zake, kAraNa ke hetubheda vinA iName na hoya bhane 4yAre tame vastunu zAna thu, Doya to 4 san uSTra: mevI buddhi bhane pani 57 zake, paNa (upara jaNAvyA mujaba) tame jyAre te benuM jJAna ja karI zakatA nathI tyAre syAdvAdanI phikara zuM ro cho? (263) 34rota thanathI, pUrvapakSIme jIne 4 yo tyo to - "ho pA pArtho sarvAtmaka hoya, to pratiniyata viSayane laIne jJAna-zabda nahIM thAya ne bhinna-bhinna jJAna/zabda vinA to, bhinna padArthonAM ekIkaraNarUpa saMhAravAda paNa nahIM ghaTe.." - te saMpUrNa kathanano nirAsa thAya cha, // 29 // 3 mAnI nirAsapaddhati 55. pUrvavat cha... ____prazna : pUrvavat 4 3bha ? ..... .....* vivaraNam ..... .. ___117. tatazcAjJAnAnabhidhAnena saMhAravAdAdicintA'nupapattiriti / pareNa hi na jJAtameva sannuSTra ityAdi-dhIdhvaninimittamata: kathamajAnAna: san saMhAravAdAdicintAM kuryAt ? / / 1. draSTavyaM 49tama pRSTham / 2. 'pattireveti' iti c-paatthH| 3. 'hi me jJAtameva' iti pUrvamudritAzuddhapAThasya NpratAnusAreNa zuddhiH kRtaa| 4. 'jJAnameva' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaLaR:) vyAkhyA vivaraNa-vivecanasamanvitA 616 vastuni puraHsthite'pyasampUrNajJAnadoSaH kramajJAnadoSazca pratyuktaH, tathAvidhAvaraNadoSatastadupapatteH / (264) na hyarthasannidhirityevAyoginAM sarvAkArameva tadavagamaH, tasyAneka ............... cAhyA ... ... .... ...................... evaM ca kRtvA akrameNApi-yugapadapi anekadharmake vastuni puraHsthite'pi sati asampUrNajJAnadoSaH, sampUrNe tadayogAt, kramajJAnadoSazca akrame tadayogAdeva pratyuktaH / kathamityAhatathAvidhetyAdi / tathAvidhAvaraNadoSataH-asampUrNakramajJAnahetucitrakSayopazamanibandhanAvaraNadoSeNa tadbhAvopapatteH-asampUrNakramajJAnabhAvopapatteH / etatsamarthanAyAha na hItyAdinA / na hi arthasannidhariti-evaM kRtvA ayoginAM-pramAtRNAM sarvAkArameva-dharmakAtsyena tadavagamaHarthAvagamaH / kuta ityAha-tasya-arthasya anekadharmatvAt / avagamasya ca prakramAt tatsamba anekAMtarazmi ... - uttara : kAraNa ke pUrvapakSIe, pote karela vAtanA jJApakarUpe ja te zloka batAvyo hato, tethI te vAtano nirAsa thaye te vAtane jaNAvanAra zlokano paNa nirAsa thAya che. (arthAtu uparavat gauNapradhAnabhAve pratiniyata zabda buddhi abAdhita hovAthI, syAdvAdamate koI asaMgati nathI... eTale te zlokanuM kathana asaMgata Thare che...) - anekadharmaka vastu vize doSayano nirAsa - A pramANe vastu, sAmAnya-vizeSAdi aneka dharmavALI che... AvI vastu vize pUrvapakSIe je be doSa ApyA hatAM - (1) jo anekadharmAtmaka saMpUrNa vastu sAme rahela hoya, to asaMpUrNa bodha kema thAya che ? saMpUrNa bodha thaI javo joIe ne? (2) jo badhA dharmo ekIsAthe rahela hoya, to te vastugata judA judA dharmonuM judA judA krame ja jJAna kema thAya che ? te badhAnuM yugapaduM jJAna kema thaI jatuM nathI ?" te baMne doSano nirAsa thAya che, kAraNa ke aneka dharmaka vastu sAme rahela hoya, to paNa, tathAvidha AvaraNanA doSathI asaMpUrNa ane kramika jJAna thavuM saMgata ja che... Azaya e ke, jo te vyaktimAM tevuM AvAraka karma hoya, ke jenA kSayopazamathI asaMpUrNa ane kramika jJAna thAya, to te vyaktine pUrosthita anekadharmaka vastu vize paNa asaMpUrNa ane kramika ja jJAna thAya che... (eTale te be jJAnanI asaMgati nathI...). A ja vAtanuM samarthana karavA, bIjI eka jaDabesalAka yukti Ape che - - asaMpUrNa + kramika jJAnanI saMgati - (264) padArthanuM saMnidhAna hoya teTalA mAtrathI ayogIne (=chadmasthapramAtAne) saMpUrNa dharmapUrvaka te vastuno bodha thAya evuM nathI... prazna : paNa kAraNa ? - 2. 'tattathavidhA' rUti -paDhi: For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 617 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH dharmatvAt, avagamasya ca kAraNAntarApekSatvAt / artho hi yathAdharmAbhyAsamavagamaM janayati, yathA'GganArthaH sannidhAnAvizeSe'pi parivrATaprabhRtInAM kuNapAdyavagamam, pratyAsattito vA yathA janakAdhyApakaH sutasya janakAvagamaM, prakaraNApekSo vA yathA vaidyAdiH tatkathAyAM ndhinaH kAraNAntarApekSatvAt tattaddharmAbhyAsAdi kAraNAntaramiti / ata evAha-artho yasmAd yathAdharmAbhyAsamavagamaM janayati, yasya yathA dharmAbhyAso yathAdharmAbhyAsam / nidarzanamAhayathA'GganArtha:-stryarthaH sannidhAnAvizeSe'pi sati parivATaprabhRtInAM, parivrAT-kAmuka-zunAmityarthaH, kuNapAdyavagamaM kuNapa-kAminI-bhakSyAvagamaM pratyAsattito vA artho hyavagamaM janayati / nidarzanamAha-yathA janakAdhyApakaH sutasya janakAvagamaM nAdhyApyAntarasyevopAdhyAyAvagamam, yatastamAyAntaM dRSTvA eka evamAha-'tAta Agacchati', aparaH punaH 'upAdhyAya Agacchati' iti / anekAMtarazmi .... uttara : kAraNa e ja ke, vastu anekadharmAtmaka che.. ane jJAna, te te dharmanA abhyAsarUpa bIjA (padArtha sivAyanAM) kAraNonI apekSA rAkhe che... eTale ke, anekadharmaka vastu vize paNa, je pramAtAne je dharmano abhyAsa hoya, te pramAtAne te abhyAsita dharmarUpe ja vastuno bodha thAya che... eTale ja, padArtha te badhAne sarvAze jJAna nathI karAvato, paNa je pramAtAne je dharmano abhyAsa hoya, te pramAtAne te ja dharmapUrvaka jJAna karAve che... padArthanA saMnidhAnamAM paNa yathAbhyAsa ja bodha thAya" - e vAtane daSTAMtathI samajAve che - (1) aMganA=strIrUpa eka ja padArthanuM saMnidhAna che, chatAM paNa, judA judA pramAtAne potAnA abhyAsa pramANe judI judI rIte bodha thAya che. juo; (ka) parivrAjakane te zabarUpa=maDadArUpa dekhAya che, kAraNa ke temane azuci bhAvanAno abhyAsa che, (kha) kAmI vyaktine te kAminI (=rUpALI strI) dekhAya che, kAraNa ke tene bhogano abhyAsa che, ane (ga) jaMgalI kUtarAdine bhakSyarUpa dekhAya che, kAraNa ke tene khAvAno abhyAsa che... athavA (2) prayAsatti=saMbaMdhathI eka ja artha judI judI rIte bodha karAve che... eka ja vyakti putrano janaka (pitA) paNa hoya ne teno adhyApaka paNa hoya - Ama temAM janakatva - adhyApakatvAdi aneka dharmo che... paNa temAM janatva e najIkano saMbaMdha hovAthI, te padArthane AzrayIne putrane janakarUpe ja jJAna thAya che, paNa bIjA vidyArthInI jema adhyApakarUpe nahIM... ane eTale ja te vyaktine dekhIne (ka) putra "janaka Ave che" ema bole che, ane (kha) vidyArthI "adhyApaka Ave che" ema bole che... athavA to For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA -00 prastutAyAM taddarzinAM tatrAnekadharmasambhave'pi vaidyAdyavagamamiti / ( 265) na caikasyAnekatvavirodhena tatrAnekadharmatvAsambhavaH, ekatvAnabhyupagamAt, ekAneke ca virodhAsiddheH, itaretarAnuvedhAt, jAtyantarAtmakatvopapatteH, tathAsaMvedanAdityuktaprAyam // ............. vyAkhyA ............ prakaraNApekSo vA yathA vaidyAdiH, 'Adi'zabdAda dAtRtvAdidharmagrahaH, tatkathAyAM prastutAyAM, vaidyAdikathAyAmityarthaH, taddarzinAM-vaidyAdidarzinAM pramAtRNAM tatra-vaidyAdau anekadharmasambhave'pi dAtRtvAdidharmApekSayA vaidyAdyavagamamiti / tad yathA-'vaidya Agacchati', 'dAtA''gacchati' iti / na caikasya vastuno'nekatvavirodhena tatra-vastuni anekadharmatvAsambhavaH / kuta ityAhaekatvAnabhyupagamAt tasya / ekAnekaM tadabhyupagamyata ityAha-ekAneke ca jAtyantarAtmake vastuni virodhAsiddheH anekatvasya / asiddhizca itaretarAnuvedhAt, ekatvAnekatvayoriti / adhikRtAnuvedhazca jAtyantarAtmakatvopapatteH / etacca tathAsaMvedanAt-jAtyantarAtmakatayA ekatvAnekatvasaMvedanAdityuktaprAyaM prAyeNoktam // ... manetirazmi .... (3) me 4 54Artha 48 4829||ne bane ho go lo5 42ve cha... sebha meM 4 vyaktimAM vaidyatva-dAtRtvAdi aneka dharmo che, chatAM paNa te vyaktine dekhanAra pramAtAone, judA judA prasaMgane bachane ho 4o po5 thAya che... bheTale 04 te vyaktine pIne (5) me 33 - "vaidha mAve che", yAre (5) 4 3 hAtA Ave che." sAra: A badhA daSTAMtothI siddha thAya che ke, aneka dharmAtmaka vastu vize paNa, AvaraNa-abhyAsaprayAsatti-prakaraNAdine anusAra, judA judA dharmone laIne asaMpUrNa ane kramika bodha thAya che ja... ( 9 aMganAdimAM aneka dharmono avirodha - (265) pUrvapakSa : 59 me 4 aMganAzi5 59 hoya, moya 59Doya, bhakSya 59 Doya, ke eka ja vyakti vaidya paNa hoya - dAtA paNa hoya temAM to spaSTa virodha che (kAraNa ke eka te aneka zI rIte hoya ?) eka ja vastumAM anekadharmakatA zI rIte saMbhave ? uttarapakSa : juo bhAI, ame vastune ekAMta ekarUpa nathI mAnatAM, paNa ekAnekarUpa mAnIe chIe... AvI ekAneka vastu svataMtra hovAthI (arthAt eka ke aneka nahIM paNa ekAneka hovAthI) tema anetvano virodha nathI... tenuM kAraNa e che ke ekatva-anekatva svataMtra nathI, itaretara anuviddha che; kAraNa ke tyAM ekAnekatva che - ekatva-anekatva svataMtra nathI... AvuM mAnavuM jarUrI che, kAraNa ke te rIte teno anubhava thAya che... 1. 'ya eva bhAvijIvaviyogayogyatAlakSaNaH strIzarIradharmaH sa eva tathAvidhecchAkAmAdimajjIvasaMyogayogyatAdilakSaNa:' iti k-paatthH| 2. 