________________
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२५२ अतोऽन्य एव च विकल्पः । इति न क्वचिदनयोरैक्यम्, न्यायानुपपत्तेः, भिन्नजातीयत्वादिति । इतश्चैतदेवम्, अन्यथा स्वाभिधानविशेषणापेक्षा एवार्था विज्ञानैर्व्यवसीयन्त इति प्राप्तम् ॥
(६) अस्त्वेवमपि को दोष इति चेत्, निवृत्तेदानीमिन्द्रियज्ञानवार्ता, अभिधानविशेषस्मृतेरयोगात् । सति ह्यर्थदर्शनेऽर्थसन्निधौ दृष्टे शब्दे ततः स्मृतिः स्यात्, अग्निधूम
... . ... व्याख्या ... ..... . ... च विकल्पः । इति-एवं न क्वचित्-सजातीयादौ अनयोः-दर्शन-विकल्पयोः ऐक्यम्एकभावो न्यायानुपपत्तेः, इयं चोक्तैव । सर्वग) त्वाह-भिन्नजातीयत्वात् सामान्येनैव दर्शनविकल्पयोः इति । इतश्चैतदेवम्, अङ्गीकर्तव्यमिति शेषः । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे स्वाभिधानविशेषणापेक्षा एवार्था विज्ञानैर्व्यवसीयन्त इति प्राप्तम् । व्यवसीयन्ते-प्रतीयन्त इत्यर्थः । कीदृशा इत्याह-स्वाभिधानेत्यादि । स्वाभिधानमेव विशेषणम्, व्यवच्छेदकत्वात्, तस्मिन्नपेक्षा येषामर्थानामिति विग्रहः ॥ ____ अस्तु-भवत्वेतत्, एवमपि को दोषः ? इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-निवृत्तेत्यादि । निवृत्ता इदानीमिन्द्रियविज्ञानवार्ता । कस्मानिवृत्तेत्याह-अभिधानविशेषेत्यादि । अभिधानविशेषों योऽर्थस्तदानीं ग्राह्यस्तस्य यो वाचक:-शब्दस्तत्र स्मृतिस्तस्याः स्मृतेरयोगात् । कथ
... मनेतिरश्मि જ ફલિત થશે, કે પોતાના અભિધાનરૂપ વિશેષણને સાપેક્ષ રહીને જ પદાર્થો, વિજ્ઞાન દ્વારા નિશ્ચિત थाय छे.
આશય એ કે, તમારા મતે નિર્વિકલ્પ જેવું કોઈ જ્ઞાન જ નથી, કે જે શબ્દ વિના પણ પદાર્થનો બોધ કરતો હોય... અને સવિકલ્પજ્ઞાન તો શબ્દસહિત જ થતું હોવાથી, તેના દ્વારા પદાર્થનો બોધ ત્યારે જ થઈ શકે, કે જયારે તે પદાર્થમાં શબ્દનું જોડાણ હોય અને તે માટે પદાર્થના નામનું જ્ઞાન જરૂરી બને (જે દરેક પ્રમાતાને હોતું નથી.)
(૬) પ્રશ્નઃ સશબ્દક જ પદાર્થને જણાવનાર, સવિકલ્પજ્ઞાન માની લઈએ તો દોષ શું?
બૌદ્ધઃ દોષ એ જ કે, ઇન્દ્રિયજ્ઞાનસંબંધી સંપૂર્ણ વાર્તાનો ઉચ્છેદ થઈ જશે, અર્થાત્ પદાર્થનું ઇન્દ્રિયજ્ઞાન જ નહીં થાય, કારણ કે સવિકલ્પજ્ઞાન તો શબ્દ સ્મરણપૂર્વક જ થાય છે, પણ પદાર્થના વાચક શબ્દની સ્મૃતિ જ અસંભવિત છે. તે આ રીતે -
ઘટશબ્દ તે પટ વગેરેનો વ્યવચ્છેદ કરી, ઘડાની નિયતતા રાખે છે અને જે વ્યવચ્છેદક હોય, તે વિશેષણ બનતો હોવાથી, અહીં અભિધાનનો વિશેષણરૂપે ઉલ્લેખ કર્યો.
१. 'ततोऽन्य' इति क-पाठः। २. 'चेत् तदाशड्क्याह' इति ड-पाठः। ३. 'विशेष इत्यादि' इति क-घच-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org