________________
अनेकान्तजयपताका
(तृतीयः वस्तुनि बिद्यमानत्वात् स एवम्भूतो नान्यथेति चेत् ? कुतस्तत्रास्यैव विद्यमानतासिद्धिरिति वाच्यम् । ( २०३) तत्तथाप्रत्यक्षप्रतिभासादेवेति चेत्, सोऽयमितरेतराश्रयदोषोऽनिवारितप्रसरः । कथं वा तत्तत्प्रतिभासत्वे तन्नीलत्वादिवत् तदनिश्चयः ? किञ्चित्सामान्यग्रहणेन विशेषान्तरसमारोपादिति चेत्, किमत्यन्तभेदिनां सामान्यम् ? सदृशा
....... व्याख्या * अनित्यत्वादिरूपस्यैव वस्तुनि रूपादौ विद्यमानत्वात् कारणात् । सः-तत्प्रतिभास एवम्भूतःअनित्यादिरूप एव, नान्यथेति न नित्यादिरूपः । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-कुतस्तत्र-वस्तुनि अस्यैव-अनित्यत्वादिरूपस्यैव विद्यमानतासिद्धिरिति-एतद् वाच्यम् । तत्तथेत्यादि । तस्मिन्वस्तुनि तथा-अनित्यादिरूपतया प्रत्यक्षप्रतिभासः-प्रत्यक्षाकारस्तत्तथाप्रत्यक्षप्रतिभासः तस्मादेवेति चेत्, तत्रास्यैव विद्यमानतासिद्धिरिति । एतदाशङ्क्याह-सोऽयमितरेतराश्रयदोषोऽनिवारितप्रसरः । तथाहि-अनित्यत्वादिरूपता वस्तुनः प्रत्यक्षप्रतिभासबलेन सोऽपि तथा वस्तुनोऽनित्यत्वादिरूपतयेतीतरेतराश्रयदोषः । कथं वेत्यादि । कथं वा तस्य-प्रत्यक्षस्य तत्प्रतिभासत्वे, प्रक्रमादनित्यत्वाद्याकारत्वे, तन्नीलत्वादिवत् तस्य-वस्तुनो नीलत्वादिवदिति निदर्शनं व्यतिरेकेण, तदनिश्चयः-अनित्यत्वाद्यर्थानिश्चयः । किञ्चित्सामान्यग्रहणेन,
... मनेतिरश्मि બૌદ્ધ પણ વસ્તુમાં અનિત્યાદિ આકાર જ વિદ્યમાન છે. એટલે જ્ઞાનમાં આવતો ગ્રાહ્યાકારવસ્તુનો આકાર પણ અનિત્ય જ હોવાનો ને?
સ્યાદ્વાદી અરે ! પહેલા એ તો કહો કે, વસ્તુમાં માત્ર અનિત્યાદિ આકાર જ છે – એવું તમે શી રીતે સિદ્ધ કર્યું?
__(२०3) पौध : हुमो, प्रत्यक्षनो मा।२ अनित्या३पे ४ हेपाय छे... वे ही वस्तुमा અનિત્યાદિ આકાર ન હોય, તો તેવો આકાર પ્રત્યક્ષમાં પણ કેમ ભાસે? (એટલે માનવું જ રહ્યું કે, वस्तुमा ५९ अनित्याहि २ ४ २७दो छ...)
સ્યાદ્વાદીઃ અરે ! આવું કહેવાથી તો ઇતરેતરાશ્રય દોષ અનિવારિતપણે આવશે. તે આ રીતે + वस्तु भनित्याहि३५ भ? तो तेवो (अनित्या३५) प्रत्यक्षप्रतिमास थाय छ माटे... अने તેવો પ્રત્યક્ષપ્રતિભાસ કેમ? તો કે વસ્તુ અનિત્યાદિરૂપ છે માટે... - આ રીતે એકબીજાની સિદ્ધિ માટે એકબીજાની અપેક્ષા હોવાથી ઇતરેતરાશ્રય દોષ સ્પષ્ટ જ છે.
બીજી વાત, વસ્તુનું પ્રત્યક્ષ જો અનિત્યાદિ આકારે જ થતું હોય, તો પ્રત્યક્ષ, જેમ વસ્તુની નીલતાદિનો નિશ્ચય કરે છે, તેમ અનિત્યતાદિનો નિશ્ચય પણ કેમ ન કરે ?
બૌદ્ધ : તે વ્યક્તિને તે પદાર્થ અંગે કોઈક સામાન્યનું ગ્રહણ થાય છે, અર્થાત્ સ્વલક્ષણથી
...........
१. “स प्रतिभास' इति घ-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org