'adhikRtopapattizca' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIya: (266) na ca sarvathA sadRzAnubhavanimittA: kuNapAdivikalpA iti atatkAraNAtatkAryavyAvRttAnAM sadRzatvAbhyupagamAt, tadanubhavAnAM ca atatkAryavyAvRttyasiddheH, bhinna ___nacetyAdi / na ca sarvathA sadRzAnubhavanimittAH svalakSaNAnubhavamadhikRtya kuNapAdivikalpA iti / kuta ityAha-atatkAraNAtatkAryebhyo vyAvRttA iti vigrahasteSAM sadRzatvA anekAMtarazmi A badhI vAto ame pUrve ja kahI gayA... tethI aMganA Adi eka ja vastumAM, aneka dharmo hovAmAM koI virodha nathI... A prastutaviSaya aMge bauddha AzaMkAno nirAsa - (266) bauddhaH sarvathA sadaza anubhavamUlaka ja, parivrAjakAdine judA judA kuNapAdi vikalpo thAya che... Azaya e ke, parivrAjakAdi badhAne, strIrUpa svalakSaNane AzrayIne niraMza anubhava to sarakho ja thAya che, paraMtu te sadaza paNa niraMza anubhavane kAraNe, judA judA vyaktione kuNapAdi judA judA vikalpo thaya che... syAdvAdI tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke parivrAjakAdi badhAne thanAro strIviSayaka niraMza anubhava saMdeza=ekAkAra=sarakho hoya evuM to tamArA mate paNa siddha nathI... juo, tame sadazatAnuM kAraNa be prakAre mAno cho - (1) atatkAraNavyAvRtti, ane (2) atatkAryavyAvRtti... pahelA A vivaram e ja 118. sadRzAnubhavanimittA iti / ekAkArA ekasvalakSaNAnubhavA: parivrAT-kAmuka-zunAM pramadAtanavo'bhUvan paraM vikalpA nAnAprakArA jAyanta iti pareSAmabhiprAya: / / 119. utAratArthempo vyAvRttA kRti / dvivigha di vaumate sazatvanavandanamaNttkaarnnvyaavRttirttkaaryvyaavRttishc / yathA sarva eva ghaTAnubhavA atatkAraNavyAvRttA: sa ghaTa: kAraNaM ***** ja AvuM kahevA pAchaLa bauddhano garbhita Azaya e lAge che ke, jo eka ja vastu vize parivrAjakAdino anubhava alaga alaga hoya, to te niraMza anubhava vastuno vyavasthApaka hovAthI, tenA AdhAre strIrUpa svalakSaNane paNa judA judA aneka dharmAtmaka mAnavI paDe, je bilakula iSTa nathI... tethI te kahe che ke, svalakSaNAnubhava to badhAno sadaza=sarakho ja che (ane mATe ja tene AdhAre vastu anekarUpa nahIM, paNa niraMza ekarUpa ja sAbita thaze) paNa te sadeza anubhavathI thanArA vikalpo judA judA che ane vikalpo to vastunA vyavasthApaka na hovAthI, tenA AdhAre vastu anekarUpa sAbita na thAya..) paNa A gUDha AzayanuM nirAkaraNa karavA, graMthakArazrI have kaheze ke, parivrAjakAdino niraMza anubhava paNa sadeza nathI, paNa bhinna-bhinna che ane tethI tadviSayabhUta svalakSaNarUpa vastune anekadharmAtmaka mAnavI ja paDaze... 2. pramAti: navamUva' rUti -pATha: I rU. 'tatkArapravRtti' rUti 2. 'takSAnuM pari0' kRti -pa8i: va-pa3: | For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 620 jAtIyavikalpanibandhanatvAt kuNapakAminyAdivikalpAnAM bhinnajAtIyatvAbhyupagamAt . ... cAhyAM ...... ... bhyupagamAt anubhavAnAM ghaTAnubhavAnAmiva tadanubhavAnAM ca-kuNapAdivikalpAnubhavAnAM ca atatkAryavyAvRttyasiddheH / asiddhizca bhinnajAtIyavikalpanibandhanatvAt tadanubhavAnAM, kathametadevamityAha-kuNapa-kAminyAdivikalpAnAM bhinnajAtIyatvAbhyupagamAt / tadanabhyupagame --- anekAMtarazmi ............. baMnenuM svarUpa samajI laIe - (1) badhA ja ghaTAnubhavo atatkAraNavyAvRtta che, kAraNa ke tatkAraNa=ghaTarUpa kAraNa jenuM che tevA ghaTAnubhavo, atatkAraNa=ghaTarUpa kAraNa jenuM nathI tevA paTAnubhavo, AvA atatkAraNabhUta paTAnubhavothI ghaTAnubhavo vyAvRtta che, tethI ghaTAnubhavo "atatkAraNavyAvRtta kahevAya... A badhA ja ghaTAnubhavo atatkAraNavyAvRtta hovAthI sadeza-samAna che... (2) ghaTAnubhavo atatkAryavyAvRtta paNa che, kAraNa ke tatkArya=ghaTAnubhavanuM kArya ghaTavikalpo, atatkArya= ghaTavikalparUpa kArya jenuM nathI tevA paTAnubhavo... (paTAnubhavo paTavikalpane ja kare che, ghaTavikalpane nahIM...) AvA atatkAryabhUta paTAnubhavothI ghaTAnubhavo vyAvRtta che, eTale te ghaTAnubhavo atatkAryavAvRtta' kahevAya... A rIte dhaTAnubhavo (1) atatkAraNavyAvRtta paNa che, ane (2)atatkAryavyAvRtta paNa che, tethI caitrAdi badhAne thanArA ghaTAnubhavone sadaza (=samAna) kahevAmAM koI bAdha nathI.. paNa prastutamAM, aMganAnubhavo te yadyapi atatkAraNavyAvRtta che, paNa atatkAryavyAvRtta nathI, kAraNa ke aMganAnubhavo kuNapAdi bhinnajAtIya vikalponAM janaka che, je tame paNa mAno cho... praznaH ekavAra amane barAbara samajAvo ke, teo atatkAraNavyAvRtta zI rIte? ane bhinnajAtIya vikalpajanaka hovAthI atatkAryavyAvRtta kema nahIM ? - uttara sAMbhaLo - (1) tatkAraNa=strIrUpa kAraNa jenuM che, tevA aMganAnubhavo, atatkAraNa= strIrUpa kAraNa jenuM nathI tevA ghaTAnubhavAdi... AvA atatkAraNabhUta ghaTAnubhavothI aMganAnubhavo vyAvRtta che, tethI teo "atatkAraNavyAvRtta banI zake... paNa, (2) tatkArya kuNapavikalparUpa kArya jenuM che tevo aMganAnubhava, atatkArya kuNapavikalparUpa yeSAM te tatkAraNaghaTAnubhavAH, na tatkAraNA atatkAraNA:-paTAdyanubhavAstebhyo vyAvRttatvAd ghaTAnubhavAnAM te / tathA ta evAtatkAryavyAvRttA: tadghaTavikalpalakSaNaM kAryaM yeSAM ghaTAnubhavAnAM te tatkAryAH, na tatkAryA: atatkAryA:-paTAdyanubhavAstebhyo vyAvRttatvAd ghaTAnubhavAnAm / eteSu tu kAmukAdyanubhaveSu atatkAraNavyAvRttirasti sarveSAmevaikAlambanatvAt, na tvatatkAryavyAvRttirbhinnavikalpalakSaNakAryajanakatvAt teSAmiti / / 'pAnAmityavinyAnAM' rUti Tu-pad: I 2. 'tAryavRttA:' rUti va-paTi: I For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 621 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (ra67) tadranaSNupati , parasavivivenyAnA madhyamagnagAtI vApa:, tathA ca tadanubhavAnAM sadRzateti rUparasAdibhedAbhAvaH / ( 268 ) bhinnendriyAnubhavanibandhanatvAt vyApI che . kuNapAdivikalpAnAM bhinnajAtIyatvAnabhyupagame'tiprasaGgaH / kathamityAha-rUparasAdivikalpAnAmapyabhinnajAtIyatvApatteH / tataH kimityAha-tathA cetyAdi / tathA ca tadanubhavAnAM-rUparasAdyanubhavAnAM sadRzateti kRtvA / kimityAha-rUparasAdibhedAbhAvaH, rUpamAtraM rasAdimAtraM vA jagat syAdityarthaH / bhinnendriyAnubhavanibandhanatvAt-cakSUrasanAdIndriyAnubhavanibandhanatvAt anekAMtarazmi .. kArya jenuM nathI tevo bhogIne thato aMganAnubhava... (bhogIne aMganAnubhavathI kuNapavikalpa thato nathI..) AvA atatkAryabhUta aMganAnubhavathI aMganAnubhava vyAvRtta nathI, tethI te aMganAnubhavo "atatkAryavyAvRtta' na bane... Ama, aMganAnubhavo atatkAryavAvRtta na hovAthI parivrAjakAdine thanArA anubhavo samAna manAya nahIM... (267) praznaH paraMtu aMganAnubhavathI thanArA, kuNapa-kAminI Adi vikalpone bhinnajAtIya na mAnIe to ? Azaya e ke, jo kuNapAdi vikalpone ekajAtIya mAnI laIe, to- tatkArya-kuNapa-kAminI Adi vikalparUpa kArya jenuM che tevA aMganAnubhavo, atatkArya=kuNapa-kAminI Adi vikalparUpa kArya jenuM nathI tevA ghaMTAnubhavo... AvA atatkAryabhUta ghaTAnubhavothI aMganAnubhavo vyAvRtta che, mATe teo atatkAryavyAvRtta paNa banI zake... A rIte jo samAnatA ghaTatI hoya to kuNapAdi vikalpone paNa abhinmajAtIya mAnI *laIe to? uttara : to to atiprasaMga e Avaze ke, rUpa-rasAdi vikalpone paNa abhinnajAtIya= ekajAtIya mAnavA paDaze, kAraNa ke kuNapAdivikalponI jema ahIM paNa ekajAtIyatAnI kalpanA saMgata ja che... ane jo rUpa-rasAdi vikalpo ekajAtIya thAya, to teonA kAraNabhUta rUpa-rasAdi niraMza anubhavo paNa samAna mAnavA paDe... ane tethI to te niraMzaanubhavanA viSayabhUta rUpa-rasAdine paNa samAna mAnavA paDaze... (268) prazna : paNa (1) rUpavikalpa cakSurindriyanA anubhavathI janya che, (2) rasavikalpa ahIM have atakArya tarIke aMganAnubhava nahIM levAya, kAraNa ke teno tatkAryarUpa pratiyogIkoTImAM ja samAveza thaI gayo che... paNa A vAta para graMthakArazrI pahelA to e ja kahe che ke, kuNapAdi vikalpone eka nahIM, paNa vijAtIya ja mAnavA rahyA, tethI atatkAryavyAvRttanI dhArA ahIM ja aTakI jaze... For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA-vivaraNa- vivecanasamanvitA tadvikalpAnAmayamadoSa iti cet, evamapi sitetarAdibhedAbhAvaprasaGgaH, tadvikalpAnAM bhinnendriyAnubhavanibandhanatvAsiddheH, sarveSAmeva teSAM cAkSuSatvAditi // (269 ) na ca bhinnavikalpopAdAnavAsanAsahakAribhAvatastadanubhavasyAyamadoSaH, .... vyAkhyA tadvikalpAnAM-rUparasAdivikalpAnAm ayaM - rUparasAdibhedAbhAvalakSaNo doSo'doSa iti cet, bhinnendriyAnubhavajatvena bhinnajAtIyA eva rUparasAdivikalpAH, tannibandhanAzcAnubhavAH, taddhetavo rUpAdayazceti na rUparasAdibhedAbhAva ityarthaH / etadAzaGkyAha - evamapItyAdi / evamapibhinnendriyAnubhavanibandhanatvena tadvikalpAnAmuktadoSAdoSatve'pi sitetarAdibhedAbhAvaprasaGgaHzuklakRSNAdibhedAbhAvaprasaGgaH / kuta ityAha- tadvikalpAnAM-sitetarAdivikalpAnAM bhinnendriyAnubhavanibandhanatvAsiddheH / asiddhizca sarveSAmeva teSAM tadvikalpAnAM cAkSuSatvAditi // ihaiva prastAva iti lezato 'yogAcAra' matamadhikRtyAha - na cetyAdi / naca bhinnavikalpo ... aneaMtarazmi prANendriyanA anubhavathI janya che... Ama, judA judA indriyAnubhavathI janya hovAthI, teo kheGabhatIya nathI... kheTale pUrvosta (= 35-2sAhi lehanA (32che635) ghoSa nahIM khAve... 622 - uttara : to paNa zveta-kRSNAdi bhedano uccheda thavAno doSa to Avaze ja, kAraNa ke zvetavikalpa, kRSNavikalpa, nIlavikalpa... A badhA vikalpo mAtra eka cakSurindriyanA anubhavathI ja janma che, bIjI indriyanA anubhavathI nahIM. (AMkhathI thayela anubhavathI ja 'A dhoLuM che-A kALuM che" - sevA vilyo thAya che...) A rIte jo zvetAdi vikalpo ekajAtIya bane, to - zveta/kRSNAdi anubhavo paNa samAna banatAM, tadviSayarUpa zveta-kRSNAdinA bhedano uccheda thaze ! (have yogAcAra (bauddhano ja eka TraMkAra) zvetAdi vikalpo ekajAtIya na bane' - evuM kahevA mATe, potAnuM maMtavya raju kare che, jenuM graMthakArazrI sacoTa yuktiothI nirAkaraNa karaze...) * yogAcAra maMtavyano nirAsa (269) yogAcAra : grAhya evA bAhya padArthanA AkArathI rahita, sitAdirUpe je nirvikalpa ...... vivaraNam .. 120. na ca bhinnavikalpopAdAnavAsanAsahakAribhAvataH kAraNAt tadanubhavasyeti / ayamatrAbhiprAyaH-yo'yaM bAhyagrAhyAkAravikalo nirvikalpo bodhaH sitAdirUpaH, sa bhinnavikalpopAdAnabhUtAnAM nAnAprakAravAsanAnAM sahakAritvaM samavalambya prabhUtavikalpaheturbhavatIti / / jauddhanA yAra prahAra che : (1) vaibhASiGa, (2) sautrAMti, ( 3 ) yogAyAra, jane (4) mAdhyami5. 1. 