________________
४५९ अनेकान्तजयपताका
( તૃતીય न तर्हि तदेकस्वभावता । सोऽपारमार्थिक इति चेत्, किमर्थमस्योपन्यासः ? व्यवहारार्थमिति चेत्, कीदृशोऽसता व्यवहारः ? परमार्थतो भ्रान्त इति चेत्, न तत्त्वतः साध्यसाधनभाव इति । (१४४) एतेन "सर्व एवायमनुमानानुमेयव्यवहारो बुद्ध्यारूढेन धर्मधर्मिन्यायेन" इत्येतदपि प्रत्युक्तम्, अस्य तावदाप्रतिबद्धत्वात् तस्य एकत्वेना
આ વ્યારહ્યા . शिशपात्व-वृक्षत्वयोः शास्त्राधिकृतानित्यत्वकृतकत्वयोर्वा । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-न तर्हि तदेकस्वभावता-शिंशपादेरेकस्वभावता । सः-व्यावृत्तिभेदः अपारमार्थिकः । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-किमर्थमस्य-अपारमार्थिकस्य उपन्यासः ? व्यवहारार्थम् । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-कीदृशोऽसता व्यवहारः ? परमार्थतो भ्रान्त इति चेत् व्यवहारः । एतदाशङ्क्याह-न तत्त्वतः-परमार्थेन साध्य-साधनभावो भ्रान्तव्यवहारविषयत्वादिति एतेनेत्यादि । एतेन-अनन्तरोदितेन “सर्व एवायमनुमानानुमेयव्यवहारो बुद्ध्यारूढेन धर्मधर्मिन्यायेन"
- અનેકાંતરશ્મિ બૌદ્ધઃ અમે બંનેનો વ્યાવૃત્તિભેદ માનીએ છીએ. તે આ રીતે – (૧) વૃક્ષ અવૃક્ષવ્યાવૃત્તિ, (૨) શિશપા=અશિશપાવ્યાવૃત્તિ... અથવા શાસ્ત્રીય દૃષ્ટાંત તરીકે “સર્વ નિત્ય, તત્ત્વ - અહીં (૧) અનિત્ય = નિત્યવ્યાવૃત્તિ, અને (૨) કૃતત્વ=અકૃતકત્વવ્યાવૃત્તિ - આમ, વ્યાવૃત્તિવિધયા સાધ્ય-હેતુનો ભેદ માનીશું...
સ્યાદ્વાદીઃ આમ, જો વ્યાવૃત્તિવિધયા ભેદ માનશો, તો વૃક્ષ-શિશપાને એકાંત એકસ્વભાવી નહીં માની શકાય.
બૌદ્ધઃ તે વ્યાવૃત્તિભેદ પારમાર્થિક નથી, પરંતુ કાલ્પનિક છે. સ્યાદ્વાદી : જો તે કલ્પનાનિર્મિત જ હોય, તો તેનો અહીં ઉપન્યાસ કરવાની જરૂર શી ? બૌદ્ધ સાધ્ય-હેતુના અલગ-અલગરૂપેના વ્યવહાર માટે જ અમે તેનો ઉપન્યાસ કરીએ છીએ.
સ્યાદ્વાદીઃ અરે ! જે વ્યાવૃત્તિભેદ કાલ્પનિક અસતું હોય, તેનાથી શું વાસ્તવિક વ્યવહાર થઈ શકે ?
બૌદ્ધઃ કાલ્પનિક એવા વ્યાવૃત્તિભેદ દ્વારા થતો સાધ્ય-સાધનનો અલગરૂપેનો વ્યવહાર ખરેખર તો ભ્રાન્ત જ છે.
સ્યાદ્વાદી : જો તે વ્યવહાર બ્રાન્ત માનશો, તો તે વ્યવહારથી દેખાતા સાધ્ય-સાધનભાવનું અસ્તિત્વ વાસ્તવિક રીતે તો અસંભવિત જ બનશે ! અને સાધ્ય-સાધન વિના તો અનુમાનનાં અસ્તિત્વનો પણ લોપ થશે જ !
(૧૪૪) ઉપરોક્ત કથનથી, બૌદ્ધ વડે જે કહેવાયું છે કે – “આ બધો જ અનુમાન-અનુમેયનો વ્યવહાર, બુદ્ધિકલ્પિત ધર્મ-ધર્મીના ન્યાયથી થાય છે...
૨. ‘સતા' રૂતિ -પઢિ: |
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org