________________
...............
२५१ अनेकान्तजयपताका
(तृतीयः त्वत्यागतो वर्तमानार्थयोजनेन प्रवृत्तिप्राप्तेः । नापि वर्तमानार्थाभिधानसंसर्गी तदाऽपरो विकल्पः समस्ति, द्वयोर्विकल्पयोः सममप्रवृत्तेः, अविगानेन तथाऽनुभवाभावात् । अतोऽत्र प्रत्युत्पन्नविषयग्रहणकाले दृश्यमानार्थनामाऽग्रहः स्पष्ट एव, तन्नामग्रहणसम्भूता च कल्पना तन्नामग्रहाभावे कल्पनाऽभावः । इति सिद्धमविकल्पकमिन्द्रियज्ञानम्,
........... व्याख्या ............ विकल्पस्य अतीताद्यभिधायकत्वत्यागतः-अतीतादिवाचकशब्दादित्यागतः । वर्तमानार्थयोजनेनेति वर्तमानोऽर्थः-अभिधेयो यस्य, अभिधायकस्येति प्रक्रमः, स वर्तमानार्थस्तद्योजनेन । प्रवृत्तिप्राप्तेः कारणात् । नापीत्यादिना । नापि वर्तमानार्थाभिधानेन संसृज्यते तच्छीलश्चेति विग्रहः तदा-तस्मिन्नेव कालेऽपरो विकल्पः समस्ति-विद्यते । कुत इत्याहद्वयोर्विकल्पयोः समं-युगपत् अप्रवृत्तेः कारणात् । अप्रवृत्तिश्च अविगानेन-अविप्रतिपत्त्या तथा-तेन समकालभावेन अनुभवाभावात् । अत इत्यादि । अतः स्थितमेतत्-प्रत्युत्पन्नविषयग्रहणकाले दृश्यमानार्थनामाऽग्रहः स्पष्ट एव । यदि नामैवं ततः किमित्याह-तन्नामग्रहणेन सम्भूता तन्नामग्रहणसम्भूता एवम्भूता च कल्पना । ततः किमित्याह-तन्नामंग्रहाभावे कल्पनाऽभाव । इति कृत्वा सिद्धमविकल्पकमिन्द्रियज्ञानम्, अतः-इन्द्रियज्ञानात् अन्य एव
....... मनेतिरश्मि .... બૌદ્ધઃ પરંતુ તે રીતે, બે વિકલ્પોની એક સાથે પ્રવૃત્તિ શક્ય જ નથી. કારણ કે બંને વિકલ્પોની સાથે પ્રવૃત્તિ થતી હોય - એવો કદી અનુભવ જ નથી થતો, એવું સહુને માન્ય છે, તેમાં કોઈનો વિરોધ નથી. તેથી વર્તમાનકાલીન અર્થગ્રાહક ઇન્દ્રિયજ્ઞાનને નિર્વિકલ્પ જ માનવું જોઈએ.
આ રીતે, વર્તમાનકાલીન અર્થગ્રાહક ઇન્દ્રિયજ્ઞાનમાં, શબ્દ વગેરે વગેરે કોઈ જ વિકલ્પ ન હોવાથી, તે ઇન્દ્રિયજ્ઞાન, જયારે વર્તમાનકાલીન રૂપાદિને ગ્રહણ કરશે, ત્યારે તે દશ્યમાન પદાર્થનું નામગ્રહણ થશે જ નહીં અને તેથી રૂપાદિવિષયક વિકલ્પ પણ નહીં થાય, કારણ કે વિકલ્પ તો નામગ્રહણમૂલક છે, અર્થાત્ નામગ્રહણ થયું હોય, તો જ તદ્વિષયક વિકલ્પ થઈ શકે – આમ વર્તમાનકાલીન રૂપાદિવિષયક વિકલ્પ જ ન થવાથી સિદ્ધ થાય છે કે, રૂપાદિગ્રાહક ઇન્દ્રિયજ્ઞાન निर्विs८५ (७८५ना२डित) छ, भने वि४९५ तेनाथी मिन्न छ...
અને આ દૃષ્ટાંતથી સિદ્ધ થાય કે, દર્શન-વિકલ્પ તદ્દન ભિન્ન હોવાથી ક્યારેય તેમનું ઐક્ય जो 3 ना. (४j साविषय: शानमi त मान्युं तु...)
- ઇન્દ્રિયજ્ઞાનને નિર્વિકલ્પ ન માનવામાં જગતની અંધતાપતિ ૯ જો ઇન્દ્રિયજ્ઞાનને નિર્વિકલ્પ ન માનવામાં આવે, તો – દરેક જ્ઞાન સવિકલ્પ જ થવાથી – એવું
१. 'योजनेनेत्यादि वर्त०' इति क-पाठः । २. 'ग्रहणाभावे विकल्पना' इति क-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org