'muktadoSatve'pi' iti ka-Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH sarvathaikasvabhAvatve tasyAnekasahakAritvAnupapatteH tadanya tamasahakAryekasvabhAvatvenAnyatra tadbhAvavirodhAdityuktaprAyameva / tataH kathaJcid bhinnadharmaviSayA eva kuNapAdyavagamA iti / ja vyArathI ja pAdAnavAsanAsahakAribhAvataH kAraNAt tadanubhavasya-sitAdyanubhavasya ayaM-tadvikalpAnAM bhinnendriyAnubhavanibandhanatvAsiddhyA sitetarAdibhedAbhAvaprasaGgalakSaNo doSo'doSaH / kuta ityAhasarvathaikasvabhAvatve sati tasya-tadanubhavasya, kimityAha-anekasahakAritvAnupapatteH anekeSAMbhinnavikalpopAdAnavAsanAdInAM sahakAritvAnupapatteH / anupapattizca tadanyatamasahakAryekasvabhAvatvena-sitAdivikalpopAdAnAnyatamavAsanAsahakAryekasvabhAvatvena hetunA anyatra-vAsanAntare anekAMtarazmi .. bodha thAya che, te bodha, bhinna-bhinna vikalpanA upAdAnabhUta evI vividha vAsanAono sahakArI banIne, sitAdi aneka vikalpanuM kAraNa bane che... eTale pUrvokta doSa nahIM Ave... (Azaya e ke, anubhava vividha vAsanAno sahakArI banIne sita-kRSNAdi judA judA vikalpo utpanna karaze ane e rIte zvetAdi vibhinna vikalponuM astitva nibaMdha siddha thatAM "zvetAdi bhedano uccheda thaze" - te daSa nahIM rahe.) syAdvAdIH tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke pahelIvAta to e ke, tame niraMza anubhava sarvathA ekasvabhAvI mAno cho, to tevo ekasvabhAvI anubhava, vibhinna vikalponAM upAdAnabhUta vividha vAsanAno sahakArI zI rIte bane ? prazna : paNa temAM vAMdho zuM? uttara : vAMdho e ja ke, te ekAMta ekasvabhAvI hovAthI, teno mAtra koI eka vAsanAne ja sahakAra karavAno svabhAva ghaTI zake... Azaya e ke, zvetAdi vikalpanI upAdAnabhUta ghaNI vAsanAo che, paNa niraMzaanubhava jo anekasvabhAvI hoya, to tenuM judA judA svabhAve judI-judI vAsanAne sahakArI banavuM saMgata gaNAya, paNa evuM mAnavAmAM to tenA ekAMta ekasvabhAvanI hAni thaze... eTale, tene koI eka vAsanAno ja sahakArI mAnavo paDaze ane tethI tenA dvArA bIjI vAsanAonA sahakArI tarIke thavuM asaMgata Tharaze... A badhuM ame pUrve ja kahI gayA... e rIte jo , judI-judI vAsanAno sahakArI na bane, to tenA dvArA zretAdi vibhinna vikalponI utpatti zI rIte saMgata thAya ? * jo ke yogAcAra to bAhyArtha mAnato ja nathI, tethI tene sitarAdibhedano abhAva mAnya ja che - doSarUpa nathI. to paNa pratibhAsamAna AkAre to sitetarAdino bheda temane paNa sAbita karavo paDe nahIM to anubhava-apalApa) eTale e tene siddha karavA prayatna kare che... For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 624 (270 ) tathAhi-bhAvijIvaviyogayogyatAlakSaNa eva strIzarIradharmaH kuNapAvargamasya e vyAdhyA . tadbhAvavirodhAt-sahakAribhAvavirodhAta, sitAdyanubhavasya hyanekasahakAritve sati AntarasitAdibhAvenAdhikRtadoSo na doSa iti bhavati, na caitadevam, ityuktaprAyameva / tata ityAdi / tata:-tasmAt kathaJcid bhinnadharmaviSayA eva kuNapAdivikalpA iti sthitametat / etadeva anekAMtarazmi bIjI vAta, jo AMtara sitAdi aneka vAsanAonuM astitva hoya, to te badhAno sahakArI banavA dvArA, A aneka vikalponuM kAraNa =nimittakAraNa) bane, paNa tevuM to che nahIM, kAraNa ke jJAnAdvaitavAdI yogAcAramate to mAtra eka zuddhabodha ja vAstavikarUpe svIkRta che... phalataH teonA mate sitAdi aneka AMtara vAsanAonuM astitva ja nathI, to teone sahakArI banavA dvArA, anubhava te vibhinna vikalpono hetu zI rIte bane? (sArabhUta bhAvArtha syAdvAdI to pachI tamArA mate judA judA vikalpo kema thAya che? bauddha: jJAnamAtra grAhyAkArarahita che, paNa judI judI vAsanAthI judA judA vikalpo thAya che. syAdvAdIH sarvathA eka svabhAvI jJAna, aneka vAsanAnuM sahakArI na bane. vaLI tame jJAnamAtra ja mAno cho, ghaNI vAsanA ja mAnatA nathI, to tenuM sahakArIpaNuM paNa zI rIte ghaTe ?) tethI jo kuNapAdi vikalpone ekajAtIya mAno, to tenI jema zvetAdi vikalpo paNa ekajAtIya mAnavA paDaze ane tethI to zvetAdinA bhedano abhAva tadavastha ja raheze.. sAra: tethI zvetAdi vikalponI jema kuNapAdi vikalpo paNa bhinnajAtIya ja mAnavA rahyA. eTale te kuNapAdi vikalpo, vastunA judA judA dharmone ja viSaya karanArA che, ema siddha thaiyuM. - 121. sitAdyanubhavasya hA nekasahakAritve sati AntarasitAdibhAvenAdhikRtadoSo na doSa iti bhavatIti / atraivamakSarayojanA-adhikRtadoSo na doSa iti bhavati / kasmin satItyAha-anekasaha-kAritve / kasyetyAha-sitAdyanubhavasya-nirvikalpasitAdibodhalakSaNasya / ke na hyaneka sahakAritvamityAhaAntarasitAdibhAveneti / ayamatra paramArtha:-AntarasitAdivAsanAvizeSANAmanekeSAM sahakAritve sati adhikRtAnubhavasyAdhikRtadoSa ekasmAdanekasahakAritvakAryajananalakSaNo'doSo bhavati / na caitad yujyate, AntarANAM sitAdInAmanekeSAmabhAvAt, jJAnamAtrasyaikarUpasyAbhyupagamAt, anubhavasya caikarUpasyAnekavAsanAsahakAritvasyAbhAvAt, anyathaikatvAyogAditi / / AvuM kahIne, vastune anekadharmaka mAnavAno spaSTa ullekha karyo ane judA judA dharmone laIne vividha pramAtAne vividha jJAnanI siddhi karI batAvI... 2. "manimitta' ti -paDhi: 2. pUrvamukite tu 'ti na mavati zuddhapAd: I For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 625 anekAntajayapatAkA (tRtIya nimittam, tathAvidhecchAkAmAdimajjIvasaMyogayogyatAlakSaNastu kAminyavagamasya, kSudrajantuparibhogakSudapanodayogyatAlakSaNa eva tu bhakSyAvagamasyeti / ( 271) na ca ya eva - cahyA .... vizeSeNAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / bhAvI cAsau jIvaviyogazceti vigrahaH, tasya yogyatA bhAvijIvaviyogayogyatA saiva lakSaNaM yasya sa tathA, sa evambhUtaH strIzarIradharmaH kuNapAvargamasya nimittam / tathA tathAvidhA:-atattvapravartakAH, tathAvidhAzca te icchAkAmAdayazceti samAsaH 'Adi'zabdAt madanakAmagrahaH, te'sya vidyanta iti tathAvidhecchAkAmAdimAn evambhUtazcAsau jIvazceti, tena saMyogayogyatA saMyogaH-sambhogastasya yogyatA, saiva lakSaNaM yasya sa tathoktaH / 'tu'zabdaH 'punaH'zabdArthaH / evaMlakSaNaH punaH strIzarIradharmaH kAminyavagamasya nimittamiti / tathA kSudrajantoH-zva-zRgAlAdeH paribhogena-bhakSaNena kSudapanodaH-bubhukSApanayanaM tasya yogyatA, saiva lakSaNaM yasya sa tathA / evambhUtaH punaH strIzarIradharmaH, bhakSyAvagamasyeti anekAMtarazmi vastunA vibhinna dharmaviSayaka kuNapAdivikalpo (270) praznaH vastunA judA judA dharmone laIne kuNapAdi vikalpo zI rIte pravarte, e jarA samajAvazo? uttara : juo, (1) strInA zarIrathI bhaviSyamAM te jIvano viyoga thavAno che, tethI te strIzarIramAM "bhAvi enA jIvaviyoganI yogyatA" rUpa dharma rahelo che ane A ja dharma kuNapabodhanuM nimitta che, eTale A dharmane sAme rAkhIne ja, parivrAjakane strI zarIramAM paNa maDadAno bodha thAya che... (2) strInuM zarIra, tathAvidha (=atattvabhUta viSayomAM pravartaka) icchAkAma-madanakAmavALA jIvanI sAthe saMyoga-saMbhoganI yogyatA dharAve che, tethI te strI zarIramAM "icchAkAmAdivALA jIvasaMyoganI yogyatA" - rUpa dharma rahelo che ane A ja dharma kAminIbodhanuM nimitta che, eTale A dharmane sAme rAkhIne ja, kAmIne strI zarIramAM kAminIno ( patnIno) bodha thAya che. (3) zudra jaMtuone strI zarIra khAvAthI bhUkha dUra thAya che, tethI strI zarIramAM "tevA jIvone bhUkha dUra karavAnI yogyatA" - rUpa dharma rahelo che ane A ja dharma bhakSyabodhanuM nimitta che. eTale A dharmane sAme rAkhIne ja, jaMgalI kUtarA Adine bhakSyatAnuM jJAna thAya che... A pramANe, judA judA dharmo judA-judA bodhanuM nimitta bane che.. * bhAvakAmanA be prakAra che : (1) icchAkAma, ane (2) madanakAma... (1) icchAkAma eTale cittanI abhilASArUpa icchA, ane (2) madanakAma eTale kAmapravRtino hetu citramohodaya... 2. "nimitta' ta va -pATi: I For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 626 bhAvijIvaviyogayogyatAlakSaNaH strIzarIradharmaH sa eva tathAvidhecchAkAmAdimajjIvasaMyogayogyatAdilakSaNaH, phalabhedAt, tathAvidhaviyogaramaNayogAdInAM tathopalabdheH, lokAnubhavasiddhatvAt, anyathA bhedavyavasthA'yogAditi / (272) evaM janakatvA'dhyApakatva-vaidyatva-dAtRtvAdInAmapi kathaJcid bhedaH avaseyaH, phalabhedAnyathAnupapatteH, .................................. vyAkhyA .................................... bhakSyAvagamanimittam / na cetyAdi / na ca ya eva bhAvijIvaviyogayogyatAlakSaNaH strIzarIradharmaH sa eva tathAvidhecchAkAmAdimajjIvasaMyogayogyatAdilakSaNaH strIzarIradharma iti vartate / 'Adi'zabdAt kSudrajantuparibhogakSudapanodayogyatAlakSaNadharmagrahaH / kuto na cetyAha-phalabhedAt / phalabhedazca tathAvidhaviyogazca ramaNayogAdayazceti samAsaH teSAM tathopalabdheH-bhedenopalabdheH / tatra tathAvidhaviyogaH-bhAvijIvaviyogaH, ramaNayogaH-saMyogaH, 'Adi'zabdAt kSudrajantuparibhogakSudapanodaparigrahaH / ete ca bhedenopalabhyante / kathamityAha-lokAnubhavasiddhatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA bhedavyavasthA'yogAditi / evaM janakatvA-'dhyApakatva......... .................... manetirazmi ............ - strI zarIragata dharmonI bhinnatA - ___ (271) zarIramA 75rota 4 9 dharmo matAvya - (1) bhAvI paviyoganI yogyatA, (2) tathAvidha icchAkAmAdivALA jIva sAthe saMyogayogyatA, ane (3) sudrajIvone bhUkha dUra karavAnI yogyatA - te traNe dharmo eka nathI, paNa judA judA che, kAraNa ke te traNenuM phaLa juduM-juduM che. juo : (1) paDela dharmanu 31 pviyo|' cha, (2) bhI dhana 305 249|-ptisNyo|' cha, bhane (3) trI- 31 'bhUmanu dUrI429' cha.. // 15igonI upalabdhi bhinna-bhinna35 yatI hoya, evuM lokAnubhavasiddha che. Ama, lokAnubhavasiddha hovA chatAM paNa, jo phaLa juduM-juduM na mAno, to duniyAmAM kyAMya bhedanI vyavasthA 4 nahIM ghaTe... (129 // 3 dhA meha anubhavathA 4 siddha thAya che... mane anubhavano tame apalApa karI rahyA cho.) tethI phaLabheda to mAnavo ja joIe ane tethI te strIno dharmabheda paNa mAnavo 4 53... isata: manetA nidhi siddha thaze... jema strIzarIragata dharmono kathaMcida bheda kahyo, tema janakagata dharmono paNa kathaMcit bheda sama4vo... te mAte - - janakagata dharmonI bhinnatA (272) me 4 vyaktimA 298 (1) 4natva, (2) adhyA5tva, (3) vaidhatva, (4) 1. 'viyoge ramaNayogA0' iti ka-pAThaH / 2. 'ramaNIyogA' iti ga-pAThaH / 3. 'tathAvidhopalabdheH' iti kapAThaH / 4. 'paribhogaH' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 anekAntajayapatAkA (tRtIya tasya cAdhyakSasiddhatvAt, janakatvasyaivAdhyApakatve tasyApi tattvAt pitrAderapi putratvAdiprasaGgaH, putrasyApi kvacidadhyApakatvasiddheriti // vaidyatva-dAtRtvAdInAmapi dharmANAM kathaJcid bhedo'vaseyaH / kathamityAha-phalabhedAnyathAnupapatteH / tasya ca-phalabhedasya janyA'dhyApyAdeH adhyakSasiddhatvAt / vipakSe bAdhAmAhajanakatvasyaiva adhyApakatve'bhyupagamyamAne tasyApi-adhyApakatvasyApi tattvAt-janakatvAt / kimityAha-pitrAderapi, 'Adi'zabdAt pitAmahagrahaH, putratvAdiprasaGgaH 'Adi'zabdAt pautratvagrahaH / kutaH prasaGga ityAha-putrasyApi 'api'zabdAt pautrasyApi kvacidadhyApakatvasiddheriti "adhyApayata putrI: ' tyAdri zruti-prAmAkhyAviti | - anekAMtarazmi .. dAtRtva.. Adi dharmono paNa kathaMcit bheda jANavo, (anyathAko bAkI jo teono bheda na mAno, to te dharmono phaLabheda nahIM ghaTe... ane phaLabheda to putra-vidyArthI Adine pratyakSasiddha che... (1) pahelAnuM phaLa putrane poSaNa karavAnuM che, (2) bIjAnuM phaLa adhyetAne bhaNAvavAnuM che, (3) trIjAnuM phaLa dardIne svastha karavAnuM che, ane (4) cothAnuM phaLa arthIne khuza karavAnuM che. Ama, phaLabheda hovAthI teono dharmabheda paNa mAnavo ja joIe. * prazna : paNa judA judA dharmo na mAnI, janakatvane ja adhyApakatvarUpa mAnI laIe to? uttaraH to to adhyApakatva paNa janakalvarUpa banaze ane tethI to pitA-pitAmahAdi paNa putrapautrarUpa banavAnI Apatti Avaze ! prazna : paNa kaI rIte ? uttara : kAraNa ke "he putro ! bhaNAvo" - evI prAmANika zrutithI, putra/pautrAdimAM paNa potAnuM adhyApakatva siddha ja che ane jo adhyApakatva-janatva eka hoya, to putramAM, pitAnuM adhyApakatva hovAthI janatva paNa Avaze ane te pitA paNa svaputrano putra thaI jaze ! tethI phaLabheda dvArA vyaktinA janakalvAdi dharmono paNa kathaMcit bheda mAnavo ja rahyo... e rIte dareka padArthanI anekadharmatA nibaMdha siddha thaze... niSkarSa H uparokta daSTAMta + dalIlothI siddha thAya che ke, ame kahela - "arthanuM saMvidhAna hovA chatAM paNa, chadmastha pramAtAne saMpUrNapaNe teno bodha thAya evuM nathI... eTale A karmanA kSayopazamane anusAra, te te pramAtAne gauNa-pradhAnapaNe asaMpUrNa ane kramikabodha saMgata ja che" - te badhuM kathana barAbara ja che... A ja vAtane jaNAvavA bIjI yukti kahe che - For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 628 (273) itazcaitadevaM dAnahiMsAdiviraticetanAyAH svasaMvedyatve'pyabhyudayAdisAdhanazaktyavagamAnupapatteH / na ca tacchakterapi avikalpakenAvagamaH, tathAnizcayAbhAvAt / (274) avagame'pi phalasyAnantaryAbhAvAt atatphalasAdhAd viparyayastasyAvinizcaya ..* vyAkhyA * abhyuccayamAha-itazcaitadevaM 'na hyarthasannidhirityevAyoginAM sarvAkArameva tadavagamaH' ityetadittham / upapattimAha-dAna-hiMsAdiviraticetanAyA iti / dAnaM ca hiMsAdiviratizca dAnahiMsAdiviratI, tatpradhAnA cetanA dAnahiMsAdiviraticetanA, tasyAstathAvidhadharmarUpAyA ityarthaH / svasaMvedyatve'pi sati abhyudayAdisAdhanaM cAsau zaktizceti vigrahaH, svargAdirabhyudayaH, 'Adi'zabdAnniHzreyasagrahaH, tasyAH, avagamAnupapatti:-paricchedAnupapattiH, abhyudayAdisAdhanazaktyavagamAnupapattistataH / na cetyAdi / na ca tacchakterapi-abhyudayAdisAdhanazakterapi avikalpakenAvagamaH / kuMta ityAha-tathA-abhyudayAdisAdhanazaktitvena nizcayAbhAvAt / parAbhiprAyamAhaavagame'pi tacchakteravikalpakena phalasya-abhyudayAderAnantaryAbhAvAt-anantarabhAvAbhAvAt, ............. manetirazmi ..... - svasaMvedita paNa cetanAzaktino asaMpUrNapaNe bodha : (273) qi (1) hAnapradhAna yetanA, (2) DisAvitipradhAna yetanA, (3) bhRssaavitipradhAna cetanA... vigere cetanAo che, A cetanAo svasaMvidita che, to paNa teono saMpUrNapaNe popa thatI nathI... . prazna : paNa evuM zI rIte jaNAya? uttara : jo te cetanAno saMpUrNapaNe bodha thato hoya, to temAM rahelI abhyadaya (=svarga) ane niHzreyasa (=mokSa)ne sAdhanArI zaktino paNa avagama thaI jAta, paNa thato to nathI. eTale vastunuM saMpUrNapaNe ja grahaNa thAya e vAta barAbara nathI... - bauddha: avikalpajJAna dvArA cetanAmAM rahela abhyadayAdinI sAdhanazaktino paNa bodha thAya ja che, evuM ame mAnIe chIe, mAtra teno nizcaya thato nathI to teno saMpUrNapaNe bodha kema na nAya ?) syAdvAdI: paNa tevuM na manAya, kAraNa ke abhyadayAdi sAdhanazaktino pAchaLathI nizcaya thato nathI, bAkI jo avikalpa dvArA te zakti gRhIta ja hoya, to teno nizcaya kema na thAya ? (274) bauddhaH te zaktino avikalpa dvArA to saMpUrNa ja bodha thayo che, paNa tenuM abhyadayAdi bauddha, vastunuM saMpUrNapaNe ja grahaNa mAne che, bAkI jo amuka aMze grahaNa ane amuka aMze agrahaNa mAne, to vastune sAMza mAnavI paDe, je bilakula iSTa nathI... 3. 'tasyAvagamA0' iti ka-gha 1. 'viparyastasyA0' iti gha-pAThaH / 2. 'stasyA nizcaya' iti ga-pAThaH / paatthH| 4. 'kuto'ta ityAha' iti ka-pAThaH / Ga-pAThastu 'kuto netyAha' iti / For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ............. . ............... 629 anekAntajayapatAkA (tRtIya iti cet, na, avicAritaramaNIyatvAt, atatphalasAdhanyA tattvataH sAdharmyAsiddheH, tasyAH pAramparyeNApi atatsAdhakatvAt, itarasyAstu tathAsAdhakatvAt, anyathA pAramparyeNApi - vyArA ja atatphalayA zaktyA sAdharmyamatatphalasAdharmya tasmAt, viparyayastasya-pramAturavinizcaya iti cet tathA'bhyudayAdisAdhanazaktitvena / etadAzaGkyAha-na, avicAritaramaNIyatvAt / kathametadevamityAha-atatphalasAdhanyA zaktyA tattvataH sAdharmyAsiddheH / asiddhizca tasyAHatatphalasAdhanyAH zakte: pAramparyeNApi; kimityAha-atatsAdhakatvAt, na tatsAdhakatvamatatsAdhakatvaM tasmAt, vivakSitaphalAsAdhakatvAt ityarthaH / itarasyAstu-tatphalasAdhanyAH tathAsAdhakatvAt-pAramparyeNa sAdhakatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame pAramparyeNApi tataH-zakteH tadasiddheH-pAramparyeNApi vivakSitaphalAsiddheH, itthambhUtayorapi ..................... anekAMtarazmi .... phaLa anaMtara =tarata) na dekhAtuM hovAthI, pramAtAne viparyaya thaI jAya che. Azaya e ke, jo phaLa anaMtara maLatuM hoya, to nizcaya thAya ke, A zakti abhyadayAdi sAdhikA che, paNa tevuM na hovAthI ja, pramAtAne viparyaya thAya che... prazna : paNa temAM viparyaya konA kAraNe thAya? uttara : sAdhammanA kAraNe... arthAt je zakti abhyadayAdine sAdhanArI nathI, te zakti sAthe prastuta (=abhyadayAdi sAdhana) zaktinA sAdharmane kAraNe, pramAtAne phaLasAdhaka zaktimAM paNa phalaasAdhakazaktino viparyaya thAya che, jema zaktimAM rajatano viparyaya... tAtparya e ke, te zaktinuM phaLa tarata na maLavAthI pramAtA mAnI le che ke, A zakti abhyadayAdi sAdhaka nathI ane Avo nirNaya thavAthI ja, pramAtAne cetanAno abhyadayAdi phasAdhanazaktirUpe nizcaya thato nathI.. syAdvAdI: tamArI vAta na vicArIe to ja ramaNIya loMge evI che, kAraNa ke paramArthathI to phaLasAdhanazaktino phalaasAdhanazakti sAthe sAdharma ja siddha nathI.. prazna : paNa kAraNa ? uttaraH kAraNa e ja ke, baMnenuM svarUpa juduM juduM che. te A rIte (1) phaLaasAdhakazakti te paraMparAe paNa abhyadayAdi phaLane sAdhatI nathI, jyAre (2) phaLasAdhakazakti paraMparAe abhyadayAdi phaLane avazya sAdhe che - AvuM avazya mAnavuM joIe, nahIMtara to phasAdhakazaktithI paraMparAe paNa abhyadayAdi phaLa siddha nahIM thAya. __ bauddha nizcaya na thavAnuM kAraNa viparyaya kahyuM ane te viparyaya sAdharmane kAraNe kahyo... paNa graMthakArazrI kahe che ke, kharekhara to te benuM sAdharma ja siddha nathI... 2. "viparyataU' ta -paDhi: Tu-pADatuM 'viparyastapraHI' | For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 630 tatastadasiddheH, itthambhUtayorapi tayoH sAdhAbhyupagame'panyAyaH / iti sarvAtmanA tadagrahe tathaiva nizcayApattiH, tamantareNApi tattathAtA'bhyupagame'tiprasaGgAt // (275) syAdetat sarvAtmanA tadgrahe'pi na tathaiva nizcayo bhavati, kAraNAntarA ja vyArA tayoH-zaktyoH sAdhAbhyupagame'nyAyaH-atiprasaGgaH / iti-evaM sarvAtmanA tadgraheabhyudayAdisAdhanatvena dAna-hiMsAdiviraticetanAgrahe kimityAha-tathaiva nizcayApattiHabhyudayAdisAdhanatvenaiva nizcayApattiH tamantareNApi-tathA nizcayaM vinA'pi tattathAtA'bhyupagamedAna-hiMsAdiviraticetanAyA abhyudayAdisAdhanatvAbhyupagame'tiprasaGgAt / nIlanizcayAjanakasya pItAnubhavasya nIlAnubhavatvaprApte: atiprasaGga iti bhAvanA // syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase sarvAtmanA tadgrahe'pi-abhyudayAdisAdhanatvena dAna-hiMsAdiviraticetanAgrahe'pi sati kimityAha-na tathaiva-abhyudayAdisAdhanatvenaiva nizcayo - anekAMtarazmi .... - Ama, baMne zaktio jyAre vibhinna svabhAvI hoya, tyAre teonuM sAdharma mAnavuM nyAyasaMgata nathI, nahIMtara to atyaMta videza padArthamAM paNa sAdhamma mAnavAno atiprasaMga Avaze. sAra H tethI avikalpa dvArA, jo cetanAno saMpUrNapaNe bodha thAya, to teno saMpUrNapaNe nizcaya paNa mAnavo paDe, paNa saMpUrNapaNe nizcaya to thato nathI, to avikalpa dvArA saMpUrNapaNe cetanAnuM grahaNa zI rIte kahI zakAya? praznaH (anyathA=) nizcaya na thavA chatAM paNa, te anubhava dvArA saMpUrNapaNe dAnAdicetanAno bodha mAnI laIe to? uttara : to to atiprasaMga e Avaze ke, potAnubhava pachI nIlano nizcaya na thavA chatAM paNa te anubhava dvArA nIlano bodha mAnavo paDaze... (kAraNa ke pUrvanI jema nizcaya na thavA chatAM paNa anubhava dvArA teno bodha mAnavo to ahIM paNa saMgata che...) ane tethI to potAnubhava paNa nIlAnubhavarUpa mAnavo paDaze ! Ama, saMpUrNapaNe nizcaya na thavAthI ja siddha thAya che ke, anubhava dvArA cetanAnuM saMpUrNapaNe grahaNa thatuM nathI.. - bauddhakRta pralApano nirAsa : (275) bauddha avikalpa anubhava dvArA, abhyadayAdi sAdhanarUpe dAnAdicetanAnuM saMpUrNapaNe grahaNa thavA chatAM paNa, te rUpe ja (=abhyadayAdisAdhanarUpe ja) te cetanAno nizcaya thaI jAya evuM nathI.... 2. rApekSitatva' ta A-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (tRtIyaH anekAntajayapatAkA pekSitvAt, buddhipATavAdenizcayabhedadarzanAt, tIkSNabuddhInAM yoginAM rUpadarzanamAtreNa tadanyAsambhavikSaNikatvAdinizcayasiddheH, na, vAGmAtratvAt, tIkSNabuddhInAmityatra buddhestaikSNyAyogAt, (276 ) sarvathaikasvabhAvavastuvAdinastatprabhavatvena sarvabuddhInAmeva tatparicchedakatvAvizeSAt, tadanyUnAdhikabodhabhAve'pi ca tIkSNaikA nAparA tathetyanibandhano ................. vyAkhyA ........... bhavati / kuta ityAha-kAraNAntarApekSitvAt nizcayasya / etadevAha-buddhipATavAdenizcayabhedadarzanAt / etadbhAvanAyAha-tIkSNabuddhInAM yoginAM, sUkSmabuddhInAmityarthaH, rUpadarzanamAtreNa tadanyAsambhavikSaNikatvAdinizcayasiddheH-pRthagjanAsambhavikSaNikatvAdinizcayasiddheH / 'Adi'zabdAt paramparAkAraNatvAdinizcayagrahaH / etadAzaGkyAha-na, vAGmAtratvAt / etadevAha-tIkSNabuddhInAmityatra-adhikAre buddhestaikSNyAyogAt / ayogazca sarvathaikasvabhAvavastuvAdino vAdinaH tatprabhavatvena-ekasvabhAvavastuprabhavatvena hetunA sarvabuddhInAmeva tatparicchedakatvAvizeSAt-vastuparicchedakatvAvizeSAt / vastu ceha bAhyAbhyantararUpaM parigRhyate / ....... manetirazmi ... prazna : 59 // // 29 // ? uttara : kAraNa ke nizcaya te buddhipaTutAdi bIjA kAraNonI apekSA rAkhe che ane eTale ja buddhipaTutAdinAM kAraNe judA judA pramAtAne judo judo nizcaya dekhAya che. te A pramANe - je tINabuddhivALA=sUkSmabuddhivALA yogI che, teone to padArthanuM mAtra rUpa jovAthI ja - ApaNA mATe agamya ane jANavA mATe asaMbhavita paNa - padArthagata kSaNikatA - paraMparakAraNatA Adino nizcaya thAya che. (arthAt 'bhA pahA 19 - sAnu 52527 // 29 // nirNshstkss| 52mA cha' - mevo nizcaya thAya che...) paNa, AvI paTutA badhAmAM na hoya, eTale badhAne tevo nizcaya na paNa thAya... paNa avikalpa dvArA to, 624 prabhAtAne vastuno saMpU[5o bodha 4 thAya che... syAdvAdIH A vAta paNa mAtra bolavA pUratI hovAthI ayukta che, kAraNa ke tame je kaho cho 3 - " tIddhivANA prabhAvAne to..." te 4 vAta siddha nathI, 125 / 3 tmaa2| mate to muddhinI tItA 4 aghaTita cha... (276) prazna : 46 rIta ? uttara : 125 4, mauddhamate (1) yetanAmAbhyaMtaravastu, ane. (2) 4Avastu - te badhI ja vastuo sarvathA ekasvabhAvI svIkRta che, eTale te ekasvabhAvI vastuthI thayela dareka buddhio samAnapaNe ja vastune grahaNa karaze. (kAraNa ke vastumAM aneka dharmo to che nahIM, ke jethI amuka buddhi 1. 'tannyUnAdhika0' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayial2:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 632 bhedaH / tannyUnAdhikatve ca na sarvaiH sarvAtmanA tadgraha iti yatkiJcidetat // (277) tattakAsanADIsApi tannizayameTa' thayuma, tanamavAnAmavishisstttvaat, sarvathA niraMzavastvAlambanatvAt / evaM cAnekaguNasambhave'pi kvacit puruSe tadanyUnAdhikabodhabhAve'pi ca-vastvanyUnAdhikabodhabhAve'pi ca sarvabuddhInAm, tIkSNaikA nAparA tathA-tIkSNA, iti anibandhano bhedo buddhInAm / tanyUnAdhikatve ca-vastunyUnAdhikabodhabhAve cAbhyupagamyamAne sati na sarvaiH-pRthagjanaiH pramAtRbhiH sarvAtmanA-kRtsnadharmAditayA tadgrahaH-vastugrahaH, kintu yogibhiH, iti-evaM yatkiJcidetat-anantaroditamiti // tattakAsanADAsAt teSAM-putrA-DadhyApyA-DaDaturI-thinAM nana-DaMApa-vaidya-vAtRvaasnaabhyaasaat tannizcayabhedaH-janakAdinizcayabheda ityapyayuktam / kuta ityAha-tadanubhavAnAMprastutaputrAdyanubhavAnAm aviziSTatvAt-tulyatvAdetaccaivam / sarvathA niraMzavastvAlambanatvAt-puruSasyaikasvabhAvatayA niraMzatvena / evaM cetyAdi / evaM ca anekaguNasambhave'pi anekAMtarazmi .... vadhAre arthanuM grahaNa karatI hovAthI vizada ane amuka buddhi ochA dharmonuM grahaNa karatI hovAthI avizada... evuM ghaTI zake...) Ama, badhI ja buddhio dvArA, jyAre jUnAdhikatA vinA samAnapaNe vastunuM grahaNa thatuM hoya, tyAre "amuka buddhi tIkSNa ane amuka buddhi atIkSNa - evo bheda pADavo niSkAraNa che... ane jo nyUnAdhika bodha mAno to badhA badhI vastunuM saMpUrNa grahaNa kare che e vAta khoTI Tharaze... - tethI bauddhanuM uparokta kathana (=dareka pramAtAne nirvikalpa dvArA to saMpUrNapaNe ja vastunuM grahaNa thavuM... paNa tIkSNa buddhivALAne... vigere badhuM kathana) asAra ja sAbita thAya che... (277) bauddhaH nirvikalpa dvArA to janakAdi niraMza svalakSaNanuM saMpUrNapaNe ja grahaNa thAya che, paNa (1) putrane janakanI vAsanA, (2) adhyetAne adhyApakanI vAsanA, (3) dardIne vaidyanI vAsanA, (4) bhikSune dAtAnI vAsanA... ema judI judI vyaktine judI judI vAsanAno abhyAsa hovAthI, niraMza paNa janakAdino, janaka-adhyApakAdi judA-judA rUpe nizcaya thAya che... (Azaya e ke, vastu to niraMza ekarUpa ja che, paNa dareka pramAtAomAM judI judI vAsanAo che ane tenA abhyAsa pramANe teone niraMza paNa vastuno judo judo adhyavasAya-nizcaya thAya che.) - svAdAdI : A vAta paNa yogya nathI, kAraNa ke puruSa to ekasvabhAvI hoI niraMza che, AvI sarvathA niraMza vastune ja viSaya karatAM hovAthI, (1) putrAnubhava, (2) adhyetAnubhava Adi tamAma anubhavo aviziSTa (tulya) che, to te tulya anubhavo dvArA bhinna-bhinna nizcaya zI rIte thAya ? For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( tRtIyaH -- yathA'bhyAsaM guNanizcaya iti yAcitakamaNDanametat, puruSasyaikasvabhAvatAbhyupargamadaurgatyenAnekaguNasambhavavibhUtivaikalyAt / (278) tadekasvabhAvatAyAM ca na bhinnasvabhAvAstadanubhavAH, iti kathaM dAtRtvavaidyatvAdinizcayabhedaH ? tadanubhavanibandhanatvAnnizcayAnAm, tadvibhinnasvabhAvatAyAM ca kathaM vastuna ekasvabhAvataiveti cintyam // vyAkhyA : kvacit puruSe janakatvAdyapekSayA yathA'bhyAsaM yasya yasminnabhyAso yathA'bhyAsaM guNanizcayaHjanakatvAdinizcaya iti yAcitakamaNDanametat / kuta ityAha- puruSasyaikasvabhAvatA'bhyupagamadaurgatyena-dAridryeNa anekaguNasambhavavibhUtivaikalyAditi prakaTam / tadekasvabhAvatAyAM ca-puruSasyaikasvabhAvatAyAM ca satyAM na bhinnasvabhAvAstadanubhavAH- pazcAnupUrvyA'rthyA-''turA'dhyApya - sutAnubhavA iti evaM kathaM dAtRtva- vaidyatvAdinizcayabhedaH ? kathaM ca na syAdityAhatadanubhavanibandhanatvAt-ekasvabhAvapuruSAnubhavanibandhanatvAt nizcayAnAM tadvibhinnasvabhAva 633 ....... aneaMtarazmi prazna H paNa upara kahyA mujaba, samAna anubhavathI paNa, abhyAsa pramANe janakatva Adi guNano nizcaya mAnI laIe to ? 1 uttara : are ! khA to yathitamaMDana ( =bhAgIne sAvelI zolA) che. bhebha garIja mANasa, lagnAdi prasaMgomAM bIjA pAsethI ghareNAMdi lAvIne suzobhita thAya che, tema tame puruSane ekasvabhAvI mAnI, temAM janakatvAdi aneka guNonI vikalatA kahI tene nirdhana batAvyo... (arthAt tevI guNavibhUtinA abhAve daridra batAvyo) ane pachI tame te ja puruSane, janakatvAdi nizcayaprasaMge, putrAdinA abhyAsa pramANe janakatvAdi guNothI zaNagAryo... A to yacitakamaMDana 4 hevAya ne ! tethI abhyAsa pramANe janakatvAdino nizcaya mAnI zakAya nahIM... (278) ane puruSavyakti jo ekAMta ekasvabhAvI hoya, to tenA dvArA bhinna-bhinnasvabhAvavaannaa (1) putrAnubhava, (2) adhyetAnubhava, (3) AturAnubhava, (4) bhikSuanubhava... vigere pe| na ja thAya, eTale tenA dvArA tulyasvabhAvavALA ja - putrAnubhavAdi utpanna thaze... ane nizcaya, to anubhavanAM kAraNe thato hovAthI, jo putrAnubhava Adi tulya hoya, to teothI janakatvaadhyApakatva-vaidyatva-dAtRtva Adi judA-judA rUpe nizcaya paNa zI rIte ghaTe ? sAra H jo janakatvAdi vibhinna nizcaya siddha karavA, anubhavabheda mAno ane anubhavabheda 'kutsitaM yAcitaM yAcitakaM tacca maNDanaM ca kaTakakuNDalAdi AbharaNavizeSe yAcitakamaNDanam / dvividhaM hyalaGkAraphalam - nirvAhe sati parizuddhAbhimAnikasukhajanikA svazarIrazobhA kathaJcinnirvAhAbhAve ca tenaiva nirvAhaH / na ca yAcitakamaNDane etad dvitayamapyasti, parakIyatvAt tasya / tato yAcitakamaNDanamiva yAcitakamaNDanam / ' (dharmabindu TIkA ) 1. 'game daurgatye0' iti ka- pATha: / For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *.................... adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 634 (279 ) svopAdAnabhedAdanubhavabhedaH, na vastubhedAditi cet, na, sarvathA ekasvabhAvatve vastuno'nekAnubhavasahakAritvAnupapatteH, anyataravijJAnajanmasahakAryekasvabhAvatvenAsya tadaparavijJAnajanmasahakAryekasvabhAvatvavirodhAt / (280) anekavijJAnajanmasahakAryekasvabhAvametaditi cet, na, itthambhUtasyaikatvAyogAt, sarvathai .......... vyAkhyA ............. tAyAM ca-prakrAntapuruSavibhinnasvabhAvatAyAM ca kathaM vastuna ekasvabhAvataiveti cintyam / naivetyarthaH / / ____ parAbhiprAyamAha-svopAdAnabhedAt kAraNAt anubhavabheda iha prakrame putrAdyanubhavabhedo janakAdinizcayAnubhavanibandhanaH, na vastubhedAditi cet, vastunaH puruSasyAnekAnubhavasahakAryekasvabhAvatvAditi / etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevaM sarvathaikasvabhAvatve vastunaHpuruSAdeH / kimityAha-anekAnubhavasahakAritvAnupapatteH / anupapattizca-anyataravijJAnajanmasahakAryekasvabhAvatvena hetunA asya-vastunaH tadaparavijJAnajanmasahakAryekasvabhAvatvavirodhAt / aneketyAdi / anekAni ca tAni putrAdyapekSayA vijJAnAni ca teSAM janma tasmin ... manetirazmi ...... siddha karavA, puruSavastunA vibhinna svabhAvo mAno, to te puruSavastumAM ekAMta ekasvabhAvatA zI rIta ghaTe ? - 4 ghaTe... abha viyA2j... ekAMta ekasvabhAvatAmAM chuTakAro asaMbhavita : . (278) bauddha : potAnA pAhAnamethI anubhavame thAya cha, vastumethI nahI... Azaya e ke, putra-vidyArthI vigerenI upAdAna jJAnakSaNo judI judI che, tethI temanA anubhavamAM bheda paDe cha, vstun| 129 nahI. vastu to mAtra sArI 5129cha... Ama, upAdAna juduM juduM hovAthI ja, putrAdine bhinna-bhinna anubhava thAya che, bAkI vastunI vibhinnasvabhAvatAne laIne vibhinna anubhava thAya evuM nathI. vastuno svabhAva to mAtra putrAdine thanArA aneka anubhavone sahakAra karavArUpa ekAMta ekasvabhAvano che... - syAdvAdIH A vAta paNa khoTI che, kAraNa ke puruSAdi vastu jo ekAMta ekasvabhAvI hoya, to te aneka vibhinna anubhavomAM sahakArI paNa na ja bane. puruSAdi vastu "putrAdi koI eka vyaktinAM jJAnotpattimAM sahakAra karavArUpa" - ekasvabhAvavALI ja hovAthI to adhyetAdine thanArA jJAnanI utpattimAM sahakAra karavAno svabhAva saMgata thaze nahI... (280) jauddha : 59 puruSavastumA 'putra 624ne thanA2 zAnotpattimA sA2 421 // 35' - X.......... ................. 1. 'sahakArisvabhAva0' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &......... 635 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH kasmAdanekajanmavyAhateH ekAntaikasyAnekatrAnupayogAt, tadanyataravat taditarasyApi nimittAbhedena tattvApatteH, anyathA kAryenaikatropayogAyogAditi / ( 281) na ca ................* vyAkhyA .... sahakAryekasvabhAvo yasya tat tathA, etat-adhikRtapuruSavastu / iti cet, etadAzaGkyAhana, itthambhUtasya, anekajanmasahakAriNa ityarthaH, ekatvAyogAt / kathamayoga ityAhasarvathaikasmAt sahakAritayA'pi anekajanmavyAhateH / vyAhatizca ekAntaikasya vastunaH svabhAvasya vA anekatrAnupayogAt / anupayogazca tadanyataravat-tatsahakArisvabhAvaputrAdivijJAnavadityarthaH, taditarasyApi-adhyApyAdivijJAnasyApi nimittAbhedena-putrauMdijJAnasahakAritvena hetunA tattvApatte:-tatsaMhakArisvabhAvaputrAdivijJAnatvApatteH / itthaM caitadaGgI ........... manetirazmi ...... ekasvabhAva mAnI laIe to? (pachI to adhyetAdinI jJAnotpattimAM sahakAritA siddha thaze ne ?) syAdvAdI: paNa je vastu anekanI utpattimAM sahakArI bane, te vastumAM ekAMta ekasvabhAva hovo aghaTita che, kAraNa ke sarvathA ekasvabhAvI vastunA sahakArathI aneka vijJAnonI utpatti na thaI za... prazna : 59 // 7 // 25 // ? uttaraH kAraNa e ja ke, ekAMta ekasvabhAvI vastuno putravijJAna-adhyetAvijJAna Adi aneka 4) 75yoga (=vyApA2) Dovo asaMbhAvita cha... ko teno madhe 75yo mAno, to adhikRta puruSa, je svabhAve putrajJAnano sahakArI bane, te ja svabhAve adhyetAdijJAnano sahakArI mAnavo paDe ! ane e rIte to baMnenuM nimitta eka thaI jatAM - puruSarUpa sahakArI kAraNa eka banatAM - adhyetAni 59 putrazAna35 janaze... Azaya e ke, janaka je svabhAve putrajJAnamAM sahakArI bane, te ja svabhAve adhyetAjJAnamAM sahakArI bane, ema baMnenI utpatti sahakArInA eka ja svabhAvathI thaI hovAthI, baMne jJAna eka ............. .. vivaraNam .......... 122. anekajanmasahakAriNa iti / anekeSAM janmani sahakArIti vigrahaH / / 123. putrAdijJAnasahakAritveneti / putrAdijJAnasya sahakArI putrAdijJAnasahakArI adhikRtapuruSalakSaNa: padArthaH, sa eva sahakArI yasyAdhyApyAdijJAnasya tat tathA tasya bhAva:-tattvaM tena / / 124. tatsahakArisvabhAvaputrAdivijJAnatvApatteriti / saH-vivakSitapuruSalakSaNa: sahakArI yasyAsau tatsahakArI sa svabhAva:-svarUpaM yasya tat tathA tacca tatputrAdivijJAnaM ca tasya bhAva:-tattvaM tasyApti:prAptistasyAH / ayamatrAzaya:-yenaiva svabhAvena janaka: putrajJAne sahakAribhAvaM samAsAditavAn tenaivAdhyApya 1. 'tropayogAt, tena ca' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 636 nAstyeva tatrAdhikRtazaktiH, AyatyAM phalabhAvAt, vyavahitAnAmapi hetoH phalAnAmu ja vyarahyA .... kartavyam, anyathA-anyatrApyadhyApyAdivijJAnasahakAritvAbhyupagame kAryenaikatra-putrAdivijJAne upayogAyogAditi bhAvanIyametat / na cetyAdi / na ca nAstyeva tatra-dAna-hiMsAdiviraticetanAyAM adhikRtazaktiH-abhyudayAdisAdhanazaktiH / kiM tarhi ? astyeva / kuta ityAhaAyatyAm-AgAmini kAle phalabhAvAt-abhyudayAdiphalabhAvAt / etatsamarthanAyAha - anekAMtarazmi . mAnavA paDe... paNa tevuM to che nahIM... eTale, puruSavastune koI eka ja jJAnotpattimAM sahakArI mAnavo joIe ane tethI tenA dvArA bIjA jJAnanI asaMgati ja thaze... praznaH (anyathA=) to te eka ja vastune, putra sivAya bIjA adhyetAdinAM jJAnamAM paNa hetu mAnI laIe to? uttara to to te vastuno saMpUrNa upayoga mAtra putrajJAna vize ja nahIM rahe, kAraNa ke te anekano sahakArI hovAthI, teno upayoga aneka vize thaI jaze... (tethI strInI anekasvabhAvatA thaze...) eTale puruSavastune jo anekajJAnamAM sahakArI mAno, to tene anekasvabhAvI paNa mAnavI ja prastutasAra H tethI "tathAvidha cetanA ke puruSa vastu avikalpa dvArA saMpUrNapaNe ja gRhIta thAya che, paNa upAdAnabhedathI nizcayabheda thAya che." e vAta paNa asaMgata sAbita thAya che... eTale cetanAno abhyadayAdisAdhanarUpe nizcaya na thavAthI mAnavuM ja rahyuM ke, avikalpa dvArA svasaMvidita paNa cetanAno saMpUrNapaNe bodha thato naMthI... abhyadayasAdhakazaktinuM nibaMdha astitva (281) dAna-hiMsAdiviraticetanAmAM "abhyadayasAdhanazakti nathI ja" evuM paNa na kahI zakAya, kAraNa ke zaktinuM bhAvamAM to abhyadayAdi phaLa thAya che ja... praznaH kALAMtare utpanna thAya tene kArya ja na kahevAya... uttaraH nA, kAraNa ke hetu vaDe kSaNaparaMparA dvArA vyavahita paNa phaLanI utpatti dekhAya ja che. vijJAne'pi, ato dvayorapi jJAnayorekatvApattiranivAritaprasarA, ekasvabhAvAt sahakAriNa utpatteriti / / A kathana bauddha mATe bhayAvaha che, kAraNa ke asaMpUrNa bodhano matalaba e ja ke, amukadharmarUpe vastuno bodha ane amukadharmarUpe nahIM - ane AvuM hoya, to vastu anekadharmaka ja siddha thAya... , 2. '3Friva' rUti sva-ca-pATa: I For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 637 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH tpattidarzanAt, mUSikA'larkaviSavikAravat // __ (282) Aha-mUSikAviSAdau AyatyAM tatphaladarzanAd yuktaM tacchaktyanumAnam, dAna-hiMsAdiviraticetanAyAM tu iSTasvargAdiphalasyAtyantamanupalambhAdayuktamiti / na, anupalambhe'pi sambhavAt, iSTaphalabhAve'pi virodhAbhAvAt / kimanena ? ( 283) * vyAkhyA ...... vyavahitAnAmapi phalAnAM kSaNaprabandhena hetoH sakAzAd utpattidarzanAt, mUSikA'larkaviSavikAravat, mUSikA'larkaviSaM hyAyatyAM vikAraM darzayati iti laukikametat // Aha para:-mUSikAviSAdau AyatyAM-prAvRDAdau tatphaladarzanAt-mUSikAviSAdiphaladarzanAd yuktaM tacchaktyanumAnaM-mUSikA'larkaviSazaktyanumAnam, dAna-hiMsAdiviraticetanAyAM tu prastutAyAM iSTasvargAdiphalasya atyantamanupalambhAt kAraNAt ayuktamiti / etadAzaGkyAha-na, anupalambhe'pi sati sambhavAt iSTaphalasya / sambhavazca iSTaphalabhAvesvargAdibhAve virodhAbhAvAt / kimanena-virodhAbhAvena ? sAdhakamatra-svargAdau pramANaM nAsti / - anekAMtarazmi mA vAma 62-rAno viSavi2 so prasiddha che... jema UMdara ane alakanuM (=haDakAyelA kUtarAnuM) viSa, zarIramAM vyApI gayA pachI, amuka kALa bAda bhaviSyamAM potAno vikAra batAve che, tema zakti aMge paNa samajavuM, arthAt te paNa bhaviSyamAM potAnuM phaLa batAve che. (282) bauddhaH tame UMdara-alakadinuM je udAharaNa Apo cho, tenAM viSanuM phaLa to bhaviSayamAM (=12sAhaqu) spaSTa5o hepAya che... bheTale. me 31 dvArA, temanA viSama vi2zastianumAna thaj saMgata cha... (anumAnaprayoga - 'mUSikA'larkaviSaM vikArazaktimat, tatphaladarzanAt) paNa dAna-hiMsAdiviraticetanAnuM je svargAdi iSTaphaLa che, te to jarAya dekhAtuM nathI, to temAM phaLajananazaktinuM zI rIte anumAna karAya ? syAdvAdIH tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke te svargAdi phaLano - ApaNane bhale sAkSAtkAra na thAya, to 59tenuM astitva to cha 4... prazna : paNa sAkSAtkAra vinA tenuM astitva zI rIte kahevAya ? uttara : humI mA5, svAhi DopAmA oviro5 nathI... (o viro5 hoya, to tene bhAnavAmalA sAve, 59 // tevU nathI...) .................. vivaraNam ......... .... 125. mUSikA'larkaviSavikAravaditi / atra mUSikA pratItA / alarkastu rogAghrAta: zvA / / .......... 1. 'AyatyAmanu0' iti gh-paatthH| 2. pUrvamudrite 'ghrAtazca' ityazuddhapAThaH, atra tu N-pratAnusAreNa shuddhpaatthsthaapnaa| For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA-vivaraNa- vivecanasamanvitA sAdhakamatra pramANaM nAstIti cet, bAdhake'pi samAnaH prasaGgaH / ata eva saMzayo'stviti cet, na, bhavatpakSe tadayogAt / kathamayoga iti cet, tatkAMrtsyagrahaNato yAthAtmyanizcayApatteH / ( 284 ) AvaraNadoSAdanizcaya iti cet, kiM tatastasyAH kSuNNamiti vAcyam / aspaSTagrAhyateti cet, na, yogino'pi tathAgrahaNApatteH / na tasyAvaraNamiti 1 638 *vyAjJA iti cet, etadAzaGkyAha - bAdhake'pi samAnaH prasaGgaH, tadapi nAstyevetyarthaH / ata eva kAraNAt saMzayo'stu / iti cet, etadAzaGkyAha- na, bhavatpakSe - bhavadabhyupagame tdyogaatsaMzayAyot| thamayoga: ? kRti zvet, tavAzayAha-tAtattvadmahAta:-vAnahiNsaadivirticetnaakaartsygrhnnen yAthAtmyanizcayApatteH / AvaraNadoSAdanizcaya iti cet, tavAzAha-ndri-tata:-Avarat tasyA:-vAna-1 - hiMsAdiviraticetanAyAH kSuNNamiti Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tRtIya cet, kiM tena ? anyata eva grAhyabhedasiddheH / ayogina eva saH, na yogina iti cet, na, tadekasvabhAvatvavirodhAt / grAhakabhedAdavirodha iti cet, na, ekasvabhAvAyAH tadbhede'pi grahaNabhedAsiddheH / (285) na hi nIlasaMvedanamanyathA svanIlatvamadhigacchati, che tyArathI ... vAcyam / aspaSTagrAhyateti cet, na, yogino'pi tathA-aspaSTagrAhyatayA grahaNApatteH / na tasya-yoginaH AvaraNam / iti cet, etadAzaGkyAha-kiM tena-AvaraNena ? anyata evaanyasambandhina AvaraNAt grAhyabhedasiddheH tatastasyAspaSTagrAhyatopagamAt / ayogina eva saHgrAhyabhedaH, na yoginaH / iti cet, etadadhikRtyAha-na, tadekasvabhAvatvavirodhAt-na tasyAHdAna-hiMsAdiviraticetanAyA ekasvabhAvatvavirodhAt / grAhakabhedAt kAraNAt avirodhaH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, ekasvabhAvAyA:-dAna-hiMsAdiviraticetanAyAH tadbhede'pigrAhakabhede'pi grahaNabhedAsiddheH / etadeva nidarzanAntareNa bhAvayannAha-na hItyAdi / na hi - anekAMtarazmi .... "aspaSTagrAhyatA" UbhI thAya che... (arthAt te evI rIte grAhya =jJAnano viSaya) bane che, ke jethI teno spaSTabodha thato nathI...) syAdvAdIH jo amuka jIvanA AvaraNane kAraNe, te cetanAmAM aspaSTagrAhyatA thatI hoya, to to te cetanAne grahaNa karanAra, yogIne paNa teno aspaSTa bodha thaze. (arthAt yogIne paNa cetanAno nizcaya nahIM thAya..) bauddha : paNa yogIne to koI ja AvaraNa nathI, to tene teno nizcaya thavAmAM zuM vAMdho? syAdvAdIH yogIne AvaraNa na hoya to zuM thayuM? bIjA ayogI jIvone to AvaraNa che ja ne ! ane te AvaraNane kAraNe ja to tAdaza cetanAmAM tame aspaSTagrAhyatA mAno cho.. bauddha : ayogIne AvaraNa hovAthI, mAtra ayogI mATe ja te padArtha aspaSTagrAhyarUpa banaze, yogI mATe nahIM... eTale yogIne to te padArtha spaSTagrAhyarUpa ja thaze... syAdvAdIH are ! to to ekAMta ekasvabhAvano virodha thaze, kAraNa ke uparokta kathana pramANe to tame, tAdezacetanAmAM aneka svabhAva kalpI lIdhA - (1) yogIne AzrayIne spaSTagrAhyatvasvabhAva, ane (2) ayogIne AzrayIne aspaSTagrAhyatvasvabhAva... bauddha : paNa eka ja vastunuM judA judA grAhakane AzrayIne judI judI rIte grahaNa thAya, to temAM virodha zAno? syAdvAdIH paNa ekAMta ekasvabhAvI dAnAdicetanAnuM to, judA judA grAhakane AzrayIne paNa, judI judI rIte grahaNa siddha nathI... (285) evuM banatuM nathI ke nIlAnubhava, svaviSayabhUta nIlatvane judI rIte (=anIlatvarUpe) For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 640 -> anyathA ca tad yogIti, anekasvabhavatApatteH / ata ekasvabhAvasya vastunaH sarveSAM tulyaM grahaNamagrahaNaM ceti sanyAyaraNastambhaH // ( 286 ) na = taMtra pAmvaryeLa tattaoAryasAdhanAiinazcaya:, tathA'pratIte:, asti ca tatkArtsyagrahIturyoginaH, itarathA yogya yoginostatra vizeSAbhAvaprasaGgAt, tathA ca *bAbA.... nIlasaMvedanamanyathA svanIlatvamadhigacchati anIlatvAditvena, anyathA ca tat - nIlatvaM yogIti / kuto na hItyAha- anekasvabhAvatApatteH / sarvopasaMhAramAha- ata ekasvabhAvasya vastunaH-puruSadAnAdicetanAdeH sarveSAM putrAdInAM tulyaM grahaNamagrahaNaM ceti sanyAyaraNastambhaH // na cetyAdi / na ca tatra - ekasvabhAve vastuni pAramparyeNa - prabandhavRttyA tattatkAryasAdhanazaktinizcayaH-tattatkAryamuttarottarakSaNarUpam, tasya sAdhanazaktayaH pAramparyeNa tattatkAryasAdhanazaktayaH, tAsu nizcayo naiva / kuta ityAha- tathA'pratIteH / asti ca tatra pAramparyeNa tattatkAryasAdhanazaktinizcayaH / kasyetyAha- tatkArtsyagrahItuH tasya - ekasvabhAvatvAbhimatasya * anekAMtarazmi grahaNa kare ane yogI tene judI rIte (-nIlatvarUpe) grahaNa kare... jo kare to nIlatva anekasvabhAvI thaI jAya... eTale baMnene samAna rIte ja thAya ane tethI grAhakanA bhedathI grahaNano bheda thato nathI... niSkarSa : tethI puruSa ke dAnAdicetanArUpa vastune jo ekasvabhAvI mAno, to putra-adhyetA/ yogI-ayogI Adi tamAma pramAtAone te vastunuM grahaNa ane agrahaNa tulya thaze, evo sanyAyano raNastaMbha che, arthAt nyAya pramANe e vAta raNastaMbhanI jema sthira thAya che. eTale - te (puruSa) vastu jo putrane janakarUpe lAge, to adhyetAne paNa janakarUpe ja lAgaze athavA to adhyetAnI jema putrane paNa janakarUpe nahIM lAge... - te (cetanA) vastuno jo ayogIne aspaSTa bodha thAya, to yogIne paNa aspaSTa bodha thaze athavA to yogInI jema ayogIne paNa spaSTa bodha thaze... A badhA vastune ekAMta ekasvabhAvI mAnavAmAM doSo che, eTale vastune anekasvabhAvI ja mAnavI rahI... (286) bIjI vAta, ekasvabhAvI vastu paraMparAe uttarottarakSaNarUpa kArya kare che, eTale te vastumAM uttarottarakSaNarUpa kArya sAdhavAnI zakti rahela che, paNa ApaNane teono nizcaya thato nathI, kAraNa ke tevI (=zaktino nizcaya thavAnI) pratIti ja thatI nathI... paNa ekasvabhAvI tarIke abhipreta puruSa-dAnAdicetanArUpa vastune, je yogI saMpUrNapaNe grahaNa 2. 'bhAvApanne:' rUti -pATa: / 2. 'tArya0' kRti dda-pAna: 1 For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 641 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH dRSTeSTavirodhaH / iti na hyarthasannidhirityevAyoginAM sarvAkArameva tadavagama iti kRtaM prasaGgena / (287) tathA von "vastuno'nekarUpasya nendriyAt sarvathA gatiH / citrAvaraNayogena pramAtuH kintu dezataH // 1 // . vyArA . vastunaH puruSadAna-hiMsAdiviraticetanAdeH kAtyaM-sampUrNatvaM tasya grahItA-paricchettA tasya tatkAtya'grahIturyoginaH, tathA'nAgatavyAkaraNaprAmANyAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-itarathA yogya'yoginostaMtra-vastuni vizeSAbhAvaprasaGgAt 'parijJAnaM prati' iti sAmarthya tathA ca dRSTeSTavirodhaH / iti-evaM na hyarthasannidhirityevAyoginAM sarvAkArameva tadavagamaH-vastvavagama iti kRtaM prasaGgeneti mahAnigamanam / tathA coktamityAdinA jJApakamAha-vastunaH-dadhyAderanekarUpasya saidravyAdidharmApekSayA nendriyAt-cakSurAdeH sarvathA gatiH-sarvadharmAtmatvena paka anekAMtarazmi ... kare che, te yogIne to, padArthamAM rahela uttarottarakSaNarUpa kAryasAdhaka zaktino paNa avazya nizcaya thAya che... prazna : paNa yogIne tevo zaktinizcaya thAya che, evuM zI rIte jaNAya ? uttara : juo, "bhaviSyamAM AvuM AvuM thaze" - evuM te te kAryasaMbaMdhI kathana, te kAryasAdhaka zaktinA nizcaya vinA asaMbhavita che. eTale te bhaviSyaviSayaka kathanathI siddha thAya che ke yogIone vastugata kAryasAdhaka zaktino avazya nizcaya thAya che... A rIte puruSAdi vastu vize (1) ayogIne kAryasAdhakazaktino anizcaya, ane (2) yogIne kAryasAdhakazaktino nizcaya - AvuM mAnavuM ja rahyuM, nahIMtara vastu vize yogI-ayogIjJAnamAM koI phera ja nahIM rahe. prazna : to baMnenuM jJAna eka sarakhuM mAnIe to? uttaraH to daSTa-ISTano virodha thaze, kAraNa ke baMnenuM jJAna bhinnarUpe ja dekhAya che ane bhinnarUpe ja badhAne iSTa che... eTale ekasvabhAvI vastu vize paNa, alaga-alaga pramAtAne alaga-alaga rIte jJAna thAya, evuM to tamAre paNa mAnavuM ja rahyuM... mahAniSkarSa : tethI padArthanuM saMnidhAna hovA mAtrathI ayogIne saMpUrNapaNe ke ekIsAthe bodha thAya evuM nathI, eTale anekadharmaka vastuvAdImate asaMpUrNajJAna ke kramikajJAnanI asaMgati nathI.. (287) have uparokta saMpUrNa vAtane jaNAvanAra zloko kahe che - (1) sadgadravyAdinI apekSAe anekadharmAtmaka dahIM vigere vastuno, cakSu Adi indriyo dvArA saMpUrNapaNe (=sarvadharmAtmakarUpe) bodha nathI thato, puruSAdi pramAtAne paNa vicitra AvaraNane kAraNe, 2 anukun ! 2. "tavaiva vastuna' ti -paTi: I rU. 'dravyatvadri' rUti ya-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 642 evaM ca viprakRSTasya sannikRSTasya caikadA / uSTrAdau buddhibhedenAnekarUpatvasaMsthitiH // 2 // apradhAnIkRtauSTyAdivizeSa pratipadyate / viprakRSTaH pumAn sattvaM vastrAdau raktatAdivat // 3 // sannikRSTo'pi cauSTyAdi tUrNaM sattvopasarjanam / raktAdAviva vastrAdi viziSTaM tIvravIryataH // 4 // ...* vyAkhyA ... paricchittiH / kuta ityAha-citrAvaraNayogena hetunA pramAtuH-puruSasya, kintu dezataHdezenendriyAd gatiH / 1 / evaM cetyAdi / evaM ca sati viprakRSTasya-dUrasthasya pramAtuH sannikRSTasya ca-Asannasya ca ekadA-ekasmin kAle uSTrAdau viSaye 'Adi'zabdAd dadhiparigrahaH, buddhibhedena sadauSTyAdirUpeNa hetunA; kimityAha-anekarUpatvasaMsthitiH sadauSTyAdidharmApekSayA / 2 / evamanekarUpe vastuni kimityAha__ "apradhAnIkRtauMSTyAdivizeSa pratipadyate / viprakRSTaH pumAn sattvaM vastrAdau raktatAdivada // " iti nigadasiddhameva / 3 / sannikRSTo'pi cauSTyAdi tUrNaM-zIghraM sattvopasarjanaM raktAdAviva vastrAdi viziSTaM paTAdivat tIvravIryataH pratipadyata iti / 4 / apradhAnaM ca yat proktamuSTratvA .......... manetirazmi *.... chandriya dvaa2|| dRzathI. (adhyabha35) 4 po5 thAya che... ___. . (2) mA DopAthI, meM. 04 Ne. -6 mAha me 4 vastuno (3) 92 238 pramAtAne sarUpe bodha thAya, ane (kha) najIka rahela pramAtAne UMTAdirUpe bodha thAya - Ama, judA-judArUpe bodha thato hovAthI, sattva-uSTravAdi aneka dharmonI apekSAe, vastunI paNa anekarUpatA ja siddha thAya... judA judA pramAtAne judo judo bodha zI rIte thAya? te jaNAve che - (3) ma 2 2Dela. vyakti sAme 'zuM vastu cha' - te rAto nathI, 59 te vastumA 2Dela. sAsaraMgane jANe che, tema dUra rahela pramAtA, jemAM utAdi vizeSo gauNa-apradhAnarUpa thayela che, tevA sattvane ja mukhyarUpe jANe che. (4) jema najIka rahelo pramAtA, tIvravIryane kAraNe raMganI jema te vastrAdine paNa viziSTarUpe jANI le che, tema saMnikRSTa pramAtA, vastunA sattvadharmane gauNa karI temAM rahela umratAdi vizeSone zAdha se che... - 1-4 anuSTup / For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 643 anekAntajayapatAkA (tRtIyaH (288) apradhAnaM ca yat proktamuSTratvAdyatra tat tathA / pratipattAramAzritya naM tu tattvavyapekSayA // 5 // anyonyavyAptirUpeNa dvayostadbhAvasiddhitaH / amukhyaguNabhAvena tattvatastUbhayAtmakam // 6 // ekAntaikye tu bhAvAnAM kAryAbhedAdanizcitiH / naikasmAduttaro bhAvo jJAnaM ceti sunItitaH // 7 // ....... vyAkhyA .... dyatra-adhikAre tat tathA pratipattAramAzritya uktalakSaNam, na tu tattvavyapekSayA / 5 / kimityata Aha-anyonyavyAptirUpeNa hetunA dvayoH-sadauSTyAdyoH tadbhAvasiddhitaH-saduSTrabhAvasiddheH, anyathA'yogAdityuktaprAyam / tatazca amukhyaguNabhAvena tattvataH tu ubhayAtmakaM tat / 6 / parapakSe doSamAha-ekAntaikye tu-ekAntaikasvabhAvatve punarbhAvAnAM-dadhyAdInAM kAryAbhedAt kAraNAdanizcitiH / etadevAha-naikasmAt-ekasvabhAvAduttaro bhAvo jJAnaM ceti sunItitaH 7 / ...manetirazmi * (288) (5) prastutawi 652, uSTratvA vizeSano sattva35 sAmAnyano sapradhAna35= gauNarUpe ullekha karyo, te pramAtAne AzrayIne jANavuM, arthAt judA judA pramAtAne AzrayIne tenI gauNa-pradhAnatA samajavI, pAramArthika tattvanI apekSAe nahIM.. gau-pradhAnamA tatpanI apekSAbha nahIM ? - te 49||ch - (6) sattva ane utpAdi baMne paraspara vyAptirUpe (=bhedabhedarUpa niyata saMbaMdhathI) rahelA cha - sAdhU mAno, to 4 te saha-uSTra635 56ArthanA siddhi thaze, anyathA nahI.. tethI 626 vastu, gauNa-pradhAnabhAva vinA sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka ja mAnavI rahI... paradarzanakAronA mate doSa batAve che - (7) dahIM-UMTAdi padArthone jo ekAMta ekasvabhAvI kahezo, to teonA kAryano abheda thavAthI nizcaya thAya nahI... prazna : 59 // 29? uttara : kAraNa ke ekasvabhAvI vastuthI koI eka ja kArya thaI zake... eTale sunIti pramANe hI mAhimesvAbhAvI vastuthI (1) utta21935 54Artha, ane (2) potAne (=hIne) viSaya 72nAeM zAna... amaryo tha nahI... AmAM sunIti zuM? te kahe che - 1. 'nanu' iti k-paatthH| 2. anuSTup / 3. 'anyonyaM vyApti0' iti k-paatthH| 4-5. anussttp| 6. 'svabhAvAd bhAvAduttaro' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 .... adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA ( 289) hetvabhedAnna cAjJAtate taddhvaniH sampravartate / evamekasvabhAvatve upapannau na dhIdhvanI // 8 // " .................. vyAkhyA .... sunItimeva Aha-hetvabhedAt tadekasvabhAvatvena na cAjJAte tasmin taddhvaniH-dadhyAdidhvaniH sampravartate, atiprasaGgAt 'jJAnaM ca tato'nyabhAvena na saGgatam' iti bhAvitameva / evamekasvabhAvatve vastuna upapannau na dhIdhvanI dvayanimittAbhAvena / 8 / ityAdi / tatazca bhedasaMhAra ......... manetirazmi .. (285) (8) [oN - 45 03, 25 3 utuno mabheda cha, mathAt hetu me svabhAvI cha... Azaya e ke, dahIMrUpa hetu to ekasvabhAvI che. have jo te ekasvabhAvathI dahIMnI AgaLanI kSaNanI utpatti thAya, to tenAthI jJAnanI utpatti zI rIte thAya? kAraNa ke spaSTa vAta che ke, dahIM je svabhAve agretana kSaNane utpanna kare, te svabhAve jJAnane utpanna to na ja kare... (nahIMtara to stnksse| ane zAna ne me mAnavA 53... vigere te yA 42vI....) A rIte to jJAnarUpa kArya ja siddha nahIM thAya, ane jJAna vinA to te vastu vize "dahIM evo zabda paNa zI rIte pravarte ? Ama, vastune ekasvabhAvI mAnavAmAM - zabda/buddhinA be nimitto na 23vAthI - 206/buddhina astitva saMgata thaze nahI... Ama, jayAre zabda,buddhi paNa saMgata nathI, tyAre te bauddho ! tamArA mate to "paraspara bhinna padArthonAM ekIkaraNarUpa saMhAravAda=syAdvAda barAbara che ke nahIM" - evI ciMtA paNa na ja ghaTe. ................ vivaraNam .......... . 126. jJAnaM ca tato'nyabhAvena na saGgatamiti / jJAnaM ca dadhItyAdyullekhavannirvikalpakaM tata:dadhyAdeH sakAzAnna saGgatam / kenetyAha-anyabhAvena anyasya-jJAnApekSayA bhinnasyAgretanadadhyAdikSaNasyaiva, tato dadhyAderbhAvana-utpAdena ekasvabhAvAd dadhilakSaNAd dadhilakSaNe samutpanne kathaM tatkSaNe samutpanne kathaM tata eva svagocarajJAnotpAda: syAt ? na hi yenaiva svabhAvenAsau agretanakSaNaM janayati tenaiva jJAnamityAdi carcanIyamiti // // iti zrImunicandrasUriviracite'nekAntajayapatAkodyotadIpikATippaNake sAmAnyavizeSavAdAdhikAraH / 1. anussttp| 2. 'kalpaprA (?) tato' iti kh-paatthH| 3. 'saGgate' iti c-paatthH| 4. 'svagauravajJAno0' iti c-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 645 (290 ) ityAdi kRtaM vistareNa // anekAntajayapatAkA * vyAkhyA vAdacintA'bhAva eva paramate / kRtaM vistareNa // iti tRtIyo'dhikAraH // 3 // ityanekAntajayapatAkATIkAyAM tRtIyo'dhikAraH // 1. 'iti' ityadhiko gha-pAThaH / (280) have ghaegA vistArathI saryu... isitArtha : tethI hare! vastune (1) samAnapariNAmanI apekSAkhe sAmAnya35, ane (2) vizeSapariNAmanI apekSAe vizeSarUpa - ema sAmAnya/vizeSa ubhayarUpa mAnavI ja rahI.. * anekAMtarazmi // A pramANe sAmAnya-vizeSavastuvaktavyatA svarUpa trIjA adhikAranuM gujarAtI vivecana sAnaMda saMpanna thayuM // // iti zam // 2. 'patAkAyAM TIkAyAM' iti ka- pAThaH / 3. 'samAptaH' ityadhikaH ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa anekAntajayapatAkA pariziSTa anekAntajayapatAkA'ntargatAnAM pramANavArtikazlokAnAM svopajJavyAkhyAyAH ___ manorathanandikRtavRttyAzca samupanyAsaH pR. 264, paM. 8 tathA canityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAtazca bhAvAnAM kAdAcitkasya sambhavaH // 3/35 // (svo0) sa hi dhUmo'heturbhavannirapekSatvAnna kadAcina bhavet / tadbhAve vaikalyAbhAvAdiSTakAlavat / tadA'pi vAM na bhavet, abhAvakAlAvizeSAt / apekSayA hi bhAvAH kAdAcitkA bhavanti / bhAvAbhAvakAlayostadbhAvayogyatAyogyatAyogAt / tulyayogyatA'yogyatayohi dezakAlayostadvattetarayoniyamAyogAt / sA ca yogyatA hetubhAvAt kimanyat ? tasmAdekadezakAlaparihAreNAnyadezakAlayorvarttamAno bhAvastatsApekSo nAma bhavati / tathAhi-tathAvRttirevApekSA / tatkRtopakArAnapekSasya tanniyamAyogAt / tanniyatadezakAlatvAd dhUmo yatra dRSTaH sakRt, vaikalye ca punarna dRSTastajjanyo'sya svabhAvaH, anyathA sakRdapyabhAvAt / sa tatpratiniyato'nyatra kathaM bhavet ? bhavan vA na dhUmaH syAt / tajjanito hi svabhAvavizeSo dhUma iti / tathA heturapi tathAbhUtakAryajananasvabhAvaH / tasyAnyato'pi bhAve na sa tasya iti sakRdapi tanna janayet / na vA sa dhUmaH, adhUmajananasvabhAvAd bhAvAt / tatsvabhAvatve ca sa evAgnirityavyabhicAraH // 3/35 // ... (ma0) ahetutve ca dhUmasya nityaM sattvamAkAzasyeva syAt, asattvaM zazaviSANAderiva, ahetoranyApekSaNAbhAvAt / apekSAtazca bhAvAnAM kAdAcitkasya sambhavaH / tato yadyaheturbhAvaH, tadA nityaM syAt / asadeva vA syAd, hetvabhAvAt / tasmAd dhUmasya kAdAcitkatvadarzanAt hetumattvam / agnyanvayavyatirekAnuvidhAnadarzanAt tatkAryatvaJca / yazca yasya kAryaM sa taM na vyabhicarati, tadadhInasvarUpatvAt // 3/35 // For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA pariziSTa pR. 351, paM. 7 mayUracandrakAkAraM nIlalohitabhAsvaram / sampazyanti pradIpAdermaNDalaM mandacakSuSaH // 2/403 // dvairUpyasiddhAvupapattyantaramAha-mayUracandrakAkAramantarA nIlalohitabhAsvaraM dIptaM pradIpAdermaNDalamavidyamAnameva mandacakSuSaH sampazyanti / dIpasya tAdRzasvarUpAbhAvAt / jJAnasyAnubhavAtmanaH sa AkAra iti dvairUpyasiddhiH // 2/403 / / pR. 455, paM. 2 pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva sidhyati / pratyAtmavedhaH sarveSAM vikalpo nAmasaMzrayaH // 2/123 // (ma0) idAnImavasaraprAptAM pratyakSasya lakSaNavipratipattiM nirAkartumAha-yattatpratyakSamiti prasiddhaM tat kalpanAyA apoDhaM draSTavyaM, kalpanArtharahitamityarthaH / taccaitadIdRzaM pratyakSeNaiva svasaMvedanenaiva sidhyati, kalpanArahitasyArthasya rUpasya saMvedanasyAparokSatvAt / yadi tu kalpanAsvabhAvatvamasya syAt tathaiva prakAzeta, vikalpasyAparokSatvAt / tathA hi - pratyAtmavedyaH sarveSAM prANinAM vikalpo nAmasaMzrayaH zabdasaMsargavAn sa yadi syAd, upalabhya eva bhavet // 2/123 / / pR. 455, paM. 4 saMhRtya sarvatazcintAM stimitenAntarAtmanA / sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sAkSajA matiH // 2/124 // (ma0) tasmAt saMhRtyAkRSya sarvato vikalpanIyAccintAM stimitena sarvavikalpavigamAt avikSiptenAntarAtmanA cetasA sthito'pi puruSazcakSurvijJAnena rUpamIkSate, sAkSajA nirvikalpA matiH sarvasaMviditaiva // 2/124 / / For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa anekAntajayapatAkA pR. 456, paM. 2 punarvikalpayan kiJcidAsInme kalpanedRzI / vetti ceti na pUrvoktAvasthAyAmindriyAd gatau // 2/125 // (ma0) santyevendriyadhiyaH kalpanAH / tAstu nopalabhyanta ityapyasat / tathA hi-vikalpAvasthAyA UrdhvaM punarvikalpayan pumAn AsInme kalpanedRzI iti vetti, nendriyAdutpannAyAM gatau buddhau, saMhRtya ityAdinA pUrvamuktAvasthA yasyAstasyAM, kalpanAM vetti / yadi sA tatra syAt, tatsaMskArasya smRtirjAyeta / tasmAnnAstIti nizcIyate // 2/125 / / pUrNaH puNyanayapramANaracanApuSpaiH sadAsthArasaistattvajJAnaphalaH sadA vijayate syaadvaadklpdrumH| etasmAt patitaiH pravAdakusumaiH SaDdarzanArAmabhUbhUyaH saurabhamudvamatyabhimatairadhyAtmavArtAlavaiH // 2 // - adhyaatmsaarH| For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa noMdha For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // sUripurandara zrIharibhadrasUristutayaH // sUryaprakAzyaM kva nu maNDalaM divaH, khadyotakaH kvAsya vibhAsanodyamI / kva dhIzagamyaM haribhadrasadvacaH kvA'dhIrahaM tasya vibhAsanodyataH // -zrIjinezvarasUrikRtA aSTakaTIkA parahitAdhAnanibiDanibuddhibhagavAn sugRhItanAmadheyaH shriihribhdrsuuriH|| - zrImunicandrasUrikRtA upadezapadavRttiH nityaM zrIharibhadrasUriguravo jIyAsuratyadbhUtajJAnazrIsamalaGkRtAH suvizadAcAraprabhAbhAsurAH / yeSAM vAkprapayA prasannatarayA zIlAmbusaMpUrNayA bhavyasyeha na kasya kasya vidadhe cetomalakSAlanam // ___-zrIprabhAnandasUrikRtA jambUdvIpasaGgrahaNIvRttiH uDyammi mihiri bhadaM sudiTThiNo hoi mggdsnno| taha haribhaddAyariyammi bhaddAyariyammi udayamie // - zrIjinadattasUrikRtagaNadharasArdhazatakam zrI siddhasena-haribhadramukhAH prasiddhAste sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAn nibandhAn zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mAdRk // - zrIvAdidevasUrikRtasyAdvAdaratnAkaraH hAribhadraM vacaH kvedamatigambhIrapezalam / kva cAhaM jaDadhIreSa svalpazAstrakRtazramaH // - zrImalayagirisUrikRtA dharmasaGgrahaNIvRttiH Jan Education informal For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // sUripurandara zrIharibhadrasUristutayaH // matibaddhAH ! zuddhA prabhavati kathaM sA'dyabhavatAM, vicArazcArvAkAH ! pracarati kathaM cArucaturaH / kutarkastarkajJAH ! kimapi sa kathaM tarkayati vaH, sati syAdvAde zrIprakaTaharibhadroktavacane // 1 // grAvagranthipramAthiprakaTapaTuraNatkAravAgbhAratuSTapreDkhaddarpiSThaduSTapramadavazabhujAsphAlanottAlabAlAH / yad dRSTvA muktavantaH svayamatanumadaM vAdino hAribhadraM, tad gambhIraM prasannaM na harati hRdayaM bhASitaM kasya jantoH // 2 // yathAsthitArhanmatavastuvAdine nirAkRtAzeSavipakSavAdine / vidagdhamadhyasthanRmUDhatAraye namo'stu tasmai haribhadrasUraye // 3 // - zrIyazodevamunikRtA prazaMsA zrIharibhadrasUrIndraH vArIndra iva vizrutaH / paratIrthyAMstrAsayitvA mRgAniva gururjayI // - kazcit pUrvamaharSiH hAribhadraM vacaH kvedamatigambhIrapezalam / 'kva cAhaM zAstralezajJastAdRktantrA'vizAradaH // 1 // yeSAM giraM samupajIvya susiddhavidyAmasmin sukhena gahane'pi pathi pravRttaH / te sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH zrIsiddhasenaharibhadramukhAH sukhAya // 2 // - zrIyazovijayopadhyAyakRtA syAdvAdakalpalatA siripAyalittakai-bappabhaTTi - haribhaddasUripamuhANaM / kiM bhaNimo uNajjavi na guNehiM samo jage sukaI // -zrIvijayasiMhasUrikRtA bhuvanasundarIkathA bhaddaM siriharibhaddassa sUriNo jassa bhuvaNaraMgammi / vANIvisaTTarasabhAvamaMtharA naccae suiraM // - zrIlakSmigaNikRtaM supArzvanAthacaritram For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 11.gurabaDa kSAdAne zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAjjainendracandrasya zAsanaM jinazAsanam // aklngkvaakym| OhYears 2044EL 2069 piERar Anekant jaypasaka syAdvAdAya namastasmai yaM vinA sakalAH kriyaaH| lokadvitayabhAvinyaH naiva sAGgatyamiyati // sthaanaaNgsuutrvRttiH| 09428500401 For Personal & Private Use Only