________________
४५१
अनेकान्तजयपताका
.( तृतीयः
चानर्थो विषयः, न चाविषयेऽधिगतिरिति न तत्रास्य प्रमाणता, अतिप्रसङ्गात् । उभयं विषय इति चेत्, न, उभयोस्तल्लक्षणायोगात् स्वनिर्विकल्पकत्वस्य तदकारणत्वात्
... व्याख्या
गतिश्च अर्थविषयत्वात् प्रत्यक्षस्य तस्य च - अर्थस्य ततः - प्रत्यक्षादन्यत्वात् । प्रस्तुतैदम्पर्यमाह तथाहीत्यादिना । तथाहि न तन्निर्विकल्पकत्वमेव-अधिकृतप्रत्यक्षनिर्विकल्पकत्वमेव तदर्थ:प्रत्यक्षार्थः, न चानर्थो विषयः,
“रूपालोकमनस्कारचक्षुर्भ्यः सम्प्रवर्तते ।
विज्ञानं मणिसूर्यांशुर्गोशकृद्भ्य इवानलः ॥” इति वचनात् ।
न चाविषयेऽधिगतिरपन्यायादिति - एवं न तत्र - निर्विकल्पकत्वेऽस्य- प्रत्यक्षस्य प्रमाणता । कुत इत्याह-अतिप्रसङ्गात् विषयलक्षणायोगेन प्रमाणताऽभ्युपगमे सर्वत्रं प्रमाणतापत्तिरित्यतिप्रसङ्गः । उभयं - स्वनिर्विकल्पकत्वार्थोभयं विषयः प्रत्यक्षस्य । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-न, उभयोः-स्वनिर्विकल्पकत्वार्थयोः तल्लक्षणायोगात् विषयलक्षणायोगात् । अयोगश्च स्वनिर्विकल्पकत्वस्य तदकारणत्वात्- प्रत्यक्षाकारणत्वात्, अकारणस्य च
अनेडांतरश्मि
ભિન્ન છે. એટલે પ્રત્યક્ષ એ પ્રત્યક્ષમાં જણાતો અર્થ નથી, અને અર્થ વિનાનો વિષય ન બને, કારણ }अधुं छे} -
"भशि, सूर्यनां डिशो भने गायना छाएाथी भ अग्निनी उत्पत्ति थाय छे, तेभ (१) ३५ (२) आसोड - प्रकाश ( 3 ) मनस्डार = स्वसंतानगत पूर्वक्षएावर्ती उपयोगविशेष, जने (४) यक्षुथी વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે.’
કહેવાનો આશય એ છે કે, પ્રત્યક્ષની ઉત્પત્તિ યદ્યપિ રૂપ-આલોક વગેરે ઘણાં કારણોથી થાય છે, છતાં પણ પ્રત્યક્ષમાં રૂપાદિ સ્વરૂપ અર્થ જ જણાય છે, તેનાથી ભિન્ન પ્રત્યક્ષ (જ્ઞાનક્ષણ) નહીં. હવે જે જણાય નહીં તે વિષય ન હોય અને જે વિષય ન હોય તેનું જ્ઞાન ન થાય (નહીં તો બધાનાં જ્ઞાનની આપત્તિ આવે) આમ, નિર્વિકલ્પપ્રત્યક્ષનાં અસ્તિત્વ માટે પ્રમાણ તરીકે પ્રત્યક્ષને તો ન માની
शाय...
પ્રશ્ન : ‘નિર્વિકલ્પપ્રત્યક્ષ' ભલે પ્રત્યક્ષનો વિષય ન હોય, છતાં પણ પ્રત્યક્ષ દ્વારા તેનો બોધ માની, તેના અસ્તિત્વ માટે પ્રત્યક્ષને પ્રમાણ માની લઈએ તો વાંધો શું ?
ઉત્તર ઃ વિષય ન હોવા છતાં પણ તે વિશે જ્ઞાનને પ્રમાણ માનશો, તો અતિપ્રસંગ એ આવશે કે પટ વિશે ઘટજ્ઞાન પણ પ્રમાણ બનવા લાગશે ! અને એ રીતે તો વિષય-અવિષય બધા જ વિશે કોઈપણ જ્ઞાન પ્રમાણ બનશે ! પણ તેવું તો દેખાતું નથી, માટે તે જ્ઞાનની પ્રમાણતા વિષયભૂત વસ્તુ विशे ४ मानवी रही, अन्यत्र नहीं...
१. 'गोसकृद्भ्य' इति क-पाठः । २. अनुष्टुप् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org