________________
२७१ अनेकान्तजयपताका
(तृतीयः (१५) यच्चोक्तम्-'विमूढः प्रतिपत्ता तमपश्यन्नैक्यं व्यवस्यति, न तु तथा तत्' इत्येतदप्ययुक्तम्, अनालोचिताभिधानत्वात्, विचाराक्षमत्वात् । तथाहि-कः पुनरत्र प्रतिपत्ता यस्य तत्स्वभावभेदादर्शनाद् विमोह ऐक्यव्यवसायो वा ? न तावदेक .................................... व्याख्या .... ............................ तदनुगुणत्वं तदाकारतेत्यपि समानमित्यावेदयन्नाह-तस्यापीत्यादि । तस्यापि-विकल्पस्य तन्निश्चयात्मकत्वेन-विषयवस्तुनिश्चयात्मकत्वेन तदनुगुणत्वात्-बोधापेक्षया विषयवस्त्वनुगुणत्वात् इति-एवं व्यवहारतः स्वभावभेदाभावः । निश्चयतस्तु प्रतिव्य॑क्त्ययं विद्यत एवेति ॥ ___ यच्चोक्तं पूर्वपक्षग्रन्थे-'विमूढः प्रतिपत्ता तमपश्यन्नैक्यं व्यवस्यति, न तु तथा तत्' इत्येतदप्ययुक्तम् । कुत इत्याह-अनालोचिताभिधानत्वात् । अनालोचिताभिधानत्वं च विचाराक्षमत्वात् । विचाराक्षमत्वमुपदर्शयन्नाह-तथाहीत्यादि । तथाहि कः पुनरत्र प्रतिपत्ता
......... ..... मनेतिरश्मि......... .................... ..... બંનેના સ્વભાવનો એકાંતે ભેદ માનવો ઉચિત નથી... હા, નિશ્ચયનયના અભિપ્રાયે બંનેનો સ્વભાવભેદ ઘટી શકશે, કારણ કે નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ તો જુદા જુદા ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષ વગેરે પણ – પોતપોતાનો વિષય જુદો જુદો હોવાથી – ભિન્ન-ભિન્ન છે, છતાં તેટલા માત્રથી તેમનામાં પ્રામાણ્યઅપ્રામાણ્ય નથી મનાતું, તેમ સવિકલ્પ-નિર્વિકલ્પ બંને ભિન્ન હોય તેટલા માત્રથી, “નિર્વિકલ્પ પ્રમાણ અને સવિકલ્પ અપ્રમાણ” એવો વ્યવહાર કરવો ઉચિત નથી.
નિષ્કર્ષ માટે સવિકલ્પ-નિર્વિકલ્પ બંનેના સ્વભાવનો, વ્યવહારનયથી અભેદ અને નિશ્ચયનયથી ભેદ – એમ ભેદભેદ જ માનવો જોઈએ... એકાંત ભેદ કે અભેદમાં અસંગતિ અનિવાર્ય છે.
- પૂર્વપક્ષગત માન્યતાનું નિવારણ કે (१५) तमे ४ युं तुं ? - “भूढ प्रभात, ते बने शानना स्वभावनो मे नही हेपी, बनेनी औध्यतानो निश्चय उरी से छे... ५९, ५२५२ तो ते शान से छे ४ नही..." - ते ऽथन ५९। અયુક્ત છે, કારણ કે – વિચારસ્તરે પાર ન પામવાથી - તે કથન અનાલોચિત અભિધાનરૂપ છે, અર્થાત્ વિચાર્યા વિના જ બોલાયેલું છે. તે આ રીતે -
मा मेवो यो प्रभातछ, ने जनेनो स्वभावभेद न पापाथी, (१) व्यामोड, 3 (२) ઐક્યતાનો નિશ્ચય થાય છે?
....... विवरणम् .......... 13. निश्चयतस्तु प्रतिव्यक्त्ययं विद्यत एवेति । निश्चयनयाभिप्रायेण हि चाक्षुषादिप्रत्यक्षाणामपि अन्यान्यालम्बनत्वेन भेदो विद्यत एवेति न व्यक्तिभेदेन प्रामाण्याप्रामाण्यलक्षणो भेदो निर्विकल्पाविकल्पयोर्ज्ञानयोर्व्यवहर्तुमुचित: ।।
१. २५०तमे पृष्ठे । २. 'गुणत्वतदा०' इति घ-पाठः। ३. 'व्यक्ति स विद्यत' इति ङ-पाठः । ४. २५०तमे पृष्ठे। ५. 'व्यक्तायां विद्यत' इति ख-पाठः । च-पाठस्तु 'वक्तायां विद्यत' इति ